Amanqos MEKTEP-TEGI, filologiia ǧylymynyŋ kandidaty, dosent, törüktanuşy:
– «Nauryz» sözın «Ūlystyŋ ūly künı», «Ūlys künı» dep özgertu jönınde bastama köterıp jürsız. Älemnıŋ 50-den astam elı osy meiramdy toilaidy. «Nauryz» solardyŋ köpşılıgıne ortaq söz. Sızdıŋ bastamaŋyz – jahandyq ataudan bas tartu emes pe?
– Söz – magiia. Eger özımızde bardy mensınbei özge jūrttyŋ sözın qoldansaq, sol eldıŋ mädenietın qabyldaǧan bolamyz. Jyldyŋ basy sanalatyn meiramdy ejelden qazaq «Ūlystyŋ ūly künı» deidı.
Parsynyŋ «Nauryz» atauy qazaqqa kelgenge deiın de jūrtymyz jyl basy retınde toilaǧan. Öitkenı köşpelı qazaq tırşılıgı: jaz – jailau, küz – küzeu, qys – qystau, köktem – kökteu – jyldyŋ tört mezgılın ekologiialyq tiımdı paidalanǧan. Köşpelı ömır salty tabiǧatpen qoiyndas ömır sürgen soŋ aspan denelerınıŋ syryna öte-möte qanyq boldy. Dala astronomdary aspan denelerınıŋ qozǧalysyn jıtı baqylap, ömırde täjıribeden tuǧan tūjyrymyna süiendı. «Ūl[y]t», «Ūlys» ūǧymy bızdıŋ ejelgı totemdık nanym-senımımızden qalyptasqan börılık däuırden bastau alady. Täuelsızdıkpen bırge töl meiramymyzdy qaita jaŋǧyrttyq. Endeşe, kez kelgen saladaǧy töltuma ataularymyzdy qaitaruymyz qajet. Ūlttyŋ derbestıgın, erekşelıgın bıldıretın barlyq maŋyzdy elementter: amandasudan bastap, aty-jönımızdı resmi dūrys taŋbalau, memlekettık rämızderge deiıngı kılttı sözder töltuma ataudan qūraluy tiıs. Būl bızdıŋ örkenietımızdı, mädenietımızdı, jasampazdyǧymyzdy, memleket bolǧanymyzdy kuälıkke tartyp, däleldeitın osyndai baiyrǧy ataularymyz. Endı töl ataularymyz ūmyt qalyp, şetten kelgen sözderdı paidalanyp jürmız. Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Sözı joǧalǧan jūrttyŋ özı de joǧalady» deuınde gäp bar. Būl negızı terminolog ǧalymdardyŋ qatelıgı. Terminkomda jūmys ısteitın ǧalymdardyŋ käsıbi bılıksızdıgı men öresızdıgınen ūlttyq müddemızge nūqsan keletın kemşılıkter jıberıldı. «Nauryz» sözı bızge orta ǧasyrda parsydan endı. Parsylar bolmasa, qazaq osy toidy toilamas pa edı?! «Ūlystyŋ ūly künı» degen meiramnyŋ atauyn qazaqta bılmeitın jan joq. Memlekettık bilık uystan şyǧyp ketken däuırde «Ūlystyŋ ūly künı» dep resmi toilauǧa erık bermegenı tüsınıktı jait. Keŋes ökımetı tūsynda tıptı, «dıni meiram» dep tiym salǧany da mälım ǧoi. Būhar jyrau babamyz: «Jar basyna üi tıkpe, dauyl soqsa, üi keter; Jatqa tızgın bermeŋız, jalamenen bas keter» demedı me?! Ūlttyŋ meiramy tügıl qazaqtyŋ ary bolǧan altyn basty azamattarymyz naqaqtan-naqaq atylyp, asylyp, milliondaǧan beiküna jandar aştan qatyrylyp, süiegı kömusız dalada şaşylyp qalǧany – Būhar babamyz aitqandai, bilıktıŋ tızgının jatqa ūstatqannyŋ qyrsyǧy. Öz bilıgımız özımızden susyǧan däuırde qasiet tūtqannyŋ bärınen aiyryldyq. Endı sol olqylyqtyŋ ornyn toltyryp, öşkenımız janyp, joǧaltqanymyzdy tügendeu üstındemız. Būl alauyzdyqtan tapqan tarihtyŋ bızge bergen qataŋ sabaǧy. Sondyqtan ony älsın-älı qymyz pıskendei qaitalap, eske tüsırıp tūru paryz.
– Ejelgı jazbalarymyzdan «Ūlys künıne» bailanysty qandai da bır tyŋ derekterdı kezdestıre aldyŋyz ba?
– Mynandai jaǧdaidy eskeruımız qajet. Osy uaqytqa deiın bızge jetken tas bıtıkter tügel emes, bıraq jūrnaǧy qaldy. Ūlttyq ideologiiamyzdy aiqyndaityn köptegen jädıger dünieler joiylǧan. Orta ǧasyrda arabtyŋ äskerbasy äl-Müslim Kuteiba qazırgı qazaqtyŋ jerınen bastap, Qaşqarǧa deiıngı aralyqtaǧy tas bıtıkterdı myŋdaǧan qolmen bırneşe jyl qatarynan typ-typyl etıp qūrtty. Öitkenı maŋ dala tas bıtıkterge toly bolatyn. Būl – köşpelı qazaqtyŋ saiasi sanasy men azamattyq ūstanymyn, otanşyldyq sezımın tärbieleitın qasiettı qūral edı. Ūşqan qūstyŋ qanaty talatyn ūşy-qiyrsyz aumaqta tas bıtıkten tūratyn dala kıtaphanasy qazaqtan basqa jer betınde salystyrarlyq bırde-bır halyqta bolǧan joq. Ol – tek ǧana kıtaphana emes, ärı mūraǧatymyz, ärı mūrajaiymyz edı. Tas bıtıkterge jer tarpyǧan tūlparmen seiıl qūryp, közben körıp, oqyǧan-toqyǧanyn qolmen ūstap, dana babalardyŋ alaqanynyŋ taby qalǧan energiiasyn boiyna sıŋırıp, ruhtanyp qaitatyn sol kezdıŋ oǧylandary. Dala memleketınıŋ öz zaŋy bar. Kım bolsa, soǧan bıtık tastyŋ jūmysymen ainalysuǧa rūqsat berılmegen. Tek abyzdar ǧana ūlttyq müdde tūrǧysynan süzgıden ötken şynaiy aqparatty jazu-syzumen şūǧyldanǧan. Jazu degendı erekşe qaster tūtqan. Qazır kıtap taralymmen düken sörelerınde tūrady. Qalaǧan kıtabyŋdy jata-jastana oquyŋa, qūlaǧyŋa tyǧyp qoiyp tyŋdauyŋa mümkındık bar. Ol kezde tas bıtıkke arnaiy öz aiaǧyŋmen baruyŋ kerek-tūǧyn. Sol tas bıtıkten bügıngı qaǧaz kıtap, zamanaui elektrondy nūsqasyna deiın adamzat mädenietı damudyŋ evoliusiialyq ūzaq jolynan öttı. Aqparatty taratyp jäne saqtaityn qūraldyŋ satylap sapalyq ösuı tehnologiialyq jasampazdyqqa bailanysty. Demek, būl saladaǧy zamanaui tehnologiialyq jetıstıktıŋ bas tūǧyry – tas bıtık, iaki tas kıtap ekenın ūmytpaǧan lazym. Älemdegı ılkı jazulardyŋ bırı de sol – bızdıŋ runa taŋbalarymen bädızdelgen. Tarihyn tasqa jazǧan eldıŋ ūrpaǧymyz. Alaida IX-X ǧasyrlarda däuırlep tūrǧan qaǧanatymyzdyŋ saiasi daǧdarysqa tüskenı mälım. Däl osy köşpelı qaǧanattyŋ osal tūsyn sättı paidalanǧan arabtar şapqynşylyǧy aiausyz boldy. Qazaq dalasyna arabtardyŋ islam dının engızuı – tasqa jazylǧan ǧajaiyp eskertkışterımız ben mūralarymyzdy joiu, töltuma runa taŋbasymen sauattanǧandardy bırın qaldyrmai qyrǧynǧa ūşyratumen jüzege asty. Bälkım, Talas boiynan tabylǧan runika taŋbasymen bädızdelgen on tas bıtık – äl-Müslim Kuteibanyŋ joryǧy kezınde közge tüspei, qaltarysta qalyp qoiǧan, Qūdaidyŋ bızge jasaǧan syiy bolar. Jädıgerdıŋ taǧy bırı – Qazaqstannyŋ brendı sanalatyn, bızdıŋ jyl sanauymyzdan būrynǧy V ǧasyrdaǧy tarihi-arheologiialyq sirek qūndylyq – Esıkten tabylǧan Altyn Adam janyndaǧy kümıs tostaǧandaǧy jazu. Jer-Ana qoinyna jasyrylǧan baǧzy eskertkış qazynamyz älıde tabylary şübäsız. Arabtyŋ aiaǧy timegen ata-babamyzdyŋ qonystanǧan mekenı bügıngı Moŋǧoliia öŋırınde aspan asty, jer üstınde myŋdaǧan jyl boiy jel-qūzdyŋ ötınde tūryp syry ketse de, synyn joǧaltpaǧan tas bıtıkterımız ben müsın önerımız tūnyp tūr. Bumyn qaǧan, Istemı qaǧan, Bılge qaǧan, Kültegın, Tonūqūq, Möde qaǧan, Attila [Attyly], t.b. mäŋgı tasqa jazylǧan qany taza dana babalarymyzdyŋ ruhynyŋ aldynda qazaq taǧzym etıp, köşe, daŋǧyl, gülzar, eskertkış müsının ornatuǧa, derektı, körkem filmder, böbekterge arnalǧan multfilm daiyndauǧa aqyly jetpei otyr. Sol baiaǧy jat jūrttyŋ auyzǧa salyp bergen XV ǧasyrda memleketın qaita tıktegen Qazaq handyǧynan tarihyn bastaudy äiteuır, jaŋylmai toty qūstai qaitalap keledı. Būl – Qazaqstanda tarihi sananyŋ sauyǧuy tasbaqanyŋ jürısındei baiau qozǧaluyna dälel. «Ūlystyŋ ūly künı» degen tırkestı qazaqtan özge bırde-bır törüktıldes elderden kezdestırmeisız. Jer jüzındegı alǧaşqy jazulardyŋ bıregeiı runika desek, sol «runika» sözınıŋ şyǧuy «ru», «ūlys» ūǧymdarymen astasady. Rulardyŋ konfederasiiasy – ūlys. Ūlystyŋ ūly künı – kışı-gırım rulyq memleketterdıŋ bırıguınıŋ simvoly. Sebebı däl osy künı, iaǧni 21-nen 22-ne qaraǧan şaqta Kün kalendary boiynşa aspan denelerı bastapqy nüktesıne kelıp, jaŋa sikl bastalady. Ahmet Baitūrsynūly bızdıŋ ädebi tılımızdı qalpyna keltıruge ölşeusız üles qosty. Ahaŋnyŋ qazaq terminologiiasyna sıŋırgen eŋbegı üşın altynnan eskertkış qoisa da, artyq emes. Basqa jūrttar bızdı «millat» dep jazyp, osy ataudy sözdık qorjynymyzǧa engızuge baryn saldy. Sol däuırdegı ädebi tıldıŋ özınde arab-parsy sözderı midai aralasyp, törüktık sözdık qorymyzdyŋ berekesı qaşty. Ahaŋ tıl tazalyǧy men mädenietıne barynşa köŋıl böldı. Ol «millattyŋ» ornyna özımızdıŋ «ūlyt», «ūlys» atauyn sözdık qorymyzǧa qaita oraltty. İmperiia öz müddesı tūrǧysynan älıpbidı özgertkende singarmonizm zaŋdylyǧy boiynşa jazylatyn «ūlyt» sözınen «y» dybysyn alyp tastap, onyŋ aitylu äuezdılıgın būzdy. Öktem imperiia Ahmetter şeiıt bolǧan soŋ orfografiiany qaita-qaita özgertıp, qazaq tılın aqsatuǧa tyrysty. Tıldegı äuez ben äuendı alyp tastau arqyly adamnyŋ psihologiiasyna kerı äser tudyryp, qazaq sözınıŋ energetikalyq quatyn solǧyndatu saiasaty jürgızıldı. Börınıŋ ūluy negızınde tuyndaǧan «ūlyt» pen «ūlys» sözderı sinonim. Bız – börınıŋ qaisarlyǧy men aqyldylyǧyna, märttıgı men şydamdylyǧyna, sezımtaldyǧy men tabandylyǧyna elıktegenbız, osy mınezderın boiymyzǧa sıŋırgenbız. Sebebı tört tülık mal şaruaşylyǧyn käsıp etken köşpelı qazaqtyŋ börı eŋ basty opponentı. Sondyqtan bızdıŋ jūrt börını äbden zerttegen. Sonan da bolar börı bızdıŋ totemdık-atamyz. Ūlysu degen ūǧym bar. Ūialas qasqyrlar äldebır qauıp-qater töngende, ūzaq saparǧa şyǧar aldynda ūlyp ūialastaryn şaqyrady. «Ūlys» sözınıŋ ekınşı maǧynasy bırıgu degendı bıldıredı. Nauryz aiyn tas bıtıkte «Ilkı ai», iaǧni «Bırınşı ai» dep atady. Ūlystyŋ ūly künı ūlan-ǧaiyr qazaq dalasynda ekı ret toilanady. Mūnyŋ sebebı Ai küntızbesı boiynşa jyl basyndaǧy ılkı aidyŋ 14-de ai tolyp, jaŋasy bastalady. Mıne, däl osy künı aspan denelerı özınıŋ bastapqy nüktesıne kelıp, bır sikl aiaqtalyp, jaŋasy bastalady. Qazaqstannyŋ batys ölkesındegı qazaqtar Ūlystyŋ ūly künın nauryz aiynyŋ 14-de meiramdau älıge deiın dästürden qalǧan joq. Ekınşı – Kün küntızbesı boiynşa Ūlystyŋ ūly künın, iaki Jaŋa jyldy toilau osy aidyŋ 22-ne säikes keledı. Nauryz – bızdıŋ tılımızge orta ǧasyrdyŋ ışınde engen kırme söz. Törük tıldes ūlt pen ūlys arasynda käzırgı “Nauryz” meiramyn “Ūlystyŋ ūly künı” dep töltuma atauyn tek qazaq qana saqtap qalǧan. Qanşama bilık pen senım, qoǧamdyq-saiasi, mädeni-ruhani ideologiialyq ūstanym özgerse de “Ūlystyŋ ūly künı” tılımızde jarysa qoldanylyp, san aluan tiym salynsa da halyqtyŋ jadynda qaita jaŋǧyryp bügınge jettı.
Ūlystyŋ ūly künınıŋ qoǧamdyq-äleumettık maŋyzy – köşpelı el tabiǧattyŋ qatal syny auyr qystan soŋ ūlan-ǧaiyr aumaqtaǧy şaşyla qonǧan rulardyŋ bır-bırımen quanysa qauyşuy, märe-säre bop körısuı, bırlıgı men tatulyǧy, jarastyǧy men yqpaldastyǧynyŋ rämızındei atauly meiram. Būl ūlysu – Euraziia keŋıstıgın mekendegen tılı men dünietanymy, salt-sanasy men dästürı ortaq rulardyŋ konfederasiiasyna negız bolǧan, iaǧni QazaQ etnosynyŋ bırtūtastyǧyn aiqyndaǧan este joq öte ejelgı däuırden syr şertetın qasiettı kün. Qazaq bır-bırıne būl künı tılek bıldırgende – Ūlys oŋ bolsyn, aq mol bolsyn! – dep ūrandaidy. Mūndaǧy “ūlys” dep otyrǧany älgı jan-jaqtan jamyrasyp bas qosqan müddeles rulardyŋ bırlıgı men tūtastyǧyn sipattaityn, ideologiialyq yntymaǧynyŋ belgısı.
Etnograftarymyz naq osy künge qatysty qanşama ūlttyq räsımderdı hatqa tüsırdı. Degenmen, olardyŋ ejelgı grafikamyzdy bılmeitındıgı «ūlys» ūǧymyn taldauǧa kedergısın tigızdı. Sondai-aq, bız «nauryz köje» dep jürgen ūlttyq taǧamymyzdyŋ negızgı atauy – tıleu köje. Asty ışer sätte «niet etılgen tılekter qabyl bolady» degen senım bolǧan. Tıleu köjege qosylatyn jetı türlı dämnıŋ özındık filosofiiasy bar. Tırşılıktıŋ eŋ kışkentai belgısı jasuşadan bastap, kök pen jerge deiın jetı qabattan tūrady. Jetı ataǧa deiın qyz alyspaǧandyqtan ūltymyzda qan aurulary kezdespeidı. Demek, jetı sany tabiǧat zaŋdylyǧyna negızdelgen. Būl meiramnyŋ filosofiialyq-dünietanymdyq qyryn körsetedı, ömırşeŋdıgın äigıleidı. Sonyŋ aiasynda ūlttyq önerımız ben ūlttyq oiyndarymyz oryn alady.
– Ejelgı runa jazuyna jappai köşu, ony mektep pen joǧary oqu oryndarynda oqytu mäselesı ǧalymdar tarapynan oqtyn-oqtyn qozǧalyp jür. Osy jönınde ne deisız?
– Qazırgı kezde äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetındegı jurnalistika fakultetınıŋ bır top studentterı bıtık jazularyn täp-täuır meŋgerıp aldy. Izdenıp, zeiın qoiǧan adamǧa būl sonşalyqty kürdelı jazu emestıgı aidan anyq. Babalarymyz ırgetasyn qalaǧan, qanymyzda bar runika qaita qoldanysqa ener kün tuaryna senemın. Soǧan bärımız qyzmet etuımız kerek. Öz jazuymyz, öz tarihymyz bar el ekenımızdı älemge äigıleu qajet. Nege “äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı” atauyn runamen jazbasqa:
Sonda memleketımızdegı bılım men ǧylymnyŋ, tärbienıŋ qara şaŋyraǧy töltuma taŋbamyzben bädızdelgen maŋdaişadaǧy jazuǧa studentter men ūstazdardyŋ közı üirener edı. Şet elden universitetke ıssaparmen kelgen ǧalymdar, täjıribe auysuǧa keluşı studentter men magistranttar, joǧary märtebelı qonaqtar runa taŋbasymen bädızdelgen maŋdaişadaǧy jazudan qazaq ūltynyŋ jasampazdyq ruhy men adamzat mädenietıne qosqan erekşe ülesı bar ekenın paiymdary şübäsız. Äitpese kelım-ketım şet eldık qonaqtyŋ qarasy köp ekenı belgılı, olardyŋ universitet maŋdaişasynan ıştei äserı “bıreudıŋ mädenietın paidalanǧan masyl ūlt eken ǧoi” degen tüsınıkte qalmasyna kım kepıl. Demek, töltuma jazudy maŋdaişaǧa şyǧaru – töl mädenietıŋdı jarnamalau, ūlttyq müddeŋnıŋ saltanat qūruy. Būl – tektılerdıŋ ılımı, danalardyŋ ǧylymy. Sonymen qatar, Alaş qairatkerlerınıŋ ömırı men eŋbegın oqu oryndarynda oqytudy tiıstı deŋgeide qolǧa almai otyrmyz. Qazır bos maqtan köp. Al şyn maqtanuǧa tiıs dünielerımız «jabuly qazan» küiınde qalyp tūr.
– Öte erte zamannan-aq tasqa oiyp suret salǧan, balbal tastardyŋ negızınde müsın önerımen şūǧyldanǧan qazaqtyŋ XIX ǧasyrdaǧy keibır ırı tūlǧalarynyŋ älı künge bet-beinesın aiqyndai almai otyrǧan jaiymyz bar. Mūnyŋ syry nede?
– Qazaq – tasty qamyrşa ilegen, örkendegen jasampaz el bolǧan. Tastyŋ pışının keltırıp, bädızdeu aldynda kedır-būdyryn tegısteudı jazu deidı. Öŋdelgen soŋ tasqa pışıp mätınnıŋ taŋbalaryn salady. Osy üderıstıŋ tolyq daiyn boluyn bıtık dep ataǧan. Orystyŋ «pişu», «pechat» degenı bızdıŋ «pışuden» alynǧan. İslam dını qazaq jerıne alǧaş kelgende suret saluǧa tyiym salyndy. Sonyŋ kesırınen köp mūrany saqtai almadyq. Ejelgı däuırdı bıren-saran ǧalymdar zerttep jür. Tarihi mūramyz kımge kerek? Keleşek ūrpaqqa qajet. Basqa jūrttyŋ aldynda ūialmai, «bızde as ışıp, aiaq bosatyp qana qoimai adamzat mädenietıne qosqan ülesımız bar» dep körsetuge kerek. Qazırdıŋ özınde keibır dıni dümşeler ejelgı däuırdı zertteitın ǧalymdardyŋ soŋyna tüsıp, küstänalaidy. İmperiianyŋ tömpeşı ötıp ketken be, älı ruhani esımızdı jiia almai kelemız. Könbıstenıp ketkenımız sonşa – özımızdıŋ töl tarihymyzǧa mülde bet būrǧymyz kelmeidı. Aldyŋǧy aq patşa, keiıngı keŋes ökımetı zamanynda jerımızge annan qaşqan, mūnnan qaşqan qany būzylǧan qiyq qūlaqtardy, teksızderdı qonystandyru saiasaty jürgızıldı. Qyzyl imperiia ärtürlı ūlttardy elge deportasiialap, ūlttyq ädet-ǧūrpymyzdy, salt-sanamyzdy, tılımızdı būzuǧa ūmtyldy. Balbal tastarymyzdyŋ köbın sol tyŋ igeru nauqanyn jeleu etıp jer betınen joiyp jıberdı. Arabtar suret, müsın önerıne tyiym salǧan soŋ, qūlpytastar paida boldy. Qūlpytas – aqparatty tastyŋ pışını men taŋba arqyly kūpiialap qoiǧan, iaǧni qūlypqa salǧan jazu. Būryn dana qaǧandar men el qorǧaǧan esıl erlerge, daŋqty batyrlarǧa arnaiy müsın qoiyp, eskertkışke körsetken erlıkterın baiandaǧan. Biık tūlǧalardyŋ ölımıne künnıŋ közı öşkendei qaiǧyrǧan. Aspandaǧy kündı önerdıŋ tılımen jerge tüsırgen. Moŋǧoliia öŋırınde künnıŋ közı beinelengen qorǧandar jiı ūşyrasady.
– Batyrlyqqa ündeitın, ūlttyq ruhty köteretın tasqa jazylǧan jyrlarymyzdyŋ maŋyzy men mazmūny turaly aityp berseŋız.
– 2-3 jyl būryn Kültegın, Tonūqūq eskertkışterın körıp qaittym. Mūndai jazuy bar ūlt baqytty.
“Üze kök teŋrı asra iaǧyz ier qylyntuqda ekın ara kısı oǧly qylynmys. Kısı oǧlunta üze echüm apam Bumyn qaǧan, Istemı qaǧan olurmyş. Olurpan törük budunyŋ ılın törüsın tuta bermıs ıtı bermıs.
Tört bulyŋ qop iaǧy ermıs. Sü sülepen tört buluŋdaqy budunyǧ qop almys, qop baz qylmys, başlyǧyǧ iüküntürmıs, tızlıgıg sökürmıs. Ilgerü Qadyrqan iyşqa tegı, kerü Temır Qapyǧqa tegı qonturmys” (KTü., 1, 2.).
“Üstınde kök aspan, astynda qoŋyr jer jaratylǧanda, ekeuınıŋ arasynda kısı oǧly qylynǧan. Kısı oǧylynda [bū düniede ömır sürgen adamdardyŋ qatarynan] joǧary tūrǧan Bumyn qaǧan men Istemı qaǧan atalarym ǧūmyr keştı. Tört būryştyŋ barlyǧy jau edı. Tört būryştaǧy [jaumen] soǧysyp, basy baryn jügındırgen, tızesı baryn büktırgen, ılgerı Qadyrqan üstırtıne deiın, kerı Temır Qaqpaǧa deiın qondyrdy”. Būl realdy dünie jaratylǧan däuırden tıkelei jürgızgen tarihi reportajdai äser qaldyrady. Ökınıştısı, S.E.Malov audarmasynda osy joldardyŋ maǧynalyq astaryn jetık tüsınbegendıkten söilemnıŋ aqparattyq mazmūny auytqyǧan. Būl mätındı oqyǧanda boiyŋdy maqtanyş bilep, ruhtanaryŋ sözsız. Moŋǧoliia aimaǧynda, tıptı Maŋǧystau öŋırınde börıtastar men qoitastar älı saqtalǧan. Mūqiiat qarasaq, Kültegın eskertkışınıŋ basynan da börı beinesın aŋǧaramyz. Būl – ata-babany kökke köteru. Qazaq törge şyǧarsa da, töbesıne eşkımdı şyǧarmaǧan. Mūnyŋ özı batyrǧa tän jomarttyq, märttık mınezderdıŋ nyşany. Soǧys – ömır men ölımnıŋ arpalysy. Jer kölemı boiynşa älemde toǧyzynşy oryndy alamyz. Ol – babalardyŋ qanymenen jetken bailyq. Qazaqta “Jaqsy äke – jaman balaǧa qyryq jyl azyq” degen naqyl bar. Jerı joq el – jetım. Daǧdarys jahandy qinap tūr. Asyp-tasqan öŋdırısımız bolmasa da, jerımızdegı tabiǧi bailyq közı arqasynda qiynşylyq körmei kelemız. Onyŋ da tausylatyn uaqyty bolady.
– Bır äŋgımeŋızde «Qazaqtyŋ Mekkesı – Hantäŋırı boluy qajet» dep qaldyŋyz…
– Alataudyŋ äuelgı aty – Täŋırtaq. İslamnyŋ keluıne bailanysty Täŋırge bailanysty ataulardyŋ bärı özgertıldı. Täŋır dınınde sholastikalyq soqyr senım joq, adam men tabiǧat arasyndaǧy üilesımge qūrylǧan. Tılımızdegı köktı jūlma, suǧa qoqys tastama, qūmyrsqanyŋ ileuın būzba, küldı baspa, taǧysyn taǧy saqtalǧan yrym-syrymdar o bastaǧy Täŋır dınınıŋ ūstanymdary. Bızdegı teolog ǧalymdar būl turaly syŋarjaq pıkırde. Täŋırtaqtyŋ biık şyŋy – Hantäŋırı. Hantäŋırı jerdegı Qūdaidyŋ belgısı. Qazaqtyŋ “Qūdırettıŋ küşın körem deseŋ, tauǧa bar” deuı beker aitylmaǧan. Ejelgı däuırde Hantäŋırı isı törüktıŋ siynatyn qasiettı oryny bolǧan. Qazaqtyŋ üş jüzı – ūly jüz, orta jüz, kışı jüz osy Hantäŋırıne bailanysty belgılengen. Hantäŋırınıŋ ainalasyndaǧy qazaqtar – ūly jüz, onan arǧysy – orta jüz, şettegısı – kışı jüz.
Äŋgımelesken Arman ÄUBÄKIR
