Bızdıŋ eŋsemız tüsıp ezılıp otyrǧan jaiymyz bar. Bıletınderdıŋ aituynşa Ruh jūpyny. Būl qalai sonda? Keşe ǧana alşaŋdap basyp, asqaqtap jürgen täkäppar halyq edık qaoi. Būl künde keudemız qabysyp sümıreie qalyppyz. Nelıkten? Älde jan-jaqtan aǧylǧan är saryndaǧy dın dätımızdı qūrtty ma? Mümkın batys pen şyǧystyŋ mädenietı tolqynynyŋ ortasynda seŋ soqty? «Ekı tüie süikense, ortasynda şybyn öledınıŋ» kerı de.
Bıraq, mıne qaraŋyzşy, taǧy bır qatelık jıberdık. Özımızdı şybynǧa telıtıp qoidyq. Osymyz dūrys pa?! Özın biık, ör sanamaityn halyq alysqa qalai barmaq? Bır şetımızde ūly dala Aziia, ekınşı şetımız Europa, ortasynda bız – Qazaqiia. Älemde jer kölemı boiynşa toǧyzynşy orynda tūrmyz. Älımhan Ermekov pen Lenin Qazaqstannyŋ şekarasyn anyqtauda bes saǧat keŋesuınıŋ mänı endı tüsınıktı. Kün kösemı Alaşordaşylardyŋ degenıne könse qandai elden, jerden airylatynyn jaqsy tüsıngen. Asty üstı bırdei qat bailyq, qūtty jerden qaǧylaryn sezgen. Bügın sanyn soǧyp baibalam salyp Jirinovskii jür. Onyŋ aituynşa qazaqta müldem jer bolmapty. Qazaq degen halyqta joq körınedı. Bız kökten tüsıppız. Ne degen «ottaubai» äŋgıme?! Köp äumeserler ony şyndyqqa jorydy. Al ırgemızdegı qytai jas jetkınşekterıne tarih sabaǧynda «Äbılqaiyr Qazaqiianyŋ jarty jerın bızge berem dep uäde etken» dep oqytyp jatyr. Olar da myna keŋ baitaq dalamyzdy özımsınıp, iemdenudı emeksıtedı. Ekı şetımızde jeŋ astynan jūdyryq tüigen körşılerımız bar. Odan qaldy bar bolsaŋ, köre almaityn, joq bolsaŋ, bere almaityn mysyq tıleu Özaǧaŋ balasyna: «Qozaq bolma» dep ūrsady. Onysy aqymaq bolma degenı. Äiteuır qazaqqa töngen kemsıtu men kekesın. Eŋseŋdı basqan zūlmat oilar. Ärine onyŋ bärı qyzylközdıkten, qyzǧanyştan şyqqan sözder. Bıraq, söz köŋıldıŋ ainasy emes pe. Işındegı oiy osy. Onyŋ bärın bylai qoiǧanda özımızdegı özge ūlt ökılderı de qazaqqa mūryn şüiıre qaraidy. Onyŋ da kuäsı boldyq. Bır künı avtobusta kele jatqanbyz. Bır qazaq aǧamyz ışıŋkırep alyp: «Bızdıŋ tarih, bızdıŋ tarih» dep äldekımge dauryǧa äŋgıme aityp keledı. Onysy eldıŋ berekesın ketırdı bılem, bır orys äiel atyp türegelıp ana aǧamyzdy jerden alyp, jerge saldy. Eŋ soŋynda «sende ne tarih bar?» dep qoiyp qaldy. Äi, sory qainaǧan aǧam-au, baǧanadan «bızdıŋ tarih, bızdıŋ tarih» dep kölgırsıgende sondai edıŋ ǧoi, endı jauap berseŋşı. Joq, onyŋ tılı kürmelıp, mūryn astynan mıŋgırledı. «İt ekensıŋ» dedık ışımızden yzamyz kep. Tarih bılmeseŋ, ötkenıŋmen maqtana almasaŋ, kerdeŋdep neŋ bar? Masqara bolǧanymyz-ai! «Sende ne tarih bar?». Osy kekesındı ün kökeiden ketpeidı. Özge ūlt ökılderınıŋ bızge nelıkten mūryn şüiıretının de endı tüsındım.
Taiauda M. Qarǧabaevtyŋ «Köşpendılerdıŋ Atlantidasy» atty kıtaby qolyma tüstı. Şyntuaityna kelsek, kıtap orysşa jazylǧan. Ömırımde bırınşı ret qazaqtyŋ orys tılınde jazǧanyna quandym. Nege deisız ǧoi. Būl özge ūlt ökılderıne bızdıŋ tarihty oqytatyn, jetesıne jetkızetın kıtap. Avtor qytaidyŋ «Qūpiia tarih» jäne maŋǧoldyŋ «Altan tovch» jylnamasyna süiene otyryp, Temujin qaǧannyŋ qol astynda bızdıŋ türıkterdıŋ soǧysqandyǧyn aşyp aitady.
Kezınde köşpendıler ömırınen habary kemşın batys ǧalymdary köp närsenıŋ mäiegıne jetpei, jappai maŋǧol atandyrǧan Şyŋǧyshannyŋ qalyŋ qoly bızdıŋ atalarymyzdan qūralǧan bolyp şyqty. Jarty älemdı jaulaǧan bız ekenbız. Būl maqtanuǧa tūrarlyq dünie ǧoi. Temudjinnıŋ anasy Öluen qoŋyrat qyzy. Äkesı Esugei Kerei hanymen anda (anttas) bolǧan. Eŋ bastysy bızdıŋ babalarymyz da, Timujin de kök täŋırge tabynǧan. Ol öz tılınde Tengri dedı, bız Täŋır dedık. Bır-bırınen qyz alysyp, qyz berısken jūrt. Bauyrlas el. Tıptı, bügıngı maŋǧol atauynyŋ astynda da türkı tektes taipalar bar.
«Orystyŋ betın tyrnasaŋ, tatar şyǧady» degenı siiaqty maŋǧoldyŋ betın tyrnasaŋ tüık bauyrymyz şyǧatyn bolyp tūr. Raşid-ad-dinnıŋ maŋǧoldardy türkıler deuınıŋ negızı osy. Tarihta maŋǧol-tatar şapqynşylyǧy degen atau bar. Dūrysynda ol maŋǧol-türkı şapqynşylyǧy bolsa kerek-tı. Osynyŋ bärı altyn ärıppen jazylatyn tarih emes pe? Şyŋǧyshandy bylai qoiǧanda Ǧūn imperiiasynyŋ özımen aq maqtanuymyzǧa bolady ǧoi. Qazır qytaidyŋ qorjynyn qampityp, turizmnıŋ qainaǧan nüktesıne ainalǧan «Ūly qytai qorǧany» qalai salynyp edı? Han imperiiasynyŋ hanşasyn qaǧanymyzǧa berıp, özderı «ırgemızdı aulaq salaiyq» degen nietpen qamaldyŋ arǧy basyna tyǧylǧanyn nege aitpaimyz. Qytaidyŋ bır kezde bızdıŋ babalarymyzǧa alym-salyq tölegenın osy jūrt bıle me? Keiınnen Atty Edıl bastap, Europanyŋ şaŋyraǧyn şaiqaǧan da osy Ǧūndar emes pe? «Qūdaidyŋ jıbergen tajaly» dep, Europa halqynyŋ zäre qūty qaşpap pa edı Atty Edılden. Ol az deseŋız Toqtamys hannyŋ Mäskeudı örtep, külın kökke ūşyrǧany da tarih. Qypşaq dalasynan qūldyqqa alynyp, Mysyrda sūltan atanǧan Beibarys ta bızdıŋ babamyz. Danyşpan ǧūlamalarymyz da bar. Europada oqymystylar dın ökılderımen quǧyndalyp, örtelıp jatqanda oqu-ǧylym şyǧysta jaqsy damydy. Astrolog ta, matematik te, fizik te şyqty bızden. Keiın Europa bärın öz atyna köşırıp aldy. Medisina sözı İbn-Sinanyŋ atynan şyqqan degenge öz basym sengendeimın. Q. Myrza-Älı: «Bızdıŋ tarih qalyŋ tarih, bıraq ta mūqabasy jūp-jūqa» deitını osydan şyǧar. Tarih bar, tek bıletınder az. Ötkenıŋmen maqtana almasaŋ, özge el senı ne dep syilamaq. Ömır baqi tüie baqqan malai qazaq dep tanymai ma? Ras, bız älı qūldyq mınez-qūlyqtan airylǧan joqpyz. Mysyrdan kıleŋ qūldy jinap alyp, el qylam degen Mäsıh paiǧambar şöl dalada 40 jyl jürıptı-mys. Oǧan bıreu narazylyq tanytyp: «Ei, Mūsa! Halqyŋ şölde qyrylatyn boldy ǧoi degende » ol: «Qūldyqty körgen aqyrǧy adam osynda ölmeiınşe bız tapjylmaimyz» dep jauap qaiyrypty. Bügın älemdı bilep otyrǧan Joiyt (evrei) halqy bır kezderı Mysyr perǧauynynyŋ qūly edı. Qandai azat, biık ruhty el bolyp şyqty bügın. Bızdıŋ halyqtyŋ älı de eŋsesı tömen. Orysqa bodan bolǧanymyz özekke qūrt tüsırdı. Teŋgemız ekı tılde jazylady. Tılımız jesır, dılımız jetım. Qazaq qazaqpyn dep maqtana almai qor bolyp jür. Oilap qaraŋyzşy. Älemdegı eŋ taza qan qazaqtıkı. Nemıster özderın «kögıldır qannanbyz» dep, aqsüiekpız dep älemge jar saldy. Bos sandyraq. Naǧyz aqsüiek halyq qazaq qana. Onyŋ boiynda ǧasyrlar boiy jiǧan tektılıgı bar. Jetı atasynan qyz alyspaityn qazaqtyŋ qany taza bolmaǧanda basqa kım? Bızdıŋ taqtan tüskenımız keşe ǧana. Eŋsemızdı tıktep, qaita ūran salyp, ūlttyq Ruhty köteru kerek. Elımızdegı özge ūlt ökılderıne tarihymyzdy Saq, Ǧūn, Qypşaq, Üisın, Kerei qaǧanattarynan bastap oqytu kerek. Sodan keiın sūrap körsın «sende ne tarih bar?» dep. Eger sūrai qalsa:
Men köktıŋ ūlymyn,
Ol qūrty jerdıŋ…
Pendelıgın, kendelıgın sezbeptı.
Tabanǧa sap qūrtyp edım,
Ölmeptı,
sorly Qūrt!
Mes astauǧa toltyryp,
Basyŋdy kesıp salǧanda,
Hanyŋmyn dep aityp Handarǧa,
Alşaŋdap jürgende jalǧanda,.
Men Saq, Türkı edım…
Közınen aǧyp sorasy,
Bozdaǧan künın ūmytty.
Kün astynyŋ balasy,
Sorlaǧan künın ūmytty.
Tas qamalǧa tyǧylyp,
Bezıngenın ūmytty.
Aiaǧyma jyǧylyp,
Ezılgenın ūmytty.
Ei, qūldardyŋ balasy!
Jürgenıŋde,
Qu aǧaşqa tabynyp,
Qūdai sanap pūtyŋdy.
Qabylandai qabynyp,
Jolbarystai şabynyp,
Qaşyrmap pa ek qūtyŋdy.
Men Türıktıŋ balasy,
Täŋırı tektes ūl edım.
Sen sonda kım edıŋ?
Bosaǧamdaǧy qūl edıŋ,
Taban astynda jür edıŋ.
Qyzyŋdy küŋ qyp,
Ūlyŋdy qūl qyp erledım.
Köktıŋ ūly men edım!
Türkı edım!
Sen jerdıŋ qūrty edıŋ…(J..J.) – dep tepsıne jyrlau kerek. Bız qazaqpyz, aqsüiek qazaqpyz. Qyrǧyzdar aitatyn maŋqa qazaq bız emes. Özbekter aitatyn aqymaq qozaq bız emes. Bız patşalardyŋ patşasy, handardyŋ hany bolar qazaqpyz. Qazaq anasynyŋ jatyryna älı de altyn aidarly ūl bıter. Endıgı tyrbanyp ta jatqan şyǧar. Ümıttımız, köter eŋseŋdı, kök börılı bairaqty, kök täŋırısınıŋ ūly…
Janat JAŊQAŞŪLY,
Qaraǧandy oblysy,
«ADYRNA».