Kenesary ordasyndaǧy syily adamdar men äskerbasylar qyzyl qynapty qylyş asynǧan. Endeşe, Kenesarynyŋ qyzyl qynapty qylyş ūstauy tarihi şyndyqqa bır taban jaqyndai tüsetın siiaqty Keiıngı jyldary «Qazaq ädebietı» gazetınde Kenesary han turaly az jazylǧan joq.
«Han süiegın ızdestıru» joryǧy aiasynda jariialanǧan maqala-materialdardy aitpaǧannyŋ özınde, han Kenenıŋ myltyǧy men sauyty jönınde kelelı äŋgımeler qozǧalǧan-dy. Belgılı aqyn Ūlyqbek Esdäulet Omby oblystyq ölketanu mūrajaiynan hannyŋ myltyǧyn körgendıgın tılge tiek etse, talantty ǧalym Kenjehan Matyjan Kenesary Qasymūlynyŋ sauyty turaly äŋgıme aitqan-dy. Sauyt bır kezderı Qazaqstan Respublikasynyŋ Ortalyq mūrajaiyna tapsyrylypty. Bır qyzyǧy – sol sauyt qazır joq. Ortalyq mūrajai basşylyǧynyŋ aituy boiynşa, paidalanuǧa jaramsyz bolǧandyqtan esepten şyǧarylǧan. Sodan ūşty-küilı joq. Joǧalǧan... Jaqynda Ortalyq mūrajai direktorynyŋ būrynǧy orynbasary, qazırgı Qazaqstan Respublikasy Tūŋǧyş Prezidentı mūrajaiynyŋ direktory Kenjehan Matyjan taǧy bır jaǧymdy jaŋalyq aitty. Ortalyq mūrajaiǧa ötkızılgen Kenesary sauytynyŋ suretı men tırkeu qūjattaryn tauypty.
– Ortalyq mūrajaida on sauyt bar, osy suret arqyly ekspertiza jasap, Kenesarynyŋ sauytyn anyqtauǧa bolady. Öitkenı sol on sauyttyŋ bıreuı handıkı boluy da ǧajap emes, – deidı Kenjehan myrza. Han Kenenıŋ myltyǧy men sauyty turaly äŋgımelerdıŋ ūşyǧy tarqai bastaǧan soŋ, onyŋ qylyşy jönınde de sözder aityla bastady. Bıreuler Mäskeudıŋ bır mūrajaiynan körıptı-mys. Qoişy, äiteuır, jel sözder köp bolyp, naqty äŋgıme joq bolǧandyqtan, bälen dep söz qozǧauǧa batylymyz bara bermegen. Taiauda Almatyda tūratyn Kenesarynyŋ şöbere qyzy Napusa Kenesarinamen jolyǧyp, äŋgımelestık. Söz oraiynda:
– Kenesarynyŋ qylyşy bar eken, bılesız be? – dep sūrap edım: – İä, bılemın. Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq ölketanu mūrajaiynda saqtauly. Oǧan menıŋ äkem Äzımhan Kenesarin öz qolymen aparyp tapsyrǧan, – dedı Napusa apamyz sözın nyqtap.
– Şynymen Kenesarynyŋ qylyşy ma? Anyq bılesız be? – dedım senerımdı de, senbesımdı de bılmei.
– Şynymen Kenesarynyŋ qylyşy. Oǧan eşqandai kümänıŋız bolmasyn. Men ony anyq bılemın. Kepıl bola alamyn, – degen soŋ Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq ölketanu mūrajaiynyŋ direktory Sara Älıbaevaǧa telefon arqyly habarlastyq.
– Bızdıŋ qorda Kenesarynyŋ qylyşy bar ekenı ras. Bıraq bız ony zalǧa, körmege qoiǧan emespız, — dedı mūrajai direktory.
– Baryp köruge bola ma? – Ärine, kelıŋız. Men ıssaparǧa ketıp baramyn. Degenmen, bızdıŋ mūrajaida qyzmet ısteitın Rahima esımdı qyzǧa tapsyryp ketemın. Ol kısı uädesınde tūrdy. Oŋtüstık Qazaqstan oblysyna ıssaparmen baryp, oblystyq ölketanu mūrjaiyna at basyn tıredık. Mūrajaidyŋ Qorlar bölımınıŋ meŋgeruşısı Rahima Noǧaibekova tarihi jädıgerler qorynda saqtauly tūrǧan Kenesarynyŋ qylyşyn körsettı. Qolymyzǧa ūstap kördık. Şaǧyn, jeŋıl, yŋǧaily. Hannyŋ joryqqa ūstaityn qylyşy bolsa kerek.
– Mynau – tırkeu kıtapşasy, osynda bärı jazylǧan. Būl kıtapşa zaŋdy qūjat bolyp esepteledı, – deidı Rahima Noǧaibekova. Kıtapşany qolyma alyp, qarap şyqtym. Onda «152.8-VI-1931. Podarok vnuka K. Kasymova — Azymhana Kenesarina. Sablia, prinadlejaşaia sultanu Kenesary Kasymovu. Krivaia, s nojnymi iz koji, rukaiatka iz kosti. Material jeleza. dl. lezviia 70 sm. dl. rukaiatka 15 sm. Staraia, rjavaia» dep anyq ta qanyq etıp jazylǧan.
– Būl qylyş turaly būdan basqa ne bılesızder? – degen saualymyzǧa Qorlar bölımınıŋ meŋgeruşısı qysqa qaiyryp, mynadai jauap berdı: – Būdan özge eşkım eşteŋe aita almaidy. Mūrajaidyŋ qazırgı qyzmetkerlerınıŋ denı – keiınnen kelgender. Būrynǧy qyzmetkerler bolsa, mümkın, taǧy da bırdeŋeler aitar ma edı. İä, sol būrynǧylar bolsa «bırdeŋe» aitar ma edı, kım bılsın? Degenmen, mūrajaidyŋ bas kıtapşasynda Kenesarynyŋ qylyşy ekenı taiǧa taŋba basqandai körsetılgen ǧoi. Al endı sol han Kenennıŋ qylyşyn Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq ölketanu mūrajaiyna ötkızgen Äzımhan Kenesarin degen kım? Sözımız däleldı bolu üşın osy saualǧa jauap bere ketsek, mäselennıŋ tüiını özınen-özı şeşıletın siiaqty. Äzımhan – Kenesarynyŋ bäibışesı Künımjannan tuǧan balasy Ahmettıŋ ūly. Bylaişa aitqanda, Kenesarynyŋ nemeresı. Bızge Kenesarynyŋ qylyşyn Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq ölketanu mūrajaiynda tūrǧanyn aitqan Napusa Kenesarinanyŋ äkesı.
– Äkemız Äzımhan Ahmetūly Kenesarin 1878 jyly Şymkent qalasynda tuǧan, – deidı Napusa Kenesarina.
— 1879 jyly Şymkent qalasyndaǧy uchilişenı bıtırıp, Äulieata uezınıŋ basqarmasynda hatşy bolyp ıstedı. 1921 jyly Syrdariia revkomynyŋ hatşysy bolyp sailanǧan. Odan soŋ tuǧan qalasy Şymkentke auysyp, Jer bölımınde instruktor jäne bölım meŋgeruşısı qyzmetterın atqarǧan. Sol kezden ömırınıŋ soŋyna deiın Şymkent qalasynda tūrdy. 1924 jyly uchaskede gidrotehnik bolyp qyzmet ıstedı. Sodan 1937 jylǧa deiın Bögen – Şaǧan su kanalyn saluǧa qatysty. 1930 jyldardaǧy quǧyn-sürgın kezderı köptegen qazaq ziialylary jazyqsyz jazalandy, qamauǧa alyndy. Solardyŋ ışınde Äzımhan Kenesarin de boldy. NKVD-nıŋ Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq basqarmasy 1937 jyly tamyz aiynyŋ 15-ı künı äkemdı Şymkent qalasyndaǧy üiınde tūtqyndap, qamauǧa aldy. Sodan üş jarym ai ötkende «alaşordaşyl, Qoqan avtonomiiasy ükımetınıŋ müşesı» degen aiyptaularmen atylyp kettı. Mıne, körıp otyrǧan şyǧarsyzdar, Äzımhan Kenesarin oqyǧan-toqyǧany bar, kökıregı oiau, közı aşyq kısı bolǧan. Endeşe, būndai adamnyŋ büirekten siraq şyǧaryp, joqtan bar jasauy mümkın emes. Tuǧan nemeresınıŋ atasynyŋ zatyn bılmeuı, tanymauy, şatastyruy tıpten mümkın emes. Sondyqtan būl qylyştyŋ Kenesarynıkı ekenıne eşkımnıŋ dauy bolmasa kerek. Kenesary hannyŋ belınen qylyşyn tastamaityny turaly jazba derekter bar, bıraq onyŋ qylyşy turaly naqty sipattama beretın tarihi qūjattar joq. Hannyŋ qylyşy bıreu bolmasy da belgılı. Mäselen, 1845 jyly Kenesary ordasynda elşılıkte bolǧan Gern myrza bylai dep jazdy: «Sūltan auylynda jüzge juyq myltyq boldy, olardyŋ özı bıltelı jäne tırek aǧaşty edı. Sonymen qatar onyŋ üş ūzyn myltyǧy bar, olardy ylǧi üiınıŋ maŋynda ūstaidy, al şaiqasta janynda bolady. Būl myltyqtar Būhar ämırınen alynǧan». Omby oblystyq ölketanu mūrajaiynda tūrǧan Kenesarynyŋ myltyǧy osy Būhar ämırınen alynǧan üş ūzyn myltyqtyŋ bıreuı boluy äbden mümkın. Bızdıŋ oiymyz osylai meŋzeidı. Al endı Kenesary äskerınıŋ erekşe belgılerı turaly sol zamannyŋ özınde Küren Abylaev myrza bylaişa sipattaidy: «Būl bülıkşılerdıŋ bärı keudelerıne üş qatar qyzyl bau taǧyp alǧan. Syily adamdar men äskerbasylar qyzyl qynapty qylyş asynǧan. Al Kenesarynyŋ özı orys polkovnigınıŋ äpeletın taqqan». Mıne, osy jazbadan-aq aŋǧaruǧa bolatyn şyǧar, Kenesary ordasyndaǧy syily adamdar men äskerbasylar qyzyl qynapty qylyş asynǧan. Endeşe, Kenesarynyŋ qyzyl qynapty qylyş ūstauy tarihi şyndyqqa bır taban jaqyndai tüsetın siiaqty. Olai bolsa, Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq ölketanu mūrajaiynda tūrǧan Kenesarynyŋ qylyşy da qyzyl qyndy...
Kenesarynyŋ qylyşy turaly mūndai janama derekter barşylyq. Degenmen, osyndai jazbalardyŋ özınen-aq būl qylyştyŋ Kenesarynıkı ekenı aiqyndala bererı sözsız. Bır qaraǧanda, būl qylyş köp qylyştardyŋ bırı siiaqty körınuı de yqtimal. Al köŋıl qoiyp, zerdelep qarasaŋyz, būl qylyştyŋ män-maŋyzyna közımız anyq jete tüsedı. Söz joq, baǧaly zat. Han Kenenıŋ qylyşy boluymen de qūndy. Eŋ bastysy, eldıgımızge, täuelsızdıgımızge qauıp töndırgen otarşylarǧa qarsy kezengen qylyş. Arystandai aqyrǧan alyp imperiiaǧa qarsy sıltengen qylyş. Han Kenenıŋ qolynyŋ taby, jauynyŋ qany sıŋgen qylyş. Män-maŋyzy da osynda. Ony Kenesarynyŋ general Obruchevke jazylǧan myna bır haty da däleldei tüsedı: «Ötken 1839 jyly Orynbordyŋ general-gubernatory men general Gens bızge patşa aǧzamnyŋ qasiettı hatyn jariialap, bar künämızdı keşken. Mūndai qadırlı adamnyŋ sözıne sengendıkten, bız aq patşaǧa qarsy myltyq atu men qylyp köterudı toqtatqan edık. Al biyl nauryzdyŋ jiyrma bırınde, özımız aŋǧa şyǧyp ketkende, Omby qalasynan şyqqan, Sotnikov basqarǧan jasaq auylymyzdy şauyp, mal-mülkımızdı talap, Künımjan hanymdy bas etıp, bırneşe adamdy ūstap alyp kettı. Būndai jaǧdaida jaqsylyqty bır qūdaidan bolmasa, orys bastyqtarynan kütuge bolmaitynyna közım jettı». Kenesary aq patşaǧa qarsy ne üşın qylyş kötergen? Ne üşın myltyq kezengen? Orys generalyna jazǧan hannyŋ haty köp jaittan syr aŋdatady. Sondyqtan, söz soŋynda aitarymyz, Kenesarynyŋ qylyşy būǧan deiın eşqandai körme zalyna qoiylmapty, Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq ölketanu mūrjaiynyŋ qorynda qūpiia saqtalǧan. Endı osynau tarihi qylyşty Almaty nemese Astanadaǧy Ortalyq mūrajailarǧa aldyryp, körnektı jerlerge körnekılık retınde qoiylsa, dūrys bolar edı. Jas ūrpaq körsın, körsın de oilansyn, oilansyn da özderınşe bailam jasasyn! Kenesarynyŋ qylyşy sonysymen de qūndy.
Duman RAMAZAN, jazuşy,
halyqaralyq «Alaş» syilyǧynyŋ iegerı,
e-history.kz
