Batyldardyŋ baǧy artsyn.
Edıl patşa
Türkı qasqyr mifı men totemınıŋ şyǧu törkının zertteu barysynda maǧan osy mif pen Rimdegı Kapitolii qanşyq qasqyrynyŋ arasynda qandai da bır bailanys boluy mümkın be degen saualǧa jauap ızdeuge tura kelgen. Osylaişa az-mazdap būl baǧytta derekter jinala bastaǧan. Derekterdı özara kırıktıru, iaǧin jalqydan tūtasty tanu barysynda aqyndar mäŋgılık qala dep därıpteitın baǧzy da jaŋa saltanatty Rimnıŋ negızın bır kezderı prototürkıler qalaǧan degen pıkırge kelgenımdı aşyq aitqym keledı. Amal qanşa, būl türkışıldıkpen auyrǧan sananyŋ sandyraǧy deitınderdıŋ tabylatyndyǧyn da sezemın. Bıraq aqiqaty – osy.
Keibır tūstarda derek közı retınde, ädebi şyǧarma bolsa da, Gomerdıŋ «İliadasyna» da arqa süiegenımdı jasyra almaimyn. Tıptı ol ol ma, prototürkıler taǧdyr jazmyşymen Appenin tübegıne osy «İliadada» jyrlanatyn Troia qyrǧynynan keiın qonys audaruǧa mäjbür bolǧan degen pıkırdı de qosa aitqym keledı.
EDIL PATŞA MEN RİMDIKTER
Tarihi derekterden bız ǧūndardyŋ Rim qalasyna Edıl (Atilla) basşylyǧymen bızdıŋ däuırımızdıŋ 451-jyly jetkendıgın, tıptı ony tıze büktırgenın de jaqsy bılemız. Bıraq būl Batys pen Şyǧystyŋ köneden bailanysyp kele jatqan ortaq tarihynyŋ kögınde jarq ete qalǧan jasyndai qas-qaǧym sät qana edı.
Qūmyq Mūrat Äjınıŋ «Deştı-Qypşaq dalasynyŋ jusany» kıtabynda krest-aiqyştyŋ täŋırşıldıktıŋ bas taŋbasy ekendıgı, ony Rimge täŋırşıl ǧūndar aparǧandyǧy turaly baiandalady.
İä, rimdıkterdıŋ ymyralasu men pätualasu belgısı retınde (şyn mänısınde jaǧympazdyq edı!) Edıl qosynynyŋ aldynan aiqyş-krestı alyp şyqqandyǧy ras.
Sebebı – olar Edıldıŋ qolynda Mars qylyşynyŋ bar ekendıgın bıletın-dı. Rimdık jylnamaşy Priisk Edıldıŋ zor abyroi-ataǧyn, alysqa ketken daŋqyn, patşalar men bai-manaptar arasyndaǧy bedelın onyŋ Mars qylyşyn tauyp alǧandyǧymen tüsındıredı. Aŋyz boiynşa, äldebır baqtaşy örısten tabynyn qaitaryp kele jatyp, bır qaşarynyŋ siraǧynan qan sorǧalap jürgendıgın baiqaidy. Tamǧan qan ızın qualap barǧan ol jerden jüzı şyǧyp jatqan qylyşty köredı. Qylyşty alyp kelıp, Edılge syiǧa tartqan. Osy qylyşty alǧasyn Edıldıŋ aiy oŋynan tuyp jüre beredı. Sebebı – būl iesıne şeksız küş-quat pen bilık syilaityn soǧys täŋırısı Marstyŋ qylyşy edı. Aŋyz osylai baiandaidy.
Qalai degenmen de rimdıkterdıŋ Edılden qatty qoryqqandyǧy anyq. Bolmasa öz qalasynyŋ jelep-jebeuşısı bolyp sanalatyn Marstyŋ qylyşyn ata jauy Edılge tegınnen tegın bere salar ma edı. Aŋyz aŋyz ǧoi, degenmen öz iesıne şeksız küş-quat pen bilık syilaityn Mars qylyşynyŋ tasasynda qandai qūpiia jatqandyǧyn eşkımnıŋ bılgısı kelmegendıgı qyzyq.
Menıŋşe, Mars qylyşy Edıldıŋ qynabynda bolǧan joq, onyŋ tuynda beinelengen-dı. Iаǧni, ǧūn kösemı bas ietın totemnıŋ simvoldyq keskını bolyp tabylatyn. Al syrt pışını būryştary men qyrlary teŋ aiqyş-kresten görı tömengı qyry özgelerınen ūzyndau svastikaǧa köbırek ūqsaityn.
Jobalap syzǧanda pışını mynandai boluy mümkın:
Kielı taŋbanyŋ maǧynalyq oqyluy qasqyr degen ūǧymdy bıldıretın-dı. Mūrat Äjı jazǧandai, onyŋ krest-aiqyşqa ūqsas nūsqasy boluy da şyndyqtan alys ketpeidı. Öitkenı teologiia talaptary boiynşa ekeuı de täŋırlık mänge ie taŋbalar edı.
Rim tübınde Mars qylyşy men aiqyş-krest osylai kezdestı. Kezdesu sebepşısı ǧūndar patşasy Edıl bolatyn. Rimdıkterdıŋ bärı bolmasa da ışınara közı aşyq sauattylary ǧūn tuyndaǧy taŋbanyŋ Mars qylyşy emes, qasqyr totemıne tiesılı ekendıgın sezgen şyǧar, bıraq ony aşyq aitu 451-jylǧy ǧana emes, arǧy-bergı Rimdı bükıl tarihymen ǧūndardyŋ aiaǧyna jyǧyp beru bolyp şyǧatyn. Tarihtyŋ būlai baǧyt alyp ketuın rimdıkterdıŋ qalamaǧandyǧy anyq. Nätijesınde olar qasqyr totemın jazbaşa bolsa da Mars qylyşyna teli saldy. Al Mars qylyşy turaly tüsınıkpen būl kezdegı ǧūndar, olar ǧana emes-au, jalpy türkıler äldeqaşan qoş aitysqan-dy. Olar Rimnıŋ ötken tarihyna talasa almaityn, örelerı jetpeitın. Al rimdıkter mūndai öresızdıktı şeber paidalana bıldı.
Mars qylyşy nege Edıl patşa tuyndaǧy qaiqy qylyş beinesındegı svastika boluǧa tiıs deitın saual tastauy mümkın oqyrmannyŋ. Tarih atasy sanalatyn Gerodot (b.d.d. 495-425 jj.) skifterdıŋ Marstyŋ beinesı emes, osy täŋırınıkı bolyp sanalatyn qaiqy (baiqaisyz ba, qaiqy!) qylyşqa tabynatyndyǧy turaly jazady. Olar soǧys täŋırısıne qūrbandyqqa adam şalǧanda onyŋ qanymen qylyştyŋ jüzın juyp otyratyn bolǧan. Solin degen jylnamaşy da osy derektı naqtylai tüsedı. İä, Gerodot rimdık emes, ol – köne grek oqymysty. Ol Edıl däuırınen segız ǧasyr būryn, iaǧni bızdıŋ däuırımızge deiınşı törtınşı ǧasyrda ömır sürgen jan. Onyŋ jazbalarynyŋ tüpnūsqasynda Mars qylyşy emes, Arei, ne Ares qylyşy turaly söz bolǧandyǧy da kümän tudyrmaidy. Bızge Gomer «İliadasyna» jol aşatyn da, mıne, osy Arei ne Ares, dälırek aitqanda, Rim Marsynyŋ könegrektık prototipı bolmaq. Degenmen, asyǧuǧa bolmas. Är derek öz ornymen söileuge tiıs.
Qaiqy qylyşty bertınge deiın türkınıŋ atty äskerlerı ūstaǧandyǧyna kümän joq. Iаǧni, Gerodot äŋgıme qylyp otyrǧan saq-skifterdıŋ de türkıler ekendıgıne şübälanuǧa bolmaidy. Olar tabynǧan qaiqy qylyştyŋ syrtqy beinesı şamamen mynandai bolǧandyǧy da küdık tudyrmasa kerek:
Mıne, grekter men rimdıkter Mars qylyşy dep äspettep, aŋyzǧa ainaldyryp jürgen türkınıŋ qaiqy qylyşy osyndai edı. Onyŋ bır qaraǧanda svastika ne aiqyş-krest siiaqty bolyp körınetındıgı de anyq. Qasqyr-qylyşqa qarsy qarsy şyqqan qairan rimdıkter! Olar osy qarsylyǧymen öz tarihyn da joqqa şyǧara jazdaǧandyqtaryn sezdı me eken?
QASQYR – QŪDAI
Közı qaraqty qandai da bır etnograf ne tarihşy bolsyn, türkı qasqyr mifıne älemdık ülgılerden ūqsastyq ızdegende, Rimdegı Kapitolii qanşyq qasqyryna bır soqpai ötuı mümkın emes. Rim aŋyzy boiynşa, qala negızın qalaǧan aǧaiyndy jıgıtter Romul men Remnıŋ äkesı soǧys täŋırısı Mars bolyp sanalady. Olardyŋ Marsty öz qalasynyŋ jelep-jebeuşısı retınde pır tūtatyndyǧy da sondyqtan. Äfsana boiynşa äldebır boijetken (ärine, jar qūşaǧyn körıp, künäǧa batpaǧan jan) ǧibadathanaǧa ornalasady. Osynda ol soǧys qūdaiy Marstyŋ naqsüierıne ainalyp, odan egız ūl tabady. Bıraq beişara qyzdyŋ soǧys täŋırısımen tösek rahatyn bölıskendıgıne kım sene qoisyn (Mūndaǧy jelı Şyŋǧys han atategı men joryqtarynan syr şertetın «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» de ūşyrasady). Balalar künädan tuylǧan jandar retınde dalaǧa tastalynady. Mıne, osy jerde olardy qanşyq qasqyr tauyp alyp, asyrap baǧady. Aman-esen erjetken balalar keiınnen jaularynan kek alyp, Tibr jaǧalauynda äigılı Rim qalasynyŋ negızın qalaidy.
İä, türkılık qasqyr mifı men rim aŋyzynyŋ ūqsastyǧynda dau joq. Bıraq nege taǧy da qanşyq qasqyr? Nege özge aŋ emes, mysaly maral ne aiu? Olai boluy da äbden mümkın edı ǧoi.
Köne Rimdegı Mars senımımen (kultı) tanys jan būl saualǧa tez-aq jauap tapqan bolar edı. Ejelgı Gresiiadaǧydai Rimde de müsın önerı jaqsy damyǧany belgılı. Olar özderı tabynǧan qūdailardyŋ bärıne qalanyŋ körnektı jerlerıne, ǧibadathanalar men qūthanalarǧa qola ne märmärden müsınder ornatatyn. Al Marsqa kelgende, qala jebeuşısı emes pe, ıltipattary men myrzalyqtary, tıptı, erekşe bolatyn. Olar Mars otyrǧan tastūǧyrdyŋ töŋıregıne bır üiır qasqyrdyŋ müsınderın taǧy da ornatatyn-dy. Şamasy, baǧzy Rimde soǧys täŋırısı osy bır qorqau jyrtqyşpen astastyryla ūǧynylǧan bolsa kerek. İä, Romul men Rem turaly äfsanany tudyruşy Rim aqyn-abyzdary (nege ekenı belgısız, olardy jergılıktı halyqtyŋ sal dep ataǧandyǧy qyzyq. Bızdıŋ sal-serıler solardyŋ zaŋdy jalǧasy bolmady ma eken) öz zamandastarynyŋ osy qūdai turaly senım-tüsınıkterıne qaişy kelgen joq. Olar aŋyzdy belgılı bır daiyn şeŋberdıŋ ışınde ǧana jasap şyǧardy. Öitkenı, yryq bermes asau qiialdan tuyndady degenmen mifologiia da belgılı bır logikalyq qisyndarǧa süienetın. Aŋyzdyŋ tüpnūsqasynda qasqyr totemı jatty.
Bıraq qasqyr totemımen Mars qylyşyn, meilı ol qasqyr-qūdai qylyşy bolsyn, tıkelei bailanystyruǧa būl derek te azdyq etedı. Endı qasqyr totemınıŋ baǧzy grekterge, odan köne rimdıkterge qalai jetkendıgın, ony jetkızgen halyqtyŋ kım ekendıgın zerdeleu kerek. Ärine, olar prototürkıler edı.
«İLİADA» MEN «ENEIDA»
Gomer «İliadasy» on jylǧa sozylǧan Troia qyrǧynynyŋ soŋǧy ekı aiynda bolǧan oqiǧalardy ǧana jyrlaidy.
Ekı armiianyŋ mūnşalyqty ūzaq uaqyt taban tırese soǧysuyn odan būrynǧy da, odan keiıngı de tarih bılgen emes. Troianyŋ tarihta bolǧan qala ekendıgın nemıstıŋ äuesqoi arheology Genrih Şliman 1863-jyly qazba jūmystarynyŋ nätijesınde däleldep berdı. Onyŋ orny qazırgı Türkiia territoriiasynda, Jerorta teŋızınen bes şaqyrymdai qaşyqtyqtaǧy töbede jatyr. Iаǧni, Troia qyrǧynynyŋ da tarihta bolǧan oqiǧa ekendıgıne dau joq. Ǧalymdar älı künge on ekı qabat qala-qorymnyŋ qai qabaty «İliadadaǧy» Troiaǧa tiesılı ekendıgın anyqtai almai dal. Bıraq bügıngı tarih soǧystyŋ şyǧuyna aqyndar şabytynan tuyndaǧan altyn almanyŋ eşqandai da kınälı emestıgın naqty aita alady. Aheilıkter men troialyqtar arasynda qandy qyrǧynnyŋ tūtanuyna İllionnyŋ (Troianyŋ taǧy bır atauy. «İliada» atauy osydan şyqqan) ülken sauda ortalyǧy retınde tiımdı jaǧrapiialyq nüktege ornalasuy sebep bolǧan-dy. Üş qūrlyq – Aziia, Europa, Afrikanyŋ teŋız jäne dalalyq keruen joldary osy jerde tüiısetın. Qysqasy, aheilıkter Troiaǧa altyn almanyŋ kesırınen qaşyp ketken arudy emes, şyn maǧynasyndaǧy altyn almanyŋ — bailyqtyŋ özın ızdep attanǧan bolatyn. Qalǧany aqyndardyŋ şaruasy edı. Olar Platonnyŋ (b.d.d. 428-348 jj.) aqyndarǧa qoiatyn talabyn tolyq aqtap şyqty. «Aqyn, ol eger şynymen aqyn bolsa, bädık aqyl aityp uaqyt almai, mifter tudyruǧa tiıs». Obaly käne, köne grek aqyndary tılderın bezep-aq baqty. Olardy tüsınuge de bolady. Öitkenı grek qala-memleketterı özara bırıkkende ǧana quatty saiasi jäne äskeri küşke ainala alatyndyǧyn baiqatqan. Öz halqynyŋ patriottary retınde grek aqyndarynyŋ mūndai oqiǧadan tys qaluy, ony jyrlamauy mümkın emes-tı. Bıraq aqyndar soǧystyŋ şynaiy sebepterın mifologiialyq reŋktermen kömkerıp, äldebır tūspal maǧynalarmen şeber astastyryp jıberdı. Eger Troia qyrǧynynyŋ tarihi hronologiia boiynşa bızdıŋ däuırımızge deiıngı 1200-şı jyldary bolǧan oqiǧa ekendıgın eskersek, uaqyttyŋ aqyndardyŋ paidasyna jūmys ıstegendıgı anyq. Gomerdıŋ özı osy oqiǧadan kemı tört ǧasyrdai keiın ömır sürgen jan edı. Ūly jädıger ekendıgıne qaramai «İliadanyŋ» tūtas tuyndynyŋ bır tarauy ǧana siiaqty bolyp sezıletındıgı de sondyqtan. Troia qyrǧyny, jalpy alǧanda, auyzdan auyzǧa, ūrpaqtan ūrpaqqa köşıp otyz ǧasyrdai uaqyt boiy jyrlanyp keldı. Bıraq bızdı qyzyqtyratyny «İliadanyŋ» körkemdık qūndylyqtary nemese gekzometrlık öleŋ ölşemderı emes, ondaǧy prototürkıler tarihyna qatysty-au degen derekter ǧana.
Nege ekenı belgısız, basqa qūdailardai emes, baǧzy grek aqyndary soǧys täŋırısı Areige şüilıgıp-aq baǧady. Qoldarynan kelse, ony äjualap qaluǧa qūmar. Ojar mınezdı qūdai jıgıttıŋ, tıptı, keibır tūstarda ajaldy pendeden taiaq jep mūrny qanap qalatyn kezderı de bar. Mūny ädebietşılerdıŋ Areidıŋ troialyqtar jaǧynda soǧysatyndyǧymen ūǧyndyrǧysy keletındıgın jaqsy tüsınemın. Qarsylasynyŋ özınen bır saty bolsa da joǧary tūrǧandyǧyn kım jaqsy köre qoisyn. Osylai dep tūjyrymdai saluǧa da bolar edı-au, bıraq mäselenıŋ astary odan tereŋırekte jatqan sekıldı. Kezektı oi üstınde maǧan soǧys täŋırısı Areidıŋ prototipı Troia jaǧynda odaqtas bolyp soǧysqan äldebır belgısız halyqtyŋ totemı emes pe eken degen pıkır kelgen. Jebırei tılındegı «aris» sözı «qasqyrlar üiırı» dep audarylatyndyǧyn bılgenımde, būl pıkırımnıŋ dūrystyǧyna közım taǧy da jete tüskendei boldy. İudeiany bır kezderı grekterdıŋ basyp alǧany tarihtan jaqsy belgılı. Ekı halyqtyŋ arasyndaǧy mädeni qarym-qatynastyŋ da joǧary deŋgeide bolǧandyǧyna kümän joq. Mūndaida ırılı-ūsaqty alys-berıs bola beretın. Iаǧni, grekterdıŋ soǧys täŋırısı esımınıŋ jebıreilık nūsqasyn qabyldaǧan boluy da äbden mümkın. Kım bıledı, bälkım, qazaqtaǧy Bekarys, Janarys, Aqarys sekıldı kısı esımderınıŋ qūramyndaǧy arys sözı de qasqyr ne börı degen maǧynany bıldıretın bolar. Arys sözınıŋ er kısıge ǧana qoldanatyndyǧyn eskersek, būl boljam negızsız de emes siiaqty. Qasqyrǧa bailanysty arlan atauynda bırınşı buynnyŋ ar bolyp keletındıgı de osyndai oiǧa bastaidy. Iаǧni, Troia tübındegı qyrǧynǧa qatysty taipalardyŋ bırınıŋ tuynda qasqyr sūlbasy beinelengen dep batyl aituǧa bolady. Jäne olardyŋ baiyrǧy türkıler ekendıgıne de küdık tumasa kerek.
Aldyŋǧy jäne taiau Aziia, berısı kışı Aziia köne tarihynda körnektı ız qaldyrǧan belgısız halyqtardyŋ sanatynda qar ūlysy da atalady. Osy ūlystyŋ Troia tübındegı şaiqasqa qatysqandyǧynda kümän joq. Gomer «İliadasynda», segızınşı jyrda mynandai joldar bar:
«Teŋız jaqqa qar jasaqtary,
qisyq sadaqty peondar,
Jäne de täŋırı tektes leleg, kavkon,
pelasg qosyndary bettep keledı».
Osynda atalǧan ūlystardyŋ bärı – Troianyŋ odaqtastary. Iаǧni, qarlar da Troia jaǧynda soǧysqan. Al olardyŋ Altaidan şyqqan halyq ekendıgı turaly ekınşı ǧasyr tarihşysy Ptolomei jazbalarynda naqty derek bar. Strabon da qarlar migrasiiasy turaly äŋgıme qylǧanda osy pıkırdı rastaidy. Iаǧni, Altaidyŋ qaşannan baba türkı besıgı bolǧandyǧyn eske alsaq, qarlar türkı tektes halyq bolǧan. (Eş närse ızsız joǧalmaq emes. Menıŋşe, «İliadanyŋ» köne türkılık nūsqasy bolǧan boluy da äbden mümkın). Qarlardyŋ Troia qyrǧynynan bertınırekte, iaǧni bızdıŋ däuırımızge deiıngı besınşı ǧasyrǧa deiın Jerorta teŋızı men onyŋ jaǧalaularyna üstemdık etıp kelgendıgı köne däuır tarihynan jaqsy belgılı. Olardy Krit pen Kipr araldarynan bırıkken grek flotiliiasy ǧana yǧystyryp şyǧara aldy. Baǧzy bır kezderı Kiprdıŋ Alaş dep atalǧandyǧy da mūnda türkılerdıŋ bolǧandyǧynan habar beretındei. İä, bızdıŋ babalarymyz teŋızde jüzudı jaqsy bılgen. Olar myqty jauynger de edı. Jalpy qarlar erjürektılımen aty şyqqan halyq-ty. Prototürkılerdıŋ (bälkım, skifter) keremet teŋızşı bolǧandyǧyna könegrektterdıŋ «zäkırdı» (iakor) skif Anaqarys oilap tauyp edı» deuı de tamaşa aiǧaq.
Ökınıştısı sol, bızdıŋ qolymyzda qarlardyŋ tuynda qasqyrdyŋ sūlbasy beinelengenı turaly naqty derek joq. Bıraq ony ızdeudıŋ qajetı de şamaly siiaqty. Öitkenı Troia qyrǧynyna bır emes, bırneşe prototürkı taipalary qatysqan deuge negız bar. Solardyŋ bırı Troia patşasy Priamnyŋ tuysy, ataqty «Eneida» poemasynyŋ («Eneida» — rim aqyny Vergiliidıŋ poemasy.Onda Eneidıŋ Troiany qorǧauda körsetken erlık ısterı, Troia qūlaǧannan keiıngı qaiǧy men qasıretke toly ömırı söz bolady) keiıpkerı Eneidıŋ soŋyna ergen ūlys sekıldı. Türkılık qasqyr mifı men totemınıŋ köne türkılık nūsqasyn Appenin tübegıne aparǧan da, sol töŋırektegı taipalarmen bırıgıp (etruskıler) Rimnıŋ negızın qalaǧanda, Rim tarihyna qanşyq qasqyr beinesın telıp bergen de osy bır taipanyŋ jasampazdyqqa toly erlık sapary bolsa kerek. Äitpese grekterde äjua bolyp jürgen soǧys täŋırısınıŋ rimdıkter ūǧymynda Iýpiterden keiıngı (Iýpiter – Rimnıŋ qūdailar panteonyndaǧy bas qūdai) ekınşı orynǧa şyǧa kelgendıgın qalai tüsındıruge bolady? Ärine, bır ǧana sebeppen. Ol Rimnıŋ negızın qalaǧan halyqtardyŋ bırınıŋ syiynatyn kie-qūdıretı bolǧanda ǧana. Jäne osylai bolǧandyǧy da aqiqat. Būǧan qosymşa mynandai boljamdy da ūsynuǧa bolady. «İliadadaǧy» Eneidıŋ troialyq emes, Troia patşasynyŋ basqa jaqtan kelgen odaqtas tuysqan ekendıgın eskersek, osy bır qaharmannyŋ ata-tegın sol kezderı Qara teŋızdıŋ oŋtüstıgın mekendegen skifterden (Gerodot deregındegı) taratuǧa äbden bolatyn sekıldı. Eneidıŋ köşpelı bolmasa da malşylar qauymynan ekendıgın osy qaharmannyŋ Ahilespen jekpe-jekke şyǧarda öz ata-tegın tanystyryp söileitın sözı de aiǧaqtai tüsetındei. Ol «babam Erahtonnyŋ (Bälkım Erıkton şyǧar) üş myŋ, iä, anau-mynau emes, üş myŋ jylqysy bolǧan jäne jer betındegı ajaldy pendeler ışındegı eŋ bai kısı edı» dep maqtanady. Ajalmen betpe-bet kelıp tūrǧanda tek köpşelı ǧana osylai jelpınuı mümkın-dı. Onyŋ üstıne Troiany qorǧauǧa skif taipalary qatysyp edı degen boljam da şyndyqqa tolyq janasady. Jalpy, Troia tübınde kımder ölımge basyn tıkpedı. Balkannan da, Afrikadan da, arysy Skandinaviiadan da belgısız halyqtardyŋ osy jerge öz qosyndaryn attandyrǧany anyq-ty. Asyly, Gomer dastany men Gerodot deregın özara bailanystyratyn tüiın de osy bolsa kerek. Osy jerde köne Gresiianyŋ ekı ūly perzentıne ökpe-naz aita ketken de oryndy. Gomer qasqyr totemın Areimen bailanystyryp jıberse, Gerodot osy totemnıŋ taŋbasyn Mars qylyşymen şatastyryp aldy.
Maǧan qasqyr mifı men totemınıŋ şyǧu törkını turaly būdan būryn da jazuǧa tura kelgen (Täŋırı, Qūdai ie jäne qasqyr turaly, «Qazaq ädebietı», 1997 j, № 48). Onda aŋyzdyŋ negızınde Kün jüiesınde bolǧan ǧaryştyq apat jatyr degen boljam aitqan bolatynmyn. Jebırei qūdai iesınıŋ (İegova) Sinai tauynda Mūsa paiǧambarǧa negızgı on qaǧidany tüsıretın mezgılınde osy apatpen bailanystyrǧanmyn-dy. İä, osy apat jer betındegı barlyq halyqtyŋ dünietanymy men mifologiiasynda öşpes ız qaldyrdy. Osyndai ız köne grek mifologiiasynda da boluy mümkın. Öitkenı Gomer soǧys qūdaiy Areidı «İliadaǧa» keiıpker qylyp engızgende, osy apat turaly aŋyzdy negızge alǧan ıspettı. Areidıŋ, Mars planetasynyŋ grekşe atauy ekenın eskersek, «İliadadan» Troia qyrǧynymen bır mezgılde jürıp otyratyn plenatalar aralyq qaqtyǧys turaly jelını de aŋǧaruǧa bolady.
Ärine, būl jelı dastanǧa onyŋ körkemdık deŋgeiın arttyra tüsu üşın köp keiın engızıldı. Dastanǧa osy jelını engızerde Gomerdıŋ ǧaryş apaty turaly türkıler arasynda aitylyp jürgen aŋyz äŋgımenı estıgen boluy da äbden mümkın. Türkı aŋyzynyŋ bas keiıpkerı jebırei qūdaiy İegova da, grektıŋ soǧys täŋırısı Arei de emes, kädımgı qasqyr edı. Iаǧni sūŋǧyla Gomerdıŋ soǧys qūdaiy Areidıŋ prototürkılık qasqyr totemınıŋ däl özı ekendıgın aŋǧarmauy mümkın emes-tı. Sol sebeptı de Troia tübındegı qyrǧynda soǧys täŋırısı tuyna qasqyr sūlbasy bederlengenderdıŋ jaǧyna şyǧyp kettı. Oǧan aqyn qiialy kınälı edı. Öz kezegınde prototürkıler de özderınıŋ qasqyr totemımen tamyrlas grektık Täŋırıden habardar bolǧan deuge bolady. Äitpese, Rimnıŋ negızın qalaǧan prototürkıler öz totemın Marspen astastyryp jıbermes edı ǧoi.
İä, Romul men Rem turaly aŋyz da, Marstyŋ skulpturalyq panteondarda qasqyr üiırınıŋ ortasynda beinelenetındıgı de halyq jadynyŋ jasampazdyǧynyŋ jarqyn mysaly bolatyn.
Söz oraiy kelgende aita keteiık, menı Enei baspanalaǧan Karfagen qalasy Qarlar qalasy bolar-au degen oi türtpektegelı de bıraz boldy. Mysaly, Qarkent boluy da mümkın ǧoi. «Kent» sözı parsy tılınde qala, şahar degen maǧynany bıldıredı. Bıraq köne latyn tılınde adam, adamdar, halyq degen maǧynany bıldıretındıgın de ūmytpaǧan jön. «İliadadaǧy» Troia töŋıregınde Qarqara atty şyŋnyŋ kezdesetındıgı de qyzyq. Dastanda:
«Kronūly (Zevs) İdaǧa, aŋ-qūstyŋ
nuly-suly anasyna,
Toǧaiy men qūrbandyqhanasy
ornalasqan Qarqaraǧa kelıp, jüirık
säigülıkterınıŋ tızgının tartty»,
- degen joldar bar.
RİM PIR TŪTA JAZDAǦAN ADAM
Edıl patşa zamanyndaǧy bılımdı rimdıkter Rim tarihynyŋ bastauynda prototürkıler tūrǧandyǧyn sezıngen siiaqty.
Olar Edılge Marstyŋ qylyşyn ǧana syilap qoiǧan joq, ony Marstyŋ ūly qylyp ta jıbere jazdady. Būl qasiettı qala tarihynda Romul men Remmen bır qatarda tūru degen söz edı. Hristian dını kedergı jasamaǧanda, kım bıledı, bızdıŋ Rimnıŋ ūly perzentterınıŋ bırı Edıl turaly aŋyzǧa kuä boluymyz da äbden mümkın edı-au. Amal qanşa. Keiınırek, Edıldıŋ basynan baq taiǧannan keiın hristian dını, dälırek aitqanda, şırkeu ǧūn kösemın ūlyqtaityn aŋyz äŋgımelerdıŋ bärıne terıs maǧyna, solaqai sipat berıp jıberdı. Nätijesınde, Edıl Mars pen hanşanyŋ nekesınen emes, it (negızgı qasqyr boluy tiıs) pen hanşanyŋ köŋıldestıgınen düniege kelgen adam beinelı, it qūlaqty qūbyjyq bolyp şyqty. Degenmen aŋyzdyŋ tüpnūsqasynda Romul men Remnıŋ düniege keluı turaly rimdık äfsana jelısı jatqandyǧyn syrt közden jasyru mümkın emes-tı.
İä, Oljas Süleimenov jazǧandai Europaǧa Edıldıŋ itten tuǧandyǧy turaly aŋyzdy ǧūndar äkelgen joq, onyŋ köne rimdık, bälkım, etruskılık bolyp sanalatyn jergılıktı köneköz nūsqasy da bar edı. Ony baǧzy bır kezderı Rimnıŋ negızın qalaǧan prototürkılerdıŋ mūra qylyp qaldyrǧandyǧy da anyq. Bıraq, amal qanşa, būl kezderı Marstyŋ ornyn İsus Hristos basyp ülgergen bolatyn. Uaqyt Hristos tuǧannan keiıngı 450-jyldardy körsetıp tūrdy. Şaŋyraǧy şaiqala bastaǧan Rim bolsa hristian senımınıŋ ortalyǧy bolyp qaluǧa tyrysyp jatty. Sebebı, alyp imperiianyŋ äldebır otar elınde paida bolǧan adamzatty qūtqaruşy jaily ılım Rim kogortalaryn soǧyssyz tıze büktırgen-dı.
Al Hristospen jaǧalasuǧa Edıldıŋ daiyndyǧy da, yntasy da joq edı. Öitkenı köşpelı türkılerdegı sekıldı onda da paiǧambarlyq jaily tüsınıktıŋ bolmaǧandyǧy anyq. Kım bıledı, İsa jaily äŋgımenı estıgen qairan Edıl qarqyldap külgen de bolar-au. «Oŋ betıŋnen ūrsa, sol betıŋdı tos» degen qaǧidany jüregı bar qandai jan qabyldai qoisyn.
Mıne, osylaişa tübı bır Marsqa tabynuşylyq pen qasqyr totemınıŋ arasynda ötkel bermes asu bolyp hristian senımı jatty. Al Edıl bastaǧan ǧūndar baǧzy bır zamanda Rim tarihynda ız qaldyrǧan prototürkılerdıŋ jaŋǧyryǧy siiaqtanyp ömır men tarih sahnasynan zyr etıp öte şyqty. Olar Rimnıŋ negızın bır kezderı özderı tektes halyqtyŋ qalaǧandyǧyn bılgen de, ony bılsek dep bas auyrtqan da joq.
SÖZ SOŊY
«Rimdıkter aldymen latyn tılınıŋ şyǧu törkının zertteuge kırıskende olardyŋ älemdı jaulap aluǧa eşqandai da uaqyty qalmaǧan bolar edı». Nemıs aqyny Genrih Geine osylai jazady. Bır ǧasyrdan asa uaqyttan keiın qazaq aqyny Oljas Süleimenov te osy yŋǧailas pıkırdı qaitalaidy. Aqyn «Söz törkını» eŋbegınıŋ «Bastapqy grammatika» atty tarauynda baiyrǧy Aldyŋǧy Aziia men Jerorta teŋızı jaǧalaularyndaǧy elderde, iaǧni bügıngı Rim ornalasqan Appenin tübegınde de türkıler men slaviandardyŋ yqpaly zor bolǧandyǧyn aitady. Al mūndai yqpaldyŋ tarihta, jergılıktı halyqtardyŋ sözdık qorynda, aŋyzdar men äfsanalarynda ız qaldyrmauy mümkın emes-tı.
Aqyn, sondai-aq, tübekte alǧaş ret 12 qala-memleketten tūratyn quatty bırlestıktıŋ (b.d.d. ÜII ǧ.) negızın qalaǧan taipalardyŋ qūramynda prototürkılık taipalardyŋ da bolǧandyǧyn joqqa şyǧarmaidy. Tıptı, olardyŋ bırınıŋ tuynda qasqyr beinesı bolǧan degen pıkırdı de alǧa tartady. İä, aqyn aǧa aitqandai, Rimnıŋ bır kezdegı eltaŋbasy «qanşyq qasqyr men egız ūl» degen maǧynany bıldıretın mynandai taŋbalardan tūrǧan boluy ǧajap emes.
Ol ol ma, aqyn aǧa keibır baǧzy etrus jazbalaryn tıkelei türkı tılınıŋ kömegıne süienıp oqudy ūsynady. İä, Appenin tübegınde bır kezderı prototürkıler däuırlep tūrǧan. Oǧan mäŋgılık Rimnıŋ ırgesıne qalanǧan tastar kuä. Bızdıŋ endıgı mındet sol tastardy söiletu bolsa kerek.
Ämırhan BALQYBEK