Qazaqqa äldeqaşan süiegı qurap qalǧan Şyŋǧys hannan ne paida? Attiladan ne paida? Beibarystan ne paida? Keide osyndai da äŋgımeler aitylyp qalady. Bıraq soǧan da qaramastan ana jaqta jazuşy Mūhtar Maǧauin «Şyŋǧys han» atty tarihi-derektı körkem roman jazsa, myna jaqta ülken ǧalymdarymyz Erenǧaiyp Omarov pen Samat Öteniiazov jarysyp «Attila» atty kıtap jazyp jatyr. Ükımetımız de qalys qalmai, Kairdegı Beibarys kesenesıne jöndeu jūmystaryn jürgızgen edı ötken jyldary. Ne üşın?
Jüsıpbek QORǦASBEK: Menıŋ sızderge qoiar bır sūraǧym bar. Sonşalyqty jabysyp, aiyrylmai qalatyndai osy Attilanyŋ qazaqqa qanşalyqty qatysy bar sonymen? Qazaq üşın Attila kım?
Erenǧaiyp OMAROV: Attila, ärine, tarihi tūlǧa. Būl tarihi tūlǧany zerttegende bır maqsat bar. Ol – bızdıŋ tarihymyzdyŋ tereŋnen kele jatqanyn körsetu. Tarihy bar el – örkeniettı el. Örkeniettı eldıŋ tūlǧalaryn basqa el tanyp jatsa quanarlyq jait. Sonyŋ ışınde Şyŋǧys hannyŋ qazaqqa qanşalyqty qatysy bar ekenınıŋ özı ülken dau. Al Attilanyŋ qazaqqa qatysy turaly dau joqtyŋ qasy. Ǧūndardyŋ patşasy bolǧan, qazaqtyŋ tarihy sodan bastalady. Ǧūndar zamanynda negızgı örkeniet ǧūndar men Rim imperiiasynda ǧana bolǧan. Ataqty Osvaldo degen nemıstıŋ ǧalymy solai dep jazady. Sol kezdegı örkeniettı elder älemdı özıne qarata bılgen. Sonyŋ bırı ǧūndar. Olar qazaqtyŋ jerınde örkendep, sodan ary batysqa qarai jyljyǧan. Attilanyŋ 14-şı me, 15-şı me atasy Taraz qalasyn salǧan. Būl ǧūndar örkenietınıŋ güldengen kezderı bolatyn. Osy kezden bastap ǧūndar Qytaidan bergı keŋıstıktı bilep otyrǧan. Attilanyŋ örkenietke qosqan negızgı ülesı – dünie jüzın qūldyqtan bosatty.
Jüsıpbek QORǦASBEK: Osy jerde äŋgımenıŋ baǧytyn Samatqa qarai būrǧym kelıp otyr. Sız aitqan keŋıstıkte ömır sürgen halyqtardyŋ bärı Attilaǧa mūrager siiaqty bolyp körınedı. Al sızdıŋ «Attila» degen kıtabyŋyzda onyŋ şyqqan jerı, şyqqan tegı tolyǧyraq aitylady eken. Edıl men Jaiyqtyŋ ortasyna qarai lep belgısın qoiyp qoiatynyŋyz bar. Şynymende Attila qazaq üşın kım?
Samat ÖTENİIаZOV: Jalpy Attilanyŋ şyqqan tegı ǧūn bolatyn bolsa, ǧūndar adamzat tarihynda bükıl türkı halyqtarynyŋ, türkı tılderınıŋ atasy. Qanşa türkı halqy bolatyn bolsa, barlyǧy özınıŋ saiasi tarihyn ǧūndardan bastaidy. Al etnografiia jaǧynan qaraǧanda ädet-ǧūrpy men tūrmys-saltyn tügeldei bızdıŋ qazaq saqtap qalyp otyr. Ǧūndardy öz atasy jasamaq bolyp, qanşama eldıŋ ǧalymdary talasty. Tıptı Attilaǧa da talasty. Bır kezde ǧūndardy finugor taipasynyŋ tılınde söilegen şyǧar, türkı tıldes boluy mümkın emes dedı. Bıreuler moŋǧol tıldes boldy dedı. Eŋ soŋynda ǧūndardyŋ altyn būiymdary germandyq boluy kerek degendı aitty. HIH ǧasyrdyŋ ortasynda ataqty Teori kıtaby şyǧyp, ǧūntanu men attilatanu sonşama jetıstıkke jetıp tūrǧanda, orystardyŋ köptegen ūly adamdary «Attila i rus» dep kıtap jazyp, külkı bolǧan. Keiıngı kezde saiabyrlady. Sebebı, ǧūndardyŋ türkı tıldes bolǧany äldeqaşan däleldendı. Qazırgı zamanda etnografiialyq jaǧynan alǧanda ǧūndardyŋ tıkelei ūrpaǧy bız bolyp şyǧamyz.
Jüsıpbek QORǦASBEK: Bärekeldı! Arasynda toqtau salyp otyrmasam, sızderdıŋ būl taqyrypta aitarlaryŋyz telegei-teŋız. Degenmen de osy arada bır tosyndau sūraq qoiǧym kelıp otyr. Balalyq şaǧy müldem jūmbaq. Al alda-jalda Attila turaly körkem kıtap jaza qaldyŋyzdar. Sonda balalyq şaǧyn qandai keŋıstıkke keltırıp jazar edıŋızder? Mysaly, Attilaǧa bilık qaidan tidı? Kımnen tidı? Ortasy qandai boldy? Osyndai sūraqtarǧa jauap jazsaŋyz, qalai jazar edıŋız?
Erenǧaiyp OMAROV: Attilanyŋ taǧy bır aty Edıl patşa deimız ǧoi. Sebebı, Edıldıŋ maŋaiynda tuǧan. Onyŋ äkesı üş aǧaiyndy bolǧan. Sonyŋ ışınde Ruǧila degenı patşa bolyp tūrǧan. Al Attilanyŋ äkesı Myŋzyq bilıkte bolmasa da «ǧūndardyŋ şyǧys jaǧyn sen bilep otyrasyŋ» dep, Qapqaz ben şyǧys jaǧyna sol ie bolyp otyrǧan. Al Ruǧila Ukraina jaǧynda bilık qūryp tūrdy. Sol kezde myqty derjava boldy. Sebebı, Rim imperiiasy olarmen sanasyp, «bır-bırımızge tiıspeimız» dep 50 jylǧa kelısım jasaǧan. Bıraq ol kelısımdı rimdıkterdıŋ özı būzdy. Attila sol jaqta kepıldıkte jürıp eseiedı. Mūny Rimmen kelısımge qol qoiylǧan amanat boiynşa Rimge jıbergen. Attila Rimde tūrdy, sol jerdıŋ bılımın, tärbiesın aldy. Alaida ne degenmen ol Rimnıŋ tärbiesıne könbedı. Ǧūn küiınde qaldy. Bıraq Rimdı zerttep şyqqandai boldy. Bala kezınde-aq olardyŋ türlı qylyqtaryn körıp, «būl bızge jaramaidy eken» deidı. Rim ol kezde ışınen būzylyp jatqan bolatyn. Ärine, Attilanyŋ zamanynda dünie jüzı ekı-aq bölıkke bölındı. Euraziianyŋ şyǧys jaǧy ǧūndarǧa bırıktı. Sebebı, ǧūndarda qūldyq bolmady. Qūldyq bolmaǧan soŋ Rimnıŋ qūramyndaǧy taipalar german, gottar, taǧy basqa taipalar ǧūndarǧa qarai şyǧa bastady. Alǧaşqy kezde ǧūndardyŋ alan taipasy qarsylasy boldy. Olar ǧūndarǧa jūtylyp kettı nätijesınde.
Jüsıpbek QORǦASBEK: Säke, sızdıŋ kıtabyŋyzda ǧūndardy Ruǧiladan taqty mūra qylyp alǧannan keiın aǧaiyndy ekı adam bölıp bilegen dep körsetıledı. Keiınnen bırın-bırı öltırıp, iaǧni Attila bauyryn öltırıp, bilıktı tūtas qolyna aldy degen pıkır bar. Sol pıkırıŋız özgergen joq pa? Öitkenı, jaŋalyqtar köp aitylyp jatyr ǧoi. Baǧanaǧy balalyq şaǧyn qalai berer edık degenge qatysty aityp jatyrmyn.
Samat ÖTENİIаZOV: Rimde ol örkeniettı taipalardyŋ balalary siiaqty oqyǧan. Attilaǧa, ǧūndarǧa qatysty kıtaptar tügeldei joǧalyp kettı. Keibır üzındılerı qalǧany bolmasa… Sol kıtaptarda naqty aitylady, Attila latyn tılınde söilegen. Basqa ǧūndar söilei almaǧan. Orystyŋ ataqty jazuşysy Attila turaly roman jazdy. Sonda Attilanyŋ student bolǧan kezın baiandaidy. Būl naqty bolmasa da, basqa dälelder arqyly tabylǧan boluy kerek. Attila men ǧūndardyŋ tarihi maŋyzyn aitatyn bolsaq, ony 1856 jyly fransuzdyŋ ūly zertteuşısı, tarihşy Amedei Terri aitty. Ekınşı ret 1951 jyly Bernştam aitty. Osylardy berı qarai jaqyndata berse, jalpy Attilany közben körgen adam men soŋynan jazǧan adamdardyŋ aiyrmaşylyqtary bar. Bızde tarihta ǧūndardy da, Attilany da jauyz qylyp körsetedı. Tonaǧan, basyp alǧan dep. Al taqqa otyru jaiy jaŋaǧy sız aitqandaǧydai.
Jüsıpbek QORǦASBEK: Osy jerde, Säke, söz qosa keteiın. Mūny sızdıŋ kıtabyŋyzdyŋ ışınen alyp otyrmyn. Sol jerde közben körgen bır adamnyŋ suretteuın bergen ekensız. «Basy ülken, jalpaq, közı qysyq, jyldam jüretın, söilegen kezde sözı syŋǧyrlap tūratyn naǧyz aziat» dep surettegen eken.
Samat ÖTENİIаZOV: Qanşa ana jaqta jürgenmen, köp özgere qoimaǧan şyǧar. Osy uaqytqa deiın, Attilanyŋ aruaǧy riza bolatyn şyǧar, qanşama eŋbek jazyldy? Sonyŋ barlyǧy keiıngı üş ǧasyrda jazyldy.
Jüsıpbek QORǦASBEK: Sonymen basy ülken, jalpaq, denesı tyǧyz, dausy kümıstıŋ syŋǧyryndai syŋǧyrlap tūratyn, şeşımdı şapşaŋ qabyldaityn, Rimde bılım alǧan. Demek, közı aşyq, kökıregı oiau, oŋ-solyn bıletın adam. Taqqa mūragerlıkpen ǧana ie bolǧan emes, özınıŋ ışkı ruhani daiyndyǧy bar adam. Osylai dep onyŋ taqqa kelgenge deiıngı beinesın jasap aldyq. Osydan keiın pysyqtap aityp ketetın jait, jaŋaǧy Ruǧila būlardyŋ äkesı emes, aǧaiyndas adamy ǧoi. Sonda Attila qalai taq mūragerı bolǧan?
Erenǧaiyp OMAROV: Äkesınıŋ aǧasy. Ol kısı qaitys bolǧanda özınde ūrpaq bolmapty. Bolsa da ūldan bolmaǧan. Sol kezdegı dästür boiynşa, taq mūragerı onyŋ ınısı boluy kerek. Attilanyŋ 5-6 jasynda äkesı şapqynşylyqta qaitys bolyp ketken. Qan, tek jaǧynan Attilanyŋ da taq mūragerlıgıne qūqy bar. Attilanyŋ beinelenıp jürgen keskını boiynşa aitarym, onyŋ özı küdık tudyrady. Sebebı, Polşanyŋ, Vengriianyŋ derekterın qaradym, ol äjeptäuır körıktı adam bolǧan. Körıktı bolatyndai bır jönı, Rim hanşaiymy oǧan ǧaşyq boldy ǧoi. Jüzıgın jıberıp, men saǧan tūrmysqa şyǧuǧa daiynmyn dep, özı qolqa salǧan ǧoi. Onyŋ üstıne oǧan ekınşı, üşınşı äiel boluǧa kelısıp tūrǧan ǧoi. Osy tūrǧydan alǧanda keibır derekterdı qaita qarauǧa tura keledı.
Samat ÖTENİIаZOV: Onoreia degen Rim patşasynyŋ qaryndasy oǧan ǧaşyq bolǧan. Attiladan 17 jas kışı bolyp tūr. Aita ketetın eŋ maŋyzdy närse, Rim imperiiasy ǧūndardyŋ kelgenınıŋ arqasynda öz ǧūmyryn 70 jylǧa ūzartty. Äitpese 390 jyly qūrityn edı, germandyq taipalar onyŋ külın kökke ūşyratyn edı. Qazır hristian älemı maqtap otyrǧan ūly Feodosiia ǧūndardyŋ äskerın paidalanyp aman qalǧan.
Jüsıpbek QORǦASBEK: Sızderdıŋ aitqan äŋgımelerıŋızden tūtas bır kartina şyǧyp otyr. Attilanyŋ balalyq, jastyq şaǧynan bastap, taqqa kelgenge deiıngı kezeŋı köz aldymyzǧa keldı. Qaraŋyzşy, özı Rimde oqidy. Keiınnen äskerın bastap kelıp, Rimge şabuyl jasamaq bolǧan kezde, rimdıkter qatty sasady. Sebebı, dünienıŋ bärın baǧanaǧy alandardy talqandaǧan siiaqty, talqandap kele jatyr ǧoi. Attila özı ailaker de bolǧan deidı. Ol ädıskerlıgı ǧoi endı. Jauyn talqandaǧan kezde küştı jaularynyŋ özınıŋ üreiı ūşyp otyrady deidı. Rimdıkter sasqannan keiın mynany alǧa tartady ǧoi: Rimnıŋ osynşama bailyǧy, örkenietı, mūraǧattary qalyp otyr. Al osynyŋ bärı qalai qirap ketedı dep sūraǧanda, Attila attyŋ basyn tartty deidı. «Öz erıkterımen berıletın bolsa, soǧys aşpaimyn» deidı. Basqany jaulasa da, Rimmen soǧysqan joq degen äŋgımeŋız osy jerden şyǧady ǧoi deimın. Qalai oilaisyz?
Samat ÖTENİIаZOV: Būl jerde şabuyl degen hristian zertteuşılerınıŋ sözı. Jalpy Attila Rimdı tek qorǧaumen kele jatyr. 20 ǧasyrdyŋ eŋ myqty zertteuşısı Tompsonnyŋ özı sony aitty. Rimnıŋ tarihyn Tompsonnan artyq bıletın adam joq.
Erenǧaiyp OMAROV: Attila ıs jüzınde qanışer adam bolǧan emes. Aqyldy, meiırımdı. Aqyndardy, ǧalymdardy jinap otyrǧan. Jan-jaǧyna küŋderdı jinaǧan joq. Bırınşı äielıne ǧaşyq boldy, ol äielı bosanu üstınde qaitys bolyp ketedı. Odan keiın būl üilenbei 5 jyl jüredı. Odan keiın üilengen äielınıŋ aty – Kereku. Pavlodardy Kereku dese, orystyŋ sözı dep kületınder bar. Ony iakuttyŋ Tolstov degen ǧalymy jazǧan. Ol tek qana jaugerlıkpen ǧana kün keşpegen, ülken örkeniettı köteruge tyrysqan. Rimnıŋ köp qalalaryn salyp bergen. Ǧūndardyŋ, negızı, laqap attary bolǧan, «qala salǧyştar» degen. İä, olar qala salǧyş bolǧan. Rim imperiiasy qūlap bara jatyr degennen keiın, jaŋa astana retınde Ravenna qalasyn jetıldırgen. Sol qalaǧa erınbei bardym. Barǧanda körgenım – ülken kümbez. Kümbezdıŋ töbesıne kiız üi siiaqty ülken tas äkelıp qoiǧan. Tastyŋ ışıne qarasam, şaŋyraqtyŋ suretı tūr. Būl qaidaǧy şaŋyraq? Ǧūndar qoiǧan şaŋyraq.
Samat ÖTENİIаZOV: Bernştam da, Gumilev te Attila men ǧūndardyŋ älem tarihyndaǧy maŋyzyn joǧary baǧalap aitty. Qyrymdy, Qarateŋız jaǧalauyndaǧy grektıŋ qalalary men skifter tūrǧan jerdıŋ barlyǧyn ǧūndar kelgenge deiın, demek 360 jylǧa deiın tügeldei german taipalary ielenıp alǧan edı. Solardy ǧūndar qumaǧanda, ysyrmaǧanda olar ömır boiy oŋtüstık Reseide qalyp qoiar edı. Būl ne degen söz? Slavian taipalaryn germanǧa ainaldyryp jıberetın edı. Solardy jeŋgen qūdırettı küş bızdıŋ ǧūn babalarymyz boldy. Barlyq tarihşylar osyny tebırene aitady. Sebebı german taipalarynyŋ myqty bolǧany ras. Odan tört ǧasyr būryn Sezardyŋ özı aitqan bolatyn. Tarihi maŋyzdylyǧynyŋ bıreuı osy boluǧa tiıstı.
Jüsıpbek QORǦASBEK: Al Attila Europada qanşa aumaqty jaulady?
Erenǧaiyp OMAROV: Fransiianyŋ bır universitetı şaqyryp, bara qaldyq. Sonda elşılıkte fransuzdardyŋ jerıne Attilanyŋ kelgenın aittym. Sol ekı arada Atlantika jaǧalauyndaǧy Gavr degen qalaǧa ertıp bardy. Sol jerdegı oqu ornynyŋ tarihşy dekanynan qandai derek bar ekenın sūradym. «Men Attilamen ainalyspaimyn, bıraq Atlantikaǧa aiaǧyn juǧany belgılı» dedı ol. Batys jaǧy sol jaqqa barady. Al şyǧys jaǧy qai jaqqa barady deisız? Ruǧila patşa bolyp tūrǧanda, Attilany 20-21 jasynda Qytaiǧa elşılıkke jıberedı. Sol jaqta 2-3 jyl jüredı. Bara jatqanda soltüstık jaqpen ketedı-au deimın, Ertıs jaǧalap. Kereku degen kelınşegın sol kezde tapty-au deimın. Qaitarynda şyǧys jaqpen qaityp, Horezmge soǧyp ketedı. Bolmasa kerısınşe. Ol kezde qazırgı Almaty oblysyn, oŋtüstık oblystardy, Özbekstannyŋ batysyn, ortasyna deiın aq ǧūndar bilep otyrǧan. Olardyŋ aty eftalitter. Mynalar qara ǧūndar, būlar aq ǧūndar. Qara degen soltüstık degen maǧyna beredı. Mysaly, Qarateŋızdı alyŋyz, sol siiaqty türıkter Jerorta teŋızın Aqteŋız deidı. Aq ǧūndar oŋtüstık ǧūndar, qara ǧūndar soltüstık ǧūndar. Qara ǧūndardy Attila basqaryp kettı. Al aq ǧūndardy Abadan degen patşa basqarǧan. Ol keiın eftalit bolyp kettı. Aq ǧūndar memleketı Attiladan da köbırek ömır sürgen. Bıraq türıktermen kelıspei, jeŋılıp qalǧan. Sonda ǧūndardy qosa esepteseŋız, mölşermen alǧanda Şyǧys Türkıstan, Orta Aziia, Ündıstannyŋ ortasyna deiın, bärı ǧūndar bolǧan. Tek būlar ekıge bölıngen de, aq ǧūndar oŋtüstıkte qalyp, Europaǧa qara ǧūndar ketken. Aq ǧūndar turaly özbekter özderınıŋ oqulyqtarynda keŋestık kezeŋnen berı jazyp kele jatyr. Bız keiınnen jaza bastadyq. Sebebı, tarihymyzdy «būlarǧa osy da jetedı» degendei ǧyp, bolşevikter jazyp otyrdy ǧoi. Soǧan qaraǧanda jalpy ülken territoriiaǧa ie bolyp otyrǧan halyq.
Samat ÖTENİIаZOV: Rim imperiiasynda qanşama kıtaptar örtenıp ketken bolsa, bızdıŋ Otyrarymyzdyŋ da tügelımen joiylyp ketkenı ras. Eger babalarymyz tasqa jazyp ketpegende, älıpbiımızden de aiyrylyp qaluymyz mümkın edı. Kıtapty qūrtu oŋai, bıraq tasty qūrtu oŋai emes. Mūsylman dını myqtap örbıgen Qazaqstanda ondai tastar qalmaǧan deuge de bolady. Mūsylman dını barmaǧan Moŋǧoliiada tūnyp tūrdy. Alǧaş kelgen kezde mūsylman dınınde bıraz talasty jaittar bolǧany ras. Būl üşın mūsylman dının jek köru kerek emes, dınderdıŋ ışındegı eŋ jasy, eŋ myqtysy dep maqtanyşpen aituymyz kerek. Bıraq zardabyn da ūmytpauymyz kerek. Jalǧyz Attilanyŋ ǧana emes, Rimnıŋ tarihyna qatysty jazylǧan kıtaptar da joiyldy, tıptı keibıreulerdıŋ 32 kıtabynan ekı-aq kıtaby qalǧan. Sonyŋ barlyǧyn hristian dınınıŋ ökılderı jasaǧan. Dınde ondai da bolady.
Jüsıpbek QORǦASBEK: Attilanyŋ ūstanǧan dını, qoldanǧan, tūtynǧan tılı, ortasy turaly ne aitar edıŋızder?
Samat ÖTENİIаZOV: Attila özı ömır sürgen zamanynda Rimdı qanşa süise de, mädenietıne basyn iıp syilasa da, basşylarmen kelısken joq. Tek diplomatiialyq qatynas bolǧannan keiın ǧana tiısken joq. Şyn mänısınde 394 jyly Ūly Feodosiia ölgennen keiın, sonyŋ jasap ketken dınımenen memleket basşylarynyŋ bärı hristian dının qabyldaǧan edı. Ony jalǧyz Attila emes, rimdıkterdıŋ bärı jek köretın. Sebebı, jaŋadan paida bolǧan dın. 375 jyly Grasian Batys Rimge bileuşı bolyp otyrǧan kezınde özı az qalǧan äskerdı taratyp jıberdı. Taratyp jıberu degende ışımdıkke boi aldyrtyp, jaiyp jıberdı. Köp ūzamai özı öldı. Ony bızdıŋ babalarymyz, bolmasa german taipalary öltırgen joq, öz adamdarynyŋ qolynan öldı. Attila memleket basynda otyrǧanda da, oǧan deiın de ekı Rimnıŋ ūstanǧany hristian dını boldy. Sol kezdegı dınnıŋ äserınen Attila turaly nemıs halqynyŋ jyrlary, skandinaviia halqynyŋ jyrlarynyŋ siujetterı azdap özgerdı.
Erenǧaiyp OMAROV: Ärine, dın boldy. Bıraq olar Täŋırge sendı. «Bız Künnıŋ balasymyz» deidı. Ǧūn degen söz Kün degennen şyǧady. Soǧan qaraǧanda, būlar Künge, onyŋ ışınde Täŋırge tabynǧan. Qazırgıdei mūsylmandyq, hristiandyq siiaqty ol kezde dın ǧūndardyŋ ışınde memlekettık röl atqarmaǧan.
Samat ÖTENİIаZOV: Jalpy zertteuge qatysty köptegen materialdarda ǧūndardyŋ türkı tıldes bolǧany äldeqaşan däleldendı. Europanyŋ köp jerlerındegı qūlaǧymyzǧa jyly estıletın jer attary keiıngı Türık sūltanynyŋ kezınde paida bolǧan şyǧar dep oilaimyz. Bıraq būrynnan kele jatqan jer attary bar. Mysaly, qarapaiym as atauynyŋ bırı – iogurt deidı. Būl ǧūndardan qalǧan söz eken. Bız qūrt desek, olar iogurt deidı. Airannyŋ bır türı. «Sūiyq qūrt» degen söz. Bız qatqan airandy qūrt dep aitamyz. Onyŋ basqa da maǧynalary bar. Kezınde oǧyz tılderınıŋ bırınde «qūrtqa» dep qasqyrdy aitqan. Ǧūndardyŋ türkı tıldes bolǧandyǧyn bız qanşa talas-tartys bolsa da, maqtanyşpen moiyndaimyz. Sonyŋ ışınde batys ǧūndar men şyǧys ǧūndardy atai keteiık. Qazaqtar şyǧatyn qypşaq toby sol batys ǧūndardyŋ taraby. Jalpy bızdıŋ saiasi tarihymyz ǧūndardan bastalady.
Jüsıpbek QORǦASBEK: Qanşa küdık keltırsek te, ol küdıgımız äŋgımenı qyzdyruǧa ǧana jaraityn türı bar. Äitpese būl taqyryp bızge aspannan tüse salǧan taqyryp emes ekenı de belgılı. Sebebı, Şoqan Uälihanovtyŋ özı kezınde Sankt-Peterburgte osy mäselege aralasqan eken.
Samat ÖTENİIаZOV: Älkei Marǧūlannyŋ özı alǧaş ret Terridıŋ kıtabynyŋ atyn Şoqan Uälihanovtyŋ kıtabynan kördım dep aitqan eken. Attila tarihta belgılı qolbasşy, memleket basqaruşy, saiasi qairatker bolyp qaldy. Ol basyp aluşy bolǧan joq. Osy uaqytqa deiın oǧan jala jabylyp keldı. Sonyŋ bärı ışımızge syimady. Sol Älkei Marǧūlandar qoldady bızdı.
Erenǧaiyp OMAROV: Europada ǧūndardyŋ bedelı myqty boldy. 1876 jyly Vilgelm degen qanışer şyqty Germaniiadan. Ol bükıl Europany basyp alǧan kezde fransuzdar, basqa da halyqtar «taǧy bır Attila şyqty» dep, Attilanyŋ obrazyna keltırıp, bedelın tüsırıp jıbergen.
Samat ÖTENİIаZOV: Europany Attiladan keiın eşkım baǧyndyra alǧan joq.
Erenǧaiyp OMAROV: Ǧūndar men qytailar da köp soǧysqan. Qytailar bız jaqty jaulau üşın äsker jıberse, negızı tapsyrmanyŋ bıreuı mynau bolatyn: kıtaptardy jyrtpaŋdar, örtemeŋder, alyp kelıŋder. Sodan keiın ǧūndardyŋ kartasyn aldyrmaq bolǧan. Ǧūndar kartany ūzynynan syzǧan. Orap qoiady eken, negızgı joldardy, joldardaǧy meken-jailardy körsetıp qoiǧan. Sodan soŋ ǧūndar bızdıŋ eramyzdyŋ basynda, bızdıŋ eramyzǧa deiın kıtap jazǧan, şyǧarǧan. Mynandai derekter bar: Ǧūndarǧa barǧan joryqtan keiın qytaidaǧy bır şeneunık «köp kıtap alyp kelıpsıŋder ǧoi» dep maqtapty.
«Mädeniet» telearnasy, «Halyq sözı» gazetı.
