Jer-ana aq körpesın qymtanyp, üskırık aiaz dala kezıp, perıştenıŋ qauyrsynyndai aq ūlpa qar kökten jauǧan tūsta «Jaŋa jyl keldı» dep quanatymyz bar. Qoǧam tarapy ärtürlı syn aitqanymen, jeme-jemge kelgende, Jaŋa jyldy dästürlı töl merekedei törge ozdyryp, osydan on şaqty kün būryn ǧana küpı kigızgen Aiaz ataǧa qalai şekpen jauyp jıbergenın aŋǧarmai qalady. Aramyzda betı narttai qyzarǧan Santa Klaus pen ürıp auyzǧa salǧandai Aqşaqarymyz jüredı. Al bız Kündı qazyq etıp ainalǧan ǧalamşarlardai şyrşanyŋ maŋynda döŋgelenıp bara jatamyz. Nege? Menıŋşe, onyŋ sebebın atalmyş merekenıŋ tüp-törkını türkılerge tän ekendıgınen ızdep körgen jön sekıldı. Sary maidan qyl suyrǧandai etıp, osy mäselenıŋ tıgısın sögıp körelıkşı.
ALǦAŞQY SÖZ
«Jaŋa jyl merekesın ata-babalarymyz merekelemegen» deitınderdıŋ bırqatary İsa paiǧambardyŋ mäulıtınen (tuǧan künınen) oiyn jyraq etkısı kelse, endı bır şoǧyry osy meiramda «aqaŋnan sıltep, aryp-aşqandardy» aityp, dat bıldıredı. Taǧy bır toby qytaidyŋ tarsyldaqtarynyŋ balalar üşın Äzıreiılge ainalǧanyn kese-köldeneŋdetıp, oi-joralǧy etedı. Qūp! Mūndai mysaldar baidyŋ malyndai köp bolǧanymen, «köptıŋ tükırıgı kölge ainalǧanyn» körgen emespız. Kerısınşe, atalǧan merekege degen süiıspenşılıgımız kün sanap ösetın Tolaǧaidai tau qoparyp barady. Däl osy tūsta tızgın tartyp, «Jaŋa jyldy qazaqylandyraiyq» degen bır auyz sözdı aitatyn, jez mūrt Stalinnıŋ ideiasyndaǧy jiren saqal, kök közdı Aiaz atanyŋ kelbetın de özgertıp, qazaq, qala berdı türkı aŋyzdaryndaǧy keipıne oraluyna septesetın kez kelgen siiaqty. Sebebı būl el oilaǧandai İsa paiǧambardyŋ tuylǧan künı emes. Dälel kerek pe?
JAŊA JYL İSANYŊ (Ǧ.S.) TUǦAN KÜNI EMES
532 jylǧa deiın bükıl Europa hristian dınıne sol közben qaraǧan Dioklitannyŋ kalendaryn tūtynǧan. Keiınnen hristian dının senımınıŋ tūǧyry etkender İsa (ǧ.s.) paiǧambardyŋ tuylǧan künın Jyl basy etkısı keledı. Desek te, sol kezdegı ǧalymdardyŋ eşqaisysy İsanyŋ ömırge kelgen künın bılmeitın bolyp şyǧady. Sonda bosaǧa jaqta otyrǧan skiften şyqqan esepşı jūldyzşy Dionisi degen kısı: «Jaryqtyq İsa paiǧambardyŋ tuǧan künın men bıluşı edım. Ol osydan attai 532 jyl būryn düniege kelgen», – dep, köşpelıler üşın qasiettı san bolyp esepteletın 532 degen sandy toq etkızedı. Iаǧni sol kezdegı köşpelıler tabynatyn aspan denelerınen Ai 19 jylda bır ret döŋgelegın jaŋǧyrtyp otyrady. Osy Aidyŋ döŋgelegınıŋ sany – 19 ben Künnıŋ döŋgelegınıŋ sany 28-dıŋ köbeitındısı – 532. Osylaişa, bügıngı qoldanystaǧy grigorian küntızbesınıŋ özın türkıler negızdep bergen. Osy derektıŋ özı İsa paiǧambardyŋ tuǧan künınıŋ negızsız ekenın aŋǧartpai ma?! Endeşe, būl meiramnyŋ tamyry qai jaqta jatyr?..
ALAŞTYŊ AQSELEUINIŊ BIR SÖZI
Belgılı etnograf-tarihşy Aqseleu Seidımbek öz kezeŋındegı qoǧamdyq pıkırge qarsy bıtken būtaqtai: «Ömır-tırşılıkte şarttylyqtar öte köp. Sol şarttylyqtardyŋ eŋ ǧajaby adam balasynyŋ uaqytty mejeleuıne qatysty. Mäselen, osy künderı bükılhalyqtyq quanyş retınde toilanyp jatqan Jaŋa jyl meiramyn alaiyqşy. Qalyptasqan ūǧym boiynşa, Jaŋa jyl, iaǧni 1 qaŋtar – İsa paiǧambardyŋ tuǧan künı. Bükıl hristian älemı osylai dep tüsınedı, osyndai dep toilaidy.
Ol toiyna «Rojdestvo Hristova» dep at bergen. Orystar pravoslav senımınde bolǧandyqtan, būrynǧy Iýlian küntızbesınıŋ mejesı boiynşa, jeltoqsannyŋ 25-ın İsanyŋ tuǧan künı dep toilaidy. Men bır qyzyqty pıkır aitaiyn. Osy Jaŋa jyl toiy arysy Euraziianyŋ ejelgı köşpelı skif-saqtarynyŋ, bergısı bügıngı türkı halyqtarynyŋ, onyŋ ışınde, qazaqtardyŋ da baiyrǧy meiramy dep esepteimın», – deptı. Ärine, qazaq etno-tanymynyŋ kökseŋgırı būl sözdı beker aitpasa kerek-tı.
TÜRKILERGE TÄN BELGILER
Aiaz atanyŋ şapanynyŋ özı qazırgı qazaq şekpenınen aiyrmasy joq. Qai europalyq däl osyndai ülgıde kiım tıkkızıp kigen edı? Sol Aiaz ata men Santa Klaustyŋ börıgıne köz jügırtıŋızşı. Taǧy da türkılerdıŋ kelbetı köz aldyŋyzǧa keledı. Al türlı aŋ kelbetıne enıp, ertegı keiıpkerıne ainalu dästürı de dalanyŋ, jan-januardyŋ küiın jaqsy bıletın köşpelılerge tän ekenı aitpasa da tüsınıktı. Şyrşa bezendırudıŋ özı aqtyq bailaudan tuǧany anyq.
Keibır derekter, Aiaz atanyŋ türkılık aŋyzdaǧy Qyzyr ata ekenın aitady. Būl pıkır de negızsız emes bolsa kerek. Sebebı türkı elderınıŋ ışındegı başqūrt, tatar, şūbaş syndy halyqtar älı künge 25 jeltoqsanda «Nartuǧan» merekesın toilaidy.
Amanqos MEKTEPTEGI, türkıtanuşy:
– Öz basym Jaŋa jyl merekesınıŋ tübı türkılerden bastalǧan degen derekterdı körgen joqpyn. Desek te, osy meiramda türkılerge tän keibır atributtar saqtalǧan sekıldı. Mysaly, jaŋajyldyq şyrşaǧa keleiık. Ǧalamdyq filosofiiada «älemdık aǧaş» degen tüsınık bar. Būl pälsapanyŋ tüp-törkını türkılerdıkı ekenı ras. Qazır būl ūǧymdy keibır türkıtanuşylar «baiterek» dep tüsındırıp jür. Negızı, būl – «bai tırek» degen söz. Onyŋ tarihy tıkelei runa jazuymen bailanysty. Öitkenı runalyq konsepsiiada osyǧan qatysty ūǧym-tüsınıkter köptep kezdesedı. Bızdıŋ salt-dästürımızde aqtyq bailau degen ǧūryp älı de kezdesedı. Demek, būl ǧūryptyŋ tamyry tereŋde deuge bolady.
Serık ERǦALİ, türkıtanuşy:
– Bügıngı Aiaz ata men Aqşaqaryŋyz bızge 1930 jyldary Stalinnıŋ būiryǧymen kırgızılgen. Türkıler şyrşany «üiılgennıŋ aǧaşy» deidı. Üiılgen degenıŋız – «iolǧan» degen söz. Öitkenı türkı sözderı keide juan, keide jıŋışke bolyp aityla beredı. Iаǧni «elka» dep jürgenımız, «iol» «jol», «jolşy» degendı bıldıredı. Sol «jolşyŋyz» qazırgı tılmen aitsaq, Qyzyr ata degen ūǧymǧa saiady. Sıbır halyqtarynda, iaǧni türkılerde «künnıŋ tuyluy» degen meiramdar bolǧan. Ony «nartuǧan» dep ataǧan. Şubaştar, tatarlar, başqūrttar sol nartuǧandy qaitadan qalpyna keltırıp, toilap jür. Olarda «jeltoqsannyŋ 21-22-sınde kün öledı de, 25 jeltoqsanda qaitadan tuylady» degen senım bolǧan. Osy merekenı Rim imperiiasy İsa paiǧambardyŋ tuǧan künı retınde engızıp jıbergen. Mūny Europanyŋ özı de joqqa şyǧarmaidy. Sonymen qatar, 25 jeltoqsanda «ejelgı dınsız halyqtardyŋ künge tabynu merekesı bolǧan» degen nūsqa bar. Sol merekege orai İsanyŋ tuǧan künı belgılengen delınedı. Mūnan ūǧatynymyz, Jaŋa jyldyŋ bükıl atributtary, yrym-joralǧylary türkılerge tän. Ǧūndar Europany jaulaǧanda barlyq qūndylyqtaryn sol elderge ala barǧan. Rim imperiiasy halyqty auyzdyqtau üşın amal joqtyqtan osy merekege hristiandyq sipat beruge tyrysqan. Osyndai derekterge qarai otyryp, būl merekenı «Jaŋa jyl» dep äspettemesek te, küntızbelık jyl basy retınde atap ötuge bolady.
MŪRAT ÄDJI JAZǦAN «ŞYRŞALAR MEREKESI»
Mūrat Ädjınıŋ «Qypşaqtar» atty kıtabynyŋ bır tarauy «Şyrşalar merekesı» dep atalady. Mūrat Ädjı būl mereke qūdailar men aruaqtar mekenı – Jer şarynyŋ tura kındıgınde tırşılık etken Jer-Sudyŋ (İersu) qūrmetıne arnalǧanyn, Jer-Sudyŋ janynda ünemı aq saqaldy Ülken (Ulgen) esımdı şal jürgenın jazypty. Türkıler ony ünemı ädemı qyzyl şekpen kiıp jürgen qalpynda körıptı. Ejelgı altailyqtar şyrşalar merekesın 25 jeltoqsanda, Künnıŋ tündı «jeŋgen» kezınen bastap, türkıler Künnıŋ qaita oralǧanyna quanyp, Ülkenge (Ulgen) alǧystaryn jaudyrypty, oǧan täu etıptı. Dūǧalarymyz Täŋırınıŋ qūlaǧyna şalynsa degen ümıt-armanmen Ülkennıŋ süiıktı aǧaşy – şyrşany üilerıne äkelıptı. Būtaqtaryna neşe türlı äsem şüberekter bailapty. Sonan soŋ döŋgelene qol ūstasqan qalpy şyrşany ainalyp, «tün ketıp, kün kelsın» dep än salǧan.
TÜIIN
Ärine, joǧarydaǧy derekterge süiensek, būl Jaŋa jyldyŋ qazaqqa jat emes ekenın aŋǧaramyz. Sondyqtan da küntızbelık jyl basyn islamdyq qūndylyqqa qarsy kelmeitındei etıp, qazaqylandyru kerek sekıldı. Öitkenı türkılık qūndylyqtar eşqaşan da mūsylmandyqty joqqa şyǧarǧan emes. Sonymen bırge, aspan denelerın bes sausaǧyndai bılıp, tabiǧat tylsymyn zerttegen «astronom» ata-babalarymyz kün men tün teŋelgende Nauryzdy toilap, al 25 jeltoqsandaǧy (osy künnen bastap, tün qysqara bastaidy) künnıŋ tündı «jeŋgenın» ūmyt qaldyruy äste mümkın be? Būl oi da negızsız emes sekıldı.
Qanat BIRLIKŪLY, «Alaş ainasy».
