ALǦYSTY QAZAN BA, QARǦYSTY QAZAN BA?
Degenmen tarihtyŋ öz esebı özınde. Myŋ jyldyq mereke qarsaŋynda Almaty töŋıregı bırtındep ejelgı qūndylyqtaryn tanym aidynyna şyǧara bastaǧanǧa ūqsaidy…
Köşpelı qazaqtyŋ basty tılekterınıŋ bırı – «qazan auzy joǧary» degenge saiady. Demek, as qūiatyn ydys ejelden qasiettı sanalǧan. Jalǧyz köşpelı örkeniette emes, älbette. Ydystyŋ kultı hristian älemınde de bar. Mäselen, Ǧaisa paiǧambardyŋ aǧaşqa kerıler aldynda on üş sahabasymen bırge şarap ışken ydysy – «Qasiettı Graal» Batys dünietanymyndaǧy eŋ qasiettı jädıgerlerdıŋ bırı bolyp esepteledı.
Taiauda Esıktegı «Altyn adam» jerlengen obalardyŋ bırınen saq tılınde jazuy bar ydys tabyldy. Bır qaraǧanda, jäi ydys körıngenımen, arheologtar men ǧalymdar oǧan erekşe köŋıl bölıp otyr. Onda eskı qarǧys jazylǧan degen boljam bar. Boljamdardyŋ bırıne sensek, ony oqyǧan adam ot-sudyŋ bärın tabyndyra alatyn körınedı. Äzırge būl jazbany aşyp oqi alǧan eşkım joq.
«Jalpy, sol dūrys ta» deidı ezoterikter. Sebebı, köne qarǧysty dūǧalardyŋ keremetın naqty ǧylym da joqqa şyǧarmaidy. Onyŋ mysaldary da barşylyq. Mäselen, piramidalar qazylǧannan keiın ızınşe tanym aidynyna «perǧauyndar qarǧysy» degen ūǧym şyqty. Mysyr piramidalaryn qazyp, perǧauyndardyŋ baqilyq ūiqysyn būzǧandardyŋ oŋǧany joq. Eŋ soŋynda jalǧyz tırı qalǧan ekspedisiia basşysy lord Karterdıŋ jany şyǧar şaqta «Men Tut patşany körıp tūrmyn!..» dep şyŋǧyrǧanyn jalpaq jahan bıledı. Bıraq, odan sabaq alǧan eşkım joq.
Alaida, Allaǧa şükır, ekı myŋ jyldan soŋ ūrpaqtarynyŋ ortasyna qaita oralǧan altyn sauytty batyr baba bızge ökpelı emes siiaqty. Degenmen, Esık obalarynan tabylǧan qarǧysty dūǧa jazylǧan-mys dep jürgen arheologiialyq jädıgerdıŋ jäiı basqaşalau tärızdı…
SYNA JAZUDYŊ SYRY ENDI AŞYLA MA?
Jädıgerdıŋ taǧy da bır airyqşa maŋyzy – ony oqi alsaq, Esık öŋırın mekendegen ejelgı köşpelılerdıŋ qandai tılde, türkı tılınde nemese ündıarii tılınde söilegenın anyqtauǧa bolady. Ony aitpaǧanda, ejelgı Qazaqstan tūrǧyndarynyŋ etnikalyq antropologiiasy da älı künge deiın anyqtalǧan joq. Şyŋǧyshannyŋ, Temırlannyŋ antropologiialyq tegı turaly da dau köp. Jädıgerdıŋ osy maŋyzdy mäselenı şeşuge septıgı tiiuı de mümkın.
İran tılın zertteuşı V.Abaev degen ǧalym skif tılınıŋ 400 sözden tūratyn sözdıgın jasaǧany belgılı. Ǧalymǧa sener bolsaq, ejelgı köşpelıler qazırgı aǧylşyn tılıne jaqyn tılde söilesken körınedı. Nesı bar?! Anglo-sakstardyŋ özı de arǧy babalarynyŋ Edıl aŋǧaryn mekendegen ugro-fin etno-tobynan şyqqanyn joqqa şyǧarmaidy. Mäselen, skifter er adamdy qazırgı aǧylşyn tılıne ūqsas ataumen ataǧan. Ärı ondai sözder jetıp-artylady. Deitūrǧanmen, ejelgı saqtardyŋ sözdık qūramynda türkılık anyqtamalar da jetkılıktı körınedı.
Būdan qandai qorytyndy şyǧaruǧa bolady? Bızdıŋ tüsınıkte: ejelgı tılderdı, äsırese, tym ejelgı tılderdı naqtylanyp, pastulatqa ainalyp ketken qazırgı tılderdıŋ etnogenezdık tobyna jatqyzu qisynsyz. Sebebı, adamzattyŋ o bastaǧy tegı de, tılı de ortaq bolǧan. Tıldık erekşelıkter uaqyt pen tūrmys äreketı arqyly bırtındep, uaqyt öte qalyptasqan.
JÄDIGER QAI TILDE SÖILEIDI?
Endı Esık obalarynan tabylǧan sensasiialy ydysqa keleiık. Aldymen ol köşpelı saqtarda jazba bolǧanyn körsetedı. Qazır jädıger Esık qalasynyŋ mūrajaiynda tūr. Ärı mamandar būrynǧy ateistık keŋes däuırındegıdei emes, onyŋ mistikalyq siqyrǧa toly ekenın de jasyrǧan joq. Aldymen onyŋ Zaratuştra dınıne qatysy bar degen boljamdar aityldy. Öz zamanynda qūdyrettı dın bolǧan būl senımnıŋ Qazaqstan aimaǧynda paida bolǧany aidan-anyq. Ol turaly jazba derekter de kezdesedı. Zaratuştrany Qazaqstan men Reseidıŋ şekarasynan tabylǧan ataqty Arqaiymmen jäne Syntaşty qalasymen de bailanystyratyndar bar. Qalai desek te, Esıkten tabylǧan jaŋa sensasiialy jädıger tanym älemın taŋǧaldyryp otyr. Ärı sol arqyly būǧan deiın syry aşyldy delınıp jürgen keibır bailamdar töŋıregıne küdık te ūialai bastady.
Endı bır boljamdarǧa köz salsaq, ydystaǧy jazudyŋ türkılık tegıne köz jetkızemız. Aldymen ondaǧy syna jazular jalpaq jahanǧa belgılı Orhon-Enesai jazbalaryna öte ūqsas. Al söitken türkınıŋ syna jazuy äldeqaşan taldanyp, oqylyp qoidy. Eger Esıkten tabylǧan jädıger oqu men interpretasiianyŋ basqa da bır syryn aşyp berse, būǧan deiın Orhon-Enisei jazbasyn aşty dep jürgen Kliaştornyi siiaqty ǧalymdardyŋ tūjyrymynyŋ ne bolary da belgısız…
Būl jerdegı basty tetık ydysta jazylǧan jazudyŋ qai tılge jatatynynda bolyp tūr. Ataqty Arqaiymǧa bailanysty türkı jäne slavian ǧalymdary arasynda bıraz dau tuyp, onyŋ artynyŋ memleketaralyq dürdarazdyqqa ainalǧanyn da bılemız. Aldymen daudyŋ şekara delimitasiiasy kezınde Astana men Mäskeu arasynda tuyndauy zaŋdy edı… Sebebı, ondai örkenietterdıŋ qazırgı ızbasary bolu türkılerge de, slaviandarǧa da az syi, az märtebe emes.
Esık obalarynan tabylǧan jaŋa jädıgerge kelsek, tarihi derekter öz zamanynda būl öŋırde ärtürlı tılde söilegen tört türlı etnostardyŋ bolǧanyn däleldep te qoidy. Olardyŋ arasynda saqtarmen qosa gundar da bar. Al gundardyŋ ūrpaǧynyŋ qazaqtardyŋ qūramyna engenı – dau tudyrmas aqiqat. Qazırgı ǧylymi tanym maidanynda Esıkten tabylǧan jaŋa jädıgerdegı jazudyŋ qai tılge jatatyny turaly san aluan pıkırler talasy örbıgelı tūr. Aqyry ne bolaryn uaqyt körsetpek. Mūny bır dep qoiyŋyz.
Bızde tanym aidynyna şyǧarudy özımız mındet sanaityn taǧy da bır tosyn pıkır bar. Endı soǧan keleiık. Onyŋ tüiını «Qorǧan ba?» älde «Oba ma?» degenge saiady. Sonymen…
«QORǦAN BA?», ÄLDE «OBA MA?»
Soŋǧy jyldary jalpy ejelgı saqtardyŋ ǧasyrlar qatparynan bızge jetken ǧajaiyp ta tylsymdy syr bükken jädıgerlerı jariialylyqqa ie bolǧaly «Saq qorǧandary» türınde aitylyp keledı. Bärı de älem lingvisterı aita-aita şarşaǧan, nätije şyqpaǧan «üstem tılderdıŋ basqalarǧa tigızer imperativtı yqpalynyŋ» äserı.
Qazır bız de sondai jaǧdaidamyz. Qazaqstannyŋ bır oblysynda qazaqtar şelektı «bedıre» deidı. Osy sözdı kırmesöz dep körşı. Oǧan eşkım senbeidı. Sebebı orystyŋ «vedrosy» tıldık leksikonǧa äldeqaşan enıp, kırıgıp ketken. Ondai «şata» sözder Qazaqstannyŋ basqa öŋırlerınde de köp. Tıptı, tūtas frazeologiialar da kezdesedı.
Endı «qorǧan», «oba» anyqtamalarynyŋ etimologiiasyna keleiık. Orystar qoldan üiılgen töbenı, iaǧni obany «kurgan» deidı. Mäselen, Edıl jaǧasynda «Mamaev kurgan» degen ataqty tarihi aimaq bar. Osy «Mamaev» kım? «Kurgan» ne? «Kurgan» (qorǧan) sözı ūǧynyqty boldy, dep oilaimyz. Endı «Mamaevqa» keleiık. «Mamaevtyŋ» artynda kädımgı «öldıŋ Mamai qor boldyŋ» degen qazaqy mätel qaldyrǧan qolbasşy Mamai batyr tūr. Alaida, «üstem tıldıŋ» äserımen äuelı onyŋ aityluy, sosyn onyŋ ūǧymy, mazmūny özgerdı. Qazaqy ūǧymǧa kırıgıp ketken qoltuma sözder de, qazırgı taban ızı sar daladan asfaltqa qarai auǧandar ūmyta bastaǧan baiyrǧy asyl sözder problemasy da osy jerden tuyndaidy.
Sonymen, «Qorǧan ba?», «Oba ma?» degen negızgı saualǧa qaita oralaiyq. Asyqty tüzde emes, «asfalt üstınde oinap» erjetkender «kurgandy» qorǧan, bekınıs, porfos dep qabyldaidy. Qazaq tılınde «oba» degen sözdıŋ baryn äste bılmeidı. Bızdıŋ «oba ma?» degen saualymyzdy Amerikanyŋ qazırgı prezidentı Barak Obama dep ūǧuy da kädık…
Mıne, «auyldan asfaltty aumaqqa qonys audarǧan» qazırgı qazaqy urbanistikanyŋ tüsınık-ūǧymy, qabyldauy osyndai.
TÜIIN
Sonymen, būǧan deiın tanym aidynyna sensasiialy «Altyn adamdy» bergen Esık obalarynyŋ älemdık arheologiiany berı tastaǧanda medevistikany, ärı tereŋdesek – tūtas ejelgı tarihty taǧy da bır oiǧa batyrǧan jäiı bar. Jädıgerdegı tylsymdy jazudy oqu arqyly köne türkı, ündıarii nemese europalyq tılderdıŋ bırınıŋ märtebesı asqaqtap, endı bıreuınıŋ qolda bar, būǧan deiın etno-maqtanyşqa ainalǧan ruhani qūndylyǧynan airylyp qaluy äbden yqtimal. Arqaiym, odan da arǧy 53 ǧasyrlyq tarihy bar ejelgı Botai qonysy töŋıregındegı «Olar kım? Europalyqtar ma, aziialyqtar ma?» degen bıtıspes daudyŋ basylmai tūrǧan şaǧynda syr bükken Esık obalary taǧy da bır sensasiianyŋ şetın şyǧaryp otyr. Ras, bır qaraǧanda jädıger-qazan – qazaq jerınıŋ, qazaqtyŋ ruhani qazynasy. Alaida, adamzattyŋ yqylym zamannan bergı «ūly qonys audaruynyŋ» gipoteza esebınde alǧa tartylatyny dausyz. Endıgı jeŋıs qai etnosqa tiesılı? Türkılerge me, basqalarǧa ma? Onyŋ jauabyn taiaudaǧy bolaşaq körsetpek. Al äzırge bızdıŋ qolda «Qazan auzy joǧary» degen dämelı ümıt qana bar…
Ömırzaq MŪQAI, "Almaty aqşamy".
