Jas urpaqty patrıottyq rýhta tárbıeleýde halqynyń bostandyǵy úshin ǵasyrlar boıy qan tógip, janyn pıda etken, osy jolda pendeshilikke boı urmaı, jan raqatyn izdemeı, ómirin sarp etken ata-babalarymyzdyń amanat retinde qaldyrǵan shyǵarmashylyq murasyn zerttep, zerdeleýdiń, ony keń kólemde nasıhattaýdyń mańyzy erekshe.
Osyndaı tulǵalardyń biri – Mustafa Shoqaı (1890–1941). Onyń dúnıetanymy batys pen shyǵys órkenıetteriniń eń ozyq jetistikteri toǵysynda qalyptasyp, grýzın, ázerbaıjan, tatar jáne t.b. halyqtardyń ulttyq kóshbasshylary, franýz, aǵylshyn, nemis, polıak, orys qaıratkerlerimen qarym-qatynastary barysynda shyńdaldy. Degenmen, Mustafa kózqarastarynyń negizin Alash jáne Jádıd qozǵalystarynyń jetekshileri ustanǵan ıdeıalyq-saıası oı-pikirler quraıdy. Á.Bókeıhanovtyń stýdent Mustafany Memlekettik dýmanyń Musylman frakııasy janyndaǵy keńesshi bıýro quramyna usynýy, otarlyq saıasattyń mán-maǵynasyn túsiný úshin oǵan qonys aýdarý saıasatyn taldap kórýge keńes berýi, 1917 jylǵy qazaq sezderiniń jumysyna qatysýǵa shaqyryp, úmit artýy, sonymen birge jas kezinen Túrkistandaǵy saıası oqıǵalarǵa aralasyp, Jádıd qozǵalysy radıkaldyq qanaty jetekshileriniń biri bolǵandyǵy M.Shoqaıdyń qazaq, ózbek, qyrǵyz, túrikmen, tájik halyqtarynyń ulttyq múddeleri úshin kúresken ortaq tulǵa ekendigin dáleldeıdi. Muny ol óz sózimen de, isimen de kórsetti.
M.Shoqaı Á.Bókeıhanovpen, A.Baıtursynov, M.Dýlatov, Á.Topchıbashı, M.E.Rasýlzade, S.Jantórın, M.Behbýdı, A.Fıtrat, Ýbaıdolla Qojaev, t.b. qaıratkerlermen tyǵyz baılanysta júrip, san alýan saıası aǵymdar men mektepterden sabaq aldy.
M.Shoqaı – óziniń bilimdarlyǵy, demokratııalyq oı-órisi turǵysynan álemdik deńgeıge kóterilgen tutas bitimdi tulǵa. Onyń eńbekterindegi ejelgi grek, rım avtorlaryna, batys fılosoftary Kant, Gegel, Fıhte, Spenser, Sent-Bevke, orys jazýshylary Belınskıı, Gegel, Saltykov-edrınge siltemeler osy pikirdiń bir dáleli retinde kórinedi. Qaıtys bolarynyń aldynda da ol Saltykov-edrın men A.Mıkevıchtiń kitaptaryn oqý ústinde bolady.
Zaıyby Marııa Shoqaı Mustafany: «Saıasat adamy bolǵandyqtan, bolyp jatqan oqıǵalardyń sheshimin tabý úshin kóp oılanatyn. Tarıhty berilip oqıtyn. Parıj kitaphanasyna baratyn. Adamdar arasyndaǵy qatynastardy zertteýge úlken mán beretin» dep eske alady.
TÁÝELSIZDIK FILOSOFIIaSY
M.Shoqaı ómiriniń alfa men omegasy táýelsizdik ıdeıasy bolyp tabylady. «Keńes ókimeti jáne qyrǵyzdar», «Qyrǵyz keńes respýblıkasy», «Qyrǵyzdardyń Lenınge haty», «Qyrǵyzdar Keńes ókimetiniń qolastynda», «Qyrǵyzııadaǵy asharshylyq» (qyrǵyzdar – qazaqtar. – K.E.) jáne t.b. eńbekterinde ólkede ornaǵan jańa ókimettiń otarlyq ústemdiktiń búrkemelengen túri ekendigin, proletarıaty joq elde proletarıat dıktatýrasyn ornatýdyń basqasha bolýynyń múmkin emestigin jan-jaqty dáleldep berdi. Alash jetekshileri Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov ta solaı paıymdaǵan.
V.I.Lenınniń ózi de «Proletarlyq revolıýııa jáne renegat Kaýtskıı» degen eńbeginde «Keńester – proletarlyq revolıýııanyń orystyq formasy» dep tanyǵan-dy. Al Stalın bolsa, 1921 jyly H partııa konferenııasynda: «Naıonalnoe samoopredelenıe prevratılos v pýstoı zvýk… Etogo lozýnga ý nas bolshe net v programme» dep kesip aıtady.
Túrkistan Muhtarııatynyń asa qatygezdikpen janyshtalýynan jáne Keńes ókimeti basshylarynyń osy málimdemelerinen soń M.Shoqaıdyń óz halqynyń ulttyq múddelerin qorǵaý joldaryn izdestirýden basqa amaly qalmaıdy.
Eń aldymen ol «Reseıdegi revolıýııalyq proestiń birtutastyǵy», onda «ulttyq máseleniń proletarlyq revolıýııa múddelerine baǵynyshtylyǵy» týraly lenındik teorııany joqqa shyǵaryp, Túrkistan máselesin bir eldiń ishinde azshylyqqa aınalyp qalǵan halyqtardyń quqyqtaryn qorǵaıtyn «ulttyq másele» sheńberinde emes, «ulttyq-memlekettik másele» retinde qarastyrdy. «Ulttyq másele» memleket ishinde ózderiniń jaǵdaılaryn jeńildetýge baǵyttalǵan reformalardy júzege asyrýdy bildirse, M.Shoqaı qoıyp otyrǵan «ulttyq-memlekettik másele» metropolııadan bólinip shyǵyp, óz aldyna derbes memleket qurý úshin kúres júrgizýdi maqsat tutady. Jaı ulttyq másele men ulttyq-memlekettik máseleniń ózgesheligi osynda.
Buryn ulttyq jetekshiler zemstvolyq avtonomııa týy astynda áreket etip, keıin Qazan revolıýııasynyń bas kezinde ulttyq-terrıtorııalyq avtonomııa jarııalaý jolyna tússe, Túrkistan Muhtarııatynyń joıylýy jáne Alashorda úkimetiniń taratylýynan soń ulttyq múddelerdi qorǵaýda batyl qadamdar jasala bastaıdy. Ólke turǵyndarynyń ult-azattyq qozǵalysynda jańa kezeń bastalady.
Mustafa Shoqaı Alash qozǵalysynyń negizgi ıdeıalaryn emıgraııalyq jaǵdaıda jalǵastyra otyryp, qozǵalystyń strategııasy men taktıkasyn, ıaǵnı kúrestiń túpki maqsaty men oǵan jetý joldaryn anyqtaıdy.
Tolyq táýelsizdik úshin kúres júrgizý jónindegi pikirge den qoıýy M.Shoqaıdyń 1919 jylǵy Parıjdegi Versal kongresine joldaǵan radıotelegrammasynan-aq baıqalǵanymen, bul ıdeıa, ulttyq qozǵalystyń túpkilikti maqsaty retinde, onyń 1923 jyly 15 mamyrda «Orient et Occident» degen parıjdik jýrnalda jarııalanǵan maqalasynda jan-jaqty naqtylanady. Onda avtonomııa baǵdarlamasyn ulttyq táýelsizdik ıdeıasymen aýystyrý máselesi tuńǵysh qoıylady. Maqala Eýropa baspasózinde Túrkistannyń tolyq táýelsizdik jolynda kúres júrgizetindigi týraly da tuńǵysh materıal bolatyn.
M.Shoqaıdyń burynǵy avtonomııa týraly ıdeıadan tolyq táýelsizdik ıdeıasyna kóshýi jalǵyz túrkistandyqtardyń ǵana emes, búkil ázerbaıjan, tatar-bashqurt, ýkraın, grýzın ulttyq qozǵalystary úshin de asa mańyzdy faktorǵa aınalady. Maqala búkil Eýropa jurtshylyǵynyń qoǵamdyq oı-pikirine áser etedi, sebebi kóptegen máselelerdiń basyn ashýǵa kómektesedi, halyqty «tarıhı» jáne «tarıhı emes» dep bólip-jarýshy keýdemsoq avtorlardyń túsinigine ózgeris engizdi, Túrkistan halyqtarynyń saıası turǵydan jetilgendigin kórsetti. Qazaq, ózbek, qyrǵyz, t.b. túrki-musylman halyqtarynyń ózderin «aǵa halyq» retinde esepteıtinder saıasatynyń nysany emes, tarıh sýbektisi ekendigin orys, franýz, aǵylshyn, nemis, polıak, túrik, shaǵataı, grýzın tilderinde jazylǵan eńbekterinde asqan sheberlikpen, bultartpas dáleldermen jetkizdi.
M.Shoqaı ulttyq táýelsizdikti eshbir balamasy joq, bárinen de bıik turǵan adamzat qundylyǵy retinde eseptedi jáne ony ár halyqtyń tabıǵı quqy retinde sanady. Sebebi memlekettik bılik halyqtyń tolyqtaı óz quzyrynda bolǵan jaǵdaıda ǵana onyń ulttyq múddeleri júzege asady, syrtqy suǵanaqtyqtan qorǵanýǵa múmkindik týady.
«Tabıǵı quqyq» degenimiz – halyqtyń, ulttyń ajyratylmaıtyn quqyǵy. Ony memleket te, basqa qurylym da menshiktene almaıdy. «Tabıǵı quqyq» ıdeıasy Amerıkanyń Táýelsizdik deklaraııasy (1776), franýzdardyń Adam men azamat quqyqtary deklaraııasynda jáne basqa da aktilerde kórinis tapty. M.Shoqaı, ozyq zańger, oıshyl saıasatker retinde, ony osy maǵynada uǵyndy.
Halyqtyń ózin-ózi bıleý quqyn júzege asyrýǵa umtylýshylyǵy basqa halyqtyń quqyn buzýǵa baǵyttalmaǵan, alaıda met-ropolııa tarapynan oǵan qarsy san alýan kedergilerdiń oryn alýy otarlyq ústemdikti qamtamasyz etýden ǵana týyndaıdy.
Halyqtyń ózin-ózi bıleý quqy týraly másele M.Shoqaıdyń «Túrkistandaǵy keńes ulttyq saıasatynyń teorııasy men praktıkasy», «Ulttyq másele tóńireginde», «Ulttyq kúres maıdanynda», «Keńes Odaǵyndaǵy ulttyq másele» jáne t.b. eńbekterinde osy baǵytta saralanady. «Avtonomııadan – táýelsizdikke» degen eńbeginde: «Avtonomııa – bizdiń basymyzdan keshken bir tarıhı qubylys. Búgin biz ony eske túsirýmen, ǵana shektelemiz. Qaıtalamaımyz!
Eresek adamdar ózderiniń balalyq dáýirin eske alatyny – tabıǵı qubylys. Biraq ol sol dáýirge qaıta oralamyn dep oılamaıdy. Sol sııaqty biz de ulttyq saıası ómirimizdiń balalyq dáýiri bolǵan Túrkistan avtonomııasyn tek tarıhı qubylys retinde ǵana eske alamyz» dep jazdy.
AZATTYQQA APARAR JOL
M.Shoqaı Túrkistan halyqtarynyń ult-azattyq qozǵalysynyń túpki maqsatyn aıqyndap qana qoıǵan joq, sonymen birge jańa jaǵdaıda oǵan jetý joldaryn, qımyl baǵyttary men sıpatyn belgilep berdi. Ol endigi jerde Isataı men Mahambet, Kenesary, t.b. bastaǵan, tipti keń kólemde oryn alǵan 1916 jylǵy qarýly kóterilisterdiń de zamany ótkenin, sol sebepti bostandyqqa beıbit jolmen, Túrkistan halyqtarynyń kúsh-jigerin bir maqsat jolynda biriktirý, ulttyq sanany oıatý arqyly jetýdiń múmkin ekendigi týraly saıası josparyn usyndy.
Basmashylyq ta – ult-azattyq qozǵalysynyń quramdas bir bóligi ekendigin aıtyp, biraq «Ózara baılanysy joq jergilikti sıpattaǵy mundaı boı kórsetýlermen atamekenimizdi qutqarý múmkin bolmaıtynyn bir sátke de esten shyǵarmaýymyz kerek» dep eskertedi. Ol ómir boıy qazaq, ózbek, qyrǵyz, túrikmen, tájik halyqtarynyń derbestikke qol jetkizýi olardyń óz qoldarynda, birlese bilýinde ekendigin túsindirýmen boldy. Ǵylymı tilge kóshsek, M.Shoqaı bul halyqtardy bir ult retinde eseptep, olardy túrkistandyqtar dep, al olar mekendegen aýmaqty Túrkistan dep atady. Ol etnıkalyq biregeılikti qalyptastyrý jolyn ustandy. Bul másele boıynsha óz kózqarasyn M.Shoqaı «Túrkistan túrikteri» (1932) degen eńbeginde bylaısha baıandaıdy: «Túrkistannyń bolashaǵy «Táýelsiz Túrkistan» urany astynda Reseıden bólinip shyǵyp, Túrkistan memleketin quratyn halyq buqarasynyń qolynda… Biz búgin ultty qutqarý kúresimizde, ulttyq qurylysymyzda túrkistandyqtardy rý, ulystarǵa bólip, ishten iritki salatyndardy Túrkistan ultshyldyq ıdeıasy men murattarynyń jaýlary dep esepteıiz. Qazaq, qyrǵyz, ózbek, túrikmen… – bári bir kisideı jumylyp, Túrkistannyń ulttyq urany astyna toptaspaıynsha, Túrkistannyń bolashaǵyn qamtamasyz etý múmkin emes».
Ol Túrkistannyń táýelsizdigi úshin kúresin, onyń, ıaǵnı Túrkistannyń túrikshildigimen shatastyrýǵa bolmaıtyndyǵyn eskertedi. Túrikshildik – bul etnıkalyq shyǵý tegi, ıaǵnı etnogenez ben mádenıet máselesi, al táýelsizdik úshin kúres – kún tártibindegi másele.
Mustafanyń túrikshildigi jáne onyń bul taqyryp jónindegi eńbekteri Túrkistanmen ǵana shektelmeıdi. Ol, ulttyq túrkilik múddelerdi qorǵaý qajettiligi týyndaǵan kezde, eshbir qıyndyqtan bas tartpaıtyn. Túrik respýblıkasynyń jetistikterine shyn júregimen qýandy, ony basqa túrki elderi úshin rýhtandyrýshy kúsh retinde sanady. «Reseıde qoǵamdyq júıeniń ártúrli bolǵanyna qaramastan, olardyń bári aınalyp kelip túrikshildikke jaý bolatyn… Ol sol arqyly Túrkistan túrikteriniń óziniń súıikti Túrkııasyna degen súıispenshiligi men mahabbatyn sýytyp, aqyrynda joıyp ta jiberýdi maqsat tutady» dep jazdy.
M.Shoqaıdyń: «Biz, túrikter, Túrkııaǵa qatysty máselelerde asa abaı bolýǵa tıispiz. Túrkııanyń tól múddelerimen, onyń ishki jáne syrtqy saıasatymen qaıshy keletin isterge barmaýymyz lazym» degen ósıetin esten shyǵarmaǵanymyz jón.
M.Shoqaı memlekettik táýelsizdik úshin kúres formalary men tásilderin teorııalyq turǵydan belgilep qana qoıǵan joq, onyń uıymdastyrýshylyq negizderin qalyptastyrdy. Emıgraııanyń asa qıyn da kúrdeli jaǵdaıynda «Túrkistan ulttyq birligi» saıası uıymyna basshylyq etti, «Ienı Túrkistan», «Iash Túrkistan», «Túrkistan» jýrnaldaryn uıymdastyrdy. Kreml qojalarynyń ózin mazasyzdandyrǵan «Iash Túrkistan» basylymy on jyl boıyna (1929-1939 jj.) shyn mánindegi azattyq jarshysyna aınaldy.
«Prometeı», «Iash Túrkistan» jýrnaldary, eýropalyq basylymdar arqyly Túrkistan ulttyq qozǵalysynyń sıpaty men túpki maqsaty, ádilettiligi jónindegi oılaryn álem qaýymdastyǵyna jetkizip, qoǵamdyq pikir qalyptastyrdy. Óz tarapynda sońǵy jaǵdaı ulttyq azattyq qozǵalysqa ǵana emes, keıin óz táýelsizdikterin jarııalaǵan ortaazııalyq respýblıkalarǵa moraldik qoldaý kórsetýge alǵysharttar qalady.
Birneshe ret ózderiniń ulttyq talaptary jónindegi Ýkraına, Grýzııa, Ázerbaıjan jáne soltústik kavkazdyqtar ókilderimen birge Ulttar Lıgasynyń shtabyna memorandým tapsyrý úshin Jenevaǵa bardy. Jeneva, London, Parıj, Berlın, Varshava qalalarynda suhbattar berdi. Áıgili dıplomattar, saıasatkerler men jýrnalıstterdiń forýmdarynda túrkistandyqtardyń saıası baǵdarlamasy jóninde baıandamalar jasady. Solardyń birinde, 1930 jyldyń 8 qańtarynda «France-Orient» komıtetiniń jınalysynda: «Bizdiń barlyq kúsh-jigerimiz Túrkistan daýysyn eń alys qıyrlarǵa jetkizýdi maqsat tutady, halqymyzdyń atynan «Túrkistan tolyq memlekettik táýelsizdikti talap etedi!» dep bar daýysymyzben aıqaı salýǵa kez kelgen múmkindikti alǵys sózimizben paıdalanamyz» degen edi.
Memlekettik dýmanyń burynǵy múshesi jáne Grýzııanyń syrtqy ister mınıstri A.Chhenkelı: «Mustafanyń Parıjdegi, Londondaǵy, Jenevadaǵy jáne Batystyń basqa da ortalyqtaryndaǵy qyzmetiniń san alýandyǵy men nátıjeliligi sonshalyqty, tipti ony esepke alý qıynǵa soǵady… Dala aznaýrıinen ol naǵyz hylyqtyq-ulttyq Kósemge aınaldy» dep aıtqan-dy. M.Shoqaıǵa osy maǵynalas baǵa A.Ia.Shýlgın tarapynan da beriledi. «Shyn máninde ol baıtaq eldiń, búkil Ortalyq Azııanyń, bútin Túrkistannyń naǵyz kósemi bolatyn» dep aǵynan jaryla, M.Shoqaıdyń qyrqynda sóz sóıledi.
M.Shoqaıdyń memlekettik táýelsizdik týraly oı-pikirleri ýaqyt pen zaman talaptaryna saı naqtylanyp, tolyqtyrylyp otyrdy. Bul jaǵdaı, ásirese, ulttyq qozǵalystyń negizgi kúshterine, odaqtastar máselesine, qozǵalystaǵy jastardyń, ulttyq kadrlardyń, onyń ishinde ıntellıgenııanyń róline qatysty. Árıne, munyń árqaısysy boıynsha bir-bir eńbek jazýǵa bolady.
«Ulttyq kúres maıdanynda» degen eńbeginde (1931): «Biz jastarymyzdyń bolashaqqa degen úmiti men seniminiń sál de bolsa kemýinen qorqamyz. Bizdiń bolashaǵymyz, bizdiń ulttyq tóńkerisimiz ben ulttyq memleketimiz jastarymyzdyń úmiti men senimine baılanysty» dep, jastardyń ulttyq rýhta tárbıelenýine zor mán berdi. Qaıratkerdiń bul amanaty da búgingi kúni ózektiligin saqtap, elimizdiń saıasatynan kórinis tabýda.
TÚPKI MAQSAT – MEMLEKET
Bolashaq Túrkistan memleketiniń saıası júıesi, ishki, syrtqy saıasaty jónindegi máseleler M.Shoqaıdy oılandyrmaı qoıǵan joq. Alaıda ol túrli sebepterge baılanysty: «Halqymyz memleketi men qoǵamdyq ómirin óz qalaýynsha qurý quqyǵyna ıe bola almaı otyrǵan kezde, syrtqy ortaq jaýǵa qarsy birlikte kúres júrgizip jatqan shaqta, Túrkistannyń bolashaǵy anadaı nemese mynadaı taıpanyń qolynda dep paıymdaýǵa salynyp júrsek, munyń ózi ulttyq jaýymyzdyń dıirmenine sý quıyp, nanyna maı jaǵyp berýden basqa eshteńe de bolmas edi» dep 1932 jyly eskertken.
Degenmen, onyń Túrkistanda demokratııalyq qoǵam qurýdy armandaıtyny Túrkistan Muhtarııatynyń zań shyǵarýshy, atqarýshy organdaryn qurýǵa atsalysqan kezinen belgili edi. Reseı quramynda bolǵanymen, Muhtarııat shyn mánindegi Ortalyq Azııadaǵy tuńǵysh demokratııalyq el boldy. Onyń saıası júıesi jóninde óz estelikterinde M.Shoqaı bylaı deıdi: «Biz sol tusta avtonomııany bylaı túsinetinbiz: Túrkistannyń derbes el basqaratyn mekemeleri men atqarý organdary, ıaǵnı zań shyǵaratyn parlamenti jáne is júrgizetin úkimeti bolýǵa tıis dep oılaıtynbyz».
Táýelsizdik alǵannan keıin M.Shoqaı qazaq, ózbek, qyrǵyz, túrikmen, tájik halyqtarynyń bir memleketke birigip, Túrkistan Federaııasyn qurýdy usyndy. Zaıyby Marııa Shoqaıdyń Mustafa Shveıarııa memleketi tárizdes federaııa qurǵysy keldi deýi sondyqtan. Oǵan enetin bes halyqtyń birde-biri artyqshylyqpen paıdalanbaıtyn, teń quqyly bolmaq.
Memleket qurý – saıası másele, sondyqtan da ol násildik erekshelikke emes, geosaıası faktorǵa baǵyt ustaǵandy qalaıdy. Keıbir avtorlardyń memleketti túrik birligi negizinde qurý jónindegi usynystaryna oraı M.Shoqaı bylaısha túsindirme beredi: «Biz saıası jáne saıası-ekonomıkalyq máseleni talqylap otyrmyz… Mysal úshin Qyrymdy, Túrkistandy jáne Ázerbaıjandy alaıyq. Bular túrik ólkeleri. Bul ólkelerdegi túrik násilderi ózara mádenı baılanysta ósip-ónip keledi. Óıtkeni olardyń tegi, násili bir – túrik. Al olardyń saıası máseledegi birligi jóninen alsaq, bul basqa másele. Máselen, Ázerbaıjan saıası jáne ekonomıkalyq jaǵynan, Túrkistanǵa qaraǵanda, Grýzııa men Kavkaz ulttaryna kóbirek baılanǵan. Sol sebepti onyń Kavkaz Federaııasyna kirýi ábden tabıǵı. Qyrym da sol tárizdi. Ol saıası, ekonomıkalyq jaǵynan bizden góri Ýkraınaǵa jaqyn».
Memleket qurýda jaǵrafııalyq jáne sodan týyndaıtyn basqa da jaǵdaılardy esepke alý kerektigi jónindegi oı-pikirlerin 1939 jyly jazylǵan «Túrik birligi jóninde» degen eńbeginde naqtylap, Reseıge qaraǵan túrik dúnıesinde tek Túrkistannyń geosaıası jaǵdaıy ǵana onyń túriktik talaptaryna sáıkes keledi dep qorytyndylaıdy.
Munan alaıda túrki memleketteri, geosaıası faktorlarǵa basymdyq bere otyryp, bir-birinen múldem ajyrasyp ketýi tıis degen uǵym týmaıdy. Túrikter kez kelgen ýaqytta jáne kez kelgen jerde bir-birine rýhanı-moraldik kómek kórsetýleri kerek deıdi.
Biraq Mustafa eshqashan da Anadolydan Altaıǵa deıin bir túrik memleketin qurýdy kózdegen emes. Sondyqtan da ony túrikshildiktiń túrkistandyq baǵytynyń negizin qalaýshy deýimizge negiz bar.
M.Shoqaı ulttyq memleket qurýdy, ulttyq bolǵanda, sol memleket barlyq ulttar men ulystarǵa qyzmet etetin memleket qurýdy armandady. Sebebi ulttyq mádenıet tek ulttyq memlekette ǵana ósip-órkendeıdi, ol óz kezeginde halyqtyń ult bolyp qalyptasýyn qamtamasyz etedi. «Ataqty alman fılosoftary Kant pen Fıhteler: halyq birin-biri jáne ózin-ózi basqara almaıtyn, basqalardyń basqarýynda ǵana bolatyn tobyrlar. Ult – basqalarǵa táýeldi bolmaǵan, óziniń mekemelerine ıe jáne óziniń biryńǵaı múddesi bar halyqtar jıyntyǵy. Fılosofııasynyń tujyrymdaýynsha, halyq – obekt, ult – sýbekt» dep jazady M.Shoqaı.
Táýelsizdik alǵannan keıin otarlyq saıasattyń obektisi bolyp kelgen halyqty ózin-ózi bıleıtin tarıh sýbektisine aınaldyrý ulttyq ıntellıgenııaǵa júkteledi. Sebebi «Dúnıejúzinde zııalylarsyz ultqa aınalǵan saıası, áleýmettik halyq buqarasy bolǵan emes».
M.Shoqaı bolashaq Túrkistan memleketiniń saıası túzilimi jóninde máseleni anyqtaýdy halyqtyń óz qalaýyna qaldyrǵan tustary bolǵanyn da aıta ketkenimiz jón. «Rahym angam táýbesine keldi» (1930) degen eńbeginde: «Men, Mustafa Shoqaıuly, Túrkistan halqynyń óz qalaýy, óz tańdaýymen qurylǵan basqarý apparatyna óz erkimmen qyzmet etýge daıynmyn. Óz pikirlesterimizdi de osyndaı mekemelerdiń mańaıyna toptasýǵa shaqyramyn. Eger ol kezde Túrkistan buqarasy ózderiniń ulttyq memleketi úshin keńestik júıeni tańdasa, onda men ol ókimetke shyn nıetimmen adal qyzmet etýge ýáde beremin» dep málimdeıdi.
Degenmen, M.Shoqaı bolashaq Túrkistan memleketinde dinge de, násilge de esh artyqshylyq berilmeıtinine, adamdardy ultyna oraı alalamaıtyndyǵyna senimmen qarap, zaıyrly qoǵam ornatýǵa umtyldy. Ol óziniń saıası kúresi men qazaq, ózbek, túrikmen, tájik, qyrǵyz halyqtarynyń bolashaǵy jónindegi kózqarasy túpkilikti aıqyndalǵan kezde: «Alystan da, jaqynnan da bizge Túrkistannyń ulttyq-saıası josparlaryna sáıkes kele bermeıtin aqyl-keńes berilip keledi. Olar úsh sıpatta. Biri – Túrkistan búkil Orta Azııany qamtıdy, sol sebepti ol Azııaǵa baǵyt-baǵdar ustaýy tıis; ekinshisi – Túrkistan – musylmandar men musylmandar mádenıetiniń eli, sondyqtan da ol ıslamshyldyq kúrestiń mańyzdy ortalyqtarynyń biri bolǵany jón; úshinshisi, óz ataýy kórsetip turǵandaı, Túrkistan – túrkilerdiń eli, túrkilerdiń besigi, osy turǵydan ol túrikshildik ortalyǵy bolýy qajet degenge saıady» dep olardyń bul talap-usynystaryna demokratııalyq qoǵam artyqshylyqtary turǵysynan jaýap beredi.
Bolashaq memleket úshin dinı, násilshildik qaıshylyqtarǵa ákeletin joldardan aýlaq bolý kerektigin, ár halyqtyń ulttyq qundylyqtaryna asa saqtyqpen, qurmetpen qaraýshylyqtyń mańyzdylyǵyn aıtady.
Táýelsiz Qazaqstanda ulttar men ulystar jóninde júrgizilip otyrǵan saıasat ta osy Mustafa amanatyna jeteleıdi.
M.Shoqaı avtokratııalyq, totalıtarlyq júıelerdi jek kórdi. Gıtler men Stalınniń biri – «naıst», ekinshisi – «ınternaıonalıst» dep atalǵanymen, ekeýiniń de «saıasat pen zulymdyqta dárejeleri birdeı» dep túsindi.
«1936 jyl» degen eńbeginde, – «Keńestik Reseıde bar nárse Stalınge baılanysty. Shoshqalar toraılasa, sıyrlar buzaýlasa, bıdaı men maqta mol ónim berse – osynyń bári Stalınniń qyzmeti, Stalınniń istegeni bolyp tabylady. Demek, bul elde Stalınsiz shoshqa toraılamaıdy, bıdaı ósip-ónbeıdi» dep synady keńestik júıeni.
Bul da – M.Shoqaıdyń úlken demokrat bolǵandyǵynyń bir kórinisi.
Mustafanyń Túrkistannyń tolyq táýelsizdigi úshin kúresi Reseıdi jek kórýden, ne onymen barlyq mádenı, ekonomıkalyq qatynastardy úzý ıdeıasynan týyndamaıdy. Osyǵan baılanysty onyń «Maten» gazetiniń tilshisi Anrı de Qorabtyń «Túrkistan – keńestik Reseı úshin ómirlik mańyzdy ólke» degen maqalasyna bildirilgen pikiri búgingi kúngi táýelsiz Qazaqstan úshin de ózektiligin joıǵan joq. Franýz jýrnalısi kezinde V.Lenın Túrkistandy Reseı úshin «ómirlik mańyzdy» dep eseptegen, orystar ony ýysynan shyǵarmaýǵa tyrysady deı otyryp, M.Shoqaıdyń birneshe nárseni atap kórsetkenine toqtalady.
A.de Korabtyń tujyrymdary jóninde muraǵattan M.Shoqaıdyń qoljazba kúıinde saqtalǵan jarty bettik pikiri tabyldy. Onda Mustafa: «A.de Korabtyń maqalasy – menimen áńgimelesýdiń nátıjesi emes. Onyń ótinishi boıynsha Túrkistan týraly úlken maqala jazyp bergenmin. Al ol onyń negizinde menimen suhbattasqan bolyp, óz atynan maqala jazyp shyǵypty. Maqalada tolyp jatqan túsinispestikterge jol berilgen» dep kórsetedi. Olardyń barlyǵyna jaýap bere otyryp, M.Shoqaı franýz avtorynyń ony qalaı da Reseıdiń máńgilik jaýy, Anglııanyń dosy retinde sýretteýge qarsylyǵyn bildiredi. Ol A.de Korabtyń bul pikirin «múldem qate» dep, «Árkim de bir elge kózjumbaılyq jaýlyqpen, ekinshisine dostyqpen qaraýynyń nege soqtyratyny jóninde ózine esep berýi kerek dep oılaımyn. Men bir nárseni bilemin: Reseıge, ol qandaı bolsa da, jaýlyq ustanymda bolý – bizder úshin aqylǵa qonbaıtyn saıasat bolar edi, al Anglııamen arnaıy dostyqtan bizdiń utarymyz shamaly» dep túıindeıdi M.Shoqaı.
Degenmen, ol Reseımen «dostyq» qatynasta bolýdy onyń degenine kóne berýmen, óz táýelsizdigin joǵaltatyn saıasatpen shatastyrmaıdy. «Qandaı Reseımen bolsa da belgili deńgeıde bizder «dostasýǵa» umtylýymyz kerek. Bul, árıne, bizderdiń ulttyq bostandyǵymyzdan bas tartý emes. Qarsy jaqtan shynaıy dostyqpen qoldaý tappaıtyn jaýapsyz dostyq kóp zııanyn tıgizedi. Munyń, ásirese, halyq buqarasy saıası turǵyda uıymdaspaǵan, ózin áli ult retinde sezinbegen bizde, Túrkistanda, este ustalýy tıis» dep eskertedi.
Mustafanyń bul sózderi aǵylshyn qaıratkeri Ý.Cherchıll aıtqan delinip júrgen «memlekette máńgilik dos ta, máńgilik qas ta joq, tek máńgilik ulttyq múdde ǵana bar» degen aforızmdi eske túsiredi.
Mustafa táýelsizdik alyp, derbes memleketin qurǵannan keıin túrkistandyqtardyń, jalǵyz Reseıge baılanyp qalmaı, kópvektorly saıasat ustanýyn, ásirese, óz damýynda alǵa ketken batys elderimen tıimdi qarym-qatynastar ornatýyn qalaıdy.
Ol tarıhtyń qaı kezeńinde de ulttyq múdde tóńireginde toptasqan túrkistandyqtarǵa arqa súıeýmen qatar, halyqaralyq qoldaýdyń mańyzdylyǵyna toqtalady. «Túrkistannyń ult-azattyq kúresi aýyr da, azapty da joldardan ótip keledi. Bul kúreste biz memleketimizdi qurý men bekemdeýdiń alǵashqy kezeńderinde syrttyń kómegine muqtaj bolamyz, biraq «syrttyń kómegin Túrkistannyń ulttyq táýelsizdigine nuqsan keltirmeý shartymen ǵana alýǵa tıispiz» dep jazdy M.Shoqaı 1937 jyly.
Sodan beri 78 jyl ótti: dúnıe ózgerdi, ımperııalar kúırep, jańa memleketter tarıh sahnasyna shyqty… Biraq ulttyq táýelsizdiktiń baǵa jetpes qundylyq ekendigi, ony qandaı da bir saıası oıynnyń nysanyna aınaldyrýǵa bolmaıtyndyǵy jónindegi zańdylyq esh ózgergen joq.
Kóshim ESMAǴAMBETOV,
tarıh ǵylymynyń doktory, professor,
"Ana tili".
