Köşpelı örkenietı jasaǧan türkı-moŋǧol halyqtary tört tülık maldy at-kölıgı, as-tamaǧy ǧana emes, ruhani ömırıne jan azyǧy etıp paidalana bıldı. Äsırese, balalar men jasöspırımderge qarşadaiynan maldy baǧuǧa käsıptık baǧdar beru, ol üşın maldyŋ süiek bıtımın, dene-qūrylysyn, mınez-qūlqyn üiretu saltyn ejelden qalyptastyrdy. Keibır europa şyǧystanuşylary qazaqtardyŋ mal soiu dästürın baqylap, olardyŋ haiuannyŋ är bır dene-müşesın, jılık-süiegın jık-jıgımen ajyratyp, buyn-buynymen bosatyp, oŋai būzyp, şapşaŋ soiǧan qasapşylyq önerın joǧary baǧalap, qazaqtardy «tabiǧi hirurg» dep baǧalaǧan edı.
Maldyŋ süiek müşesın tanytu maqsatynda türkı-moŋǧol halyqtary arasynda eskı zamanda paida bolǧan jasöspırımder men jastarǧa baǧyttalǧan dialog türındegı didaktikalyq oiynnyŋ bır türı «Beldemenıŋ segız syny» dep atalady. Būl oiyn qazaq, moŋǧol, qyrǧyz, hoton halyqtary arasyna taralǧany belgılı bolyp otyr (1,2,3,4).
Beldeme – maldyŋ omyrtqa qaŋqasy jüiesınıŋ arqadan (jota) keiıngı bölıgındegı tızbektı süiek. Ädette ol alty dana bolady. Maldyŋ bel arqasynyŋ qalyŋ ettı, būlşyqty, sıŋırlı, qyrtysty, sübelı bölıgı. Jalpy, omyrtqa ataulynyŋ tesıgınıŋ ışınen jūlyn tūtasy ötetındıkten beldeme de öte jandy ärı näzık müşe bolyp tabylady. Beldeme mal qaŋqasynyŋ artqy bökse bölıgı sanalatyn qūimyşaǧyna tırelıp tūrǧan belomyrtqa bolǧandyqtan küş qozǧalystyŋ barlyǧy oǧan tüsedı. Sol sebepten de qara öleŋde «Qara nar jük kötermes, bel ketken soŋ» degen joldar bar (Qazaqtyŋ etnografiialyq ataular, ūǧymdar men kategoriialarynyŋ dästürlı jüiesı. Almaty, 2011. T. 1. 421-b).
Qazırgı balalar beldeme qaŋqasynyŋ poşymyna bailanysty ony «aeroplan süiek» dep te elestetedı.
Beldeme omyrtqa – qazaq saltynda syily qonaqqa jambastan keiın tartylatyn kädelı de dämdı müşe. Al Qazaqstannyŋ ortalyq aimaǧy Saryarqada soǧym soiǧanda arnaiy omyrtqaǧa (belomyrtqaǧa) şaqyru salty da qalyptasqan.
Osyndai syily qonaqasy kezınde kädelı tabaqqa tartylǧan sybaǧaly beldeme pyşaqpen äbden müjılıp bolǧan soŋ, qonaqtar jastarǧa tärbie beru maqsatynda «beldemenı synau», iaǧni «beldemenıŋ segız synyn aitu» saltyn oryndaityn bolǧan. Kädelı tabaqtan toia däm tatyp bolǧan soŋ meimandar endı etınen bosaǧan beldeme süiektı synau arqyly üi ielerın, äsırese jastardy köŋıl köteruge, tamaşany qyzyqtap boi sergıtuge ūmtyldyratyn bolǧan. Ol üşın keide kelgen qonaq tabaqtas bolǧan adamdardan nemese üi ielerı meimannan «beldemenıŋ synyn aitudy» talap etıp, beldeme omyrtqany ortaǧa ūsynady. Eger ülkender beldemenıŋ segız synyn bıletın bolsa, ündemei, bılmeitın jastardy synaidy. Al jastardan mūny bıletın adam tabylmasa, bılgır ülken adam beldemenı qolyna alyp, saltty oryndai beretın bolǧan.
Sonymen, osyndai oiyn kezınde qazaq, moŋǧol, hoton halyqtary negızınen beldeme süiektıŋ qūrylysyna segız (keide toǧyz, on ekı) türlı syn aitqan. Būl salt jastardyŋ tılın ūstartu, tapqyrlyqqa, zerektıkke, şeşendıkke bauluǧa qūral bolǧan.
Belomyrtqanyŋ közge şalynatyn bögenaily ärbır negızgı bölıkterınıŋ, iaǧni omyrtqa qūrylysynyŋ ataularyn bylaişa şaǧyn öleŋge ainaldyryp, teŋeuler aitatyn:
1.Batyrdyŋ maŋdaiy.
2.Şeşennıŋ taŋdaiy.
3.Jūmyr jerdıŋ jannaty.
4.Samūryq qūstyŋ qanaty.
5.Asqar taudyŋ zaŋǧary.
6.Özen-sudyŋ aŋǧary.
7.Arǧymaq attyŋ azuy
8.Ūstanyŋ yŋǧyruy.
9.Barlyǧy – jüirık attyŋ er tūrmany.
Qazaq arasyna beldemenıŋ segız syny turaly neşe türlı aŋyz- äŋgıme, öleŋ-jyrlar erte zamanda taralǧan bolu kerek. Osyndai aŋyzdyŋ bır nūsqasyn aqyn S.Oraihanūly el auzynan jazyp alady:
«Aǧlaq degen serı jıgıt özınıŋ aqyn dosy Jükeidı ertıp, Şüidıŋ naimandaryn aralap, qalyndyq taŋdaidy. Aqyry bır auylǧa qūda tüsıp, qyzben kelısıp, ata-anasy qyzyn beretın bolady. Aǧlaqtyŋ elı alys qalǧandyqtan, ūzaq jatyp, qyzdyŋ toiyn jasatyp, alyp qaituǧa tura keledı.
Küieu jıgıt pen dosy qyzdyŋ tuystaryn aralap, tanysa bastaidy. Qyzdyŋ atalas taǧy bır tuysy şaqyryp, duman jasasa kerek. Bozbalalardyŋ ortasynda oiyn qyza-qyza kelıp, et jep otyrǧan kezde naimandardyŋ bır taqua jıgıtı mynandai ūsynys şyǧarady. Ol mūjyǧan beldemenı körsetıp: «Bılımdılık, tapqyrlyqtyŋ özı – bolymsyz närsege män bere bılu degen söz. Sondyqtan būǧan asyl küieu Aǧlaq, qadırlı qūda Jükei ekeuı kuä bolsyn. Eger ūlttyq oiyndy şeşıp bere almasa, qyzymyzdy bermeimız. Oiyndy jaqsy qūrastyrsa, qyzymyzdy qalyŋ malymen riza qoş attandyramyz», –deidı.
Aǧlaq beldemenı alyp, är bır müşelerın jeke-jeke synap: «Alyp qara qūstyŋ qanaty, batyrdyŋ maŋdaiy, şeşennıŋ taŋdaiy, şeberdıŋ yŋǧyruy, jüirık attyŋ azuy, bäibışenıŋ köpşıgı, Jolqynnyŋ özenı, Täpkınıŋ tauy», – dep segız türlı syn taǧady.
- «Endı segız synǧa segız auyz öleŋ qossyn», – dep Jükeige ūsynady. Sonda Jükei, Aǧlaq aitqan segız syndy dombyraǧa qosyp bylaişa änge salady:
Miras bop babamyzdan bızge qalǧan,
Bılmesek bızge de arman, sızge de arman.
Osy eken segız synnyŋ bırınşısı,
Qanaty qyran qūstyŋ būltty jarǧan.
San naiza sadaq ūstap saralaǧan,
Erler bar tuǧan jerın aialaǧan.
Batyrdyŋ maŋdaiy dep mūny aitady,
Bar janyn elı üşın aiamaǧan.
Şeşendık eşqaşan da qaitpas qylyş,
Asyl söz atamyzdan qalǧan yrys.
Şeşennıŋ taŋdaiy dep synalypty,
Baqytqa bastasa eken osy jürıs.
Qūralǧan öner şırkın asyl oidan,
Süiınem talapty erge qūşaq jaiǧan.
Şeberdıŋ yŋǧyruy delıngen būl,
Tobyna qosylatyn asyl saiman.
Öleŋge jürgenım joq qūr maqtanyp,
Jastarǧa änım qalsyn şumaqtalyp.
Azuy jüirık attyŋ dep synalǧan,
Soŋynda qūiyn qalǧan budaqtalyp.
Altaidai ne jetedı asyl jerge,
Teŋ bolsyn naimandardai esıl elge.
Anasyz joq tırşılık tiianaǧy,
Analar mınıp kelgen mūndai erge.
Aidyndy alasūryp ala tolqyn,
Tolqidy, dönbekşidı şirap ol tym,
Tentegı tabiǧattyŋ esımı būl,
Jolynda taudy tesken asau Jolqyn.
Kördıŋ be qyzyl tıldıŋ şapqylauyn,
Küiretken Jolqyn özen naqty jauyn.
Osymen segız synyŋ teŋeledı,
Astynan ötkızıp tūr Täpkı tauyn,
– dep Jükei tördegı aqsaqaldarǧa iılıp sälem etedı. Küieu jıgıttıŋ aluan türlı önerıne riza bolǧan naimandar kelıstı toiyn jasap, qyzdaryn berıp, Aǧlaqty elıne şyǧaryp salǧan eken desedı»(El auzynan jazyp alyp «Jaŋa ömır» gazetıne jariialaǧan Moŋǧoliialyq aqyn Soldathan Oraihanūly (1938-2004).Qoljazbany ūsynǧan – aqynnyŋ ūly Däuren Soldathanūly).
Beldemenıŋ segız synynyŋ el arasynda basqadai ülgılerı bar bolǧanymen negızgı teŋeuler, balamalar ortaq. Qazaqta kezdesetın beldeme synynyŋ arqauy moŋǧol men türkı tektı az sandy halyq hotondarda aitylatyn synmen de ūqsas keledı. Moŋǧoldardaǧy mätın bylai:
1.- Būl nege ūqsaidy?
-Samūryq qūstyŋ qanatyna.
-Nelıkten samūryq qūstyŋ qanatyna ūqsas?
-Būrqasynda bügılmei,
Boranda iılmei jüretındıkten,
Samūryqtyŋ qanatyna sai keledı.
2.- Būl nege ūqsaidy?
-Altai men Hanǧaidyŋ asuyna ūqsaidy.
-Nelıkten Altai men Hanǧaidyŋ asuyna ūqsas?
-Terıskeiı airan men qymyzǧa bai jaily,
Küngeiı jal-jaialy, maily bolǧandyqtan.
3. -Būl nege ūqsaidy?
-Jüirık attyŋ azuyna ūqsaidy.
Nelıkten deseŋ,
Aiylsyz şauyp,
Aqbökenge jetetındıkten.
Qūiysqansyz şauyp,
Qūlandy quyp jetetındıkten,
Tūlpardyŋ azuyna ūqsaidy.
4. -Būl nege ūqsaidy?
-Būl şeber adamnyŋ tyrnaǧyna ūqsaidy.
Nege deseŋ,
Keletın hannyŋ sıresın jaily etıp,
Ketetın hannyŋ sıresın jarasymdy etıp jasaityndyqtan,
Has şeberdıŋ tyrnaǧyna ūqsaidy.
5. -Būl nege ūqsaidy?
-Höhröönıŋ quys saiyna ūqsaidy.
Nege deseŋ,
Tümen äsker tüiılıspei,
Myŋ äsker myŋq etpei şūbaityndyqtan,
Höhröö saiyndai aŋǧarly.
6.- Būl nege ūqsaidy?
-Has batyrdyŋ maŋdaiyna ūqsaidy?
-Nege deseŋ,
Tümen şerıktıŋ,
Tu basynda,
Myŋ şerıktıŋ,
Mūqym basynda maŋdaiy jarqyrap jüretındıkten,
Has batyrdyŋ maŋdaiyna ūqsaidy.
7. -Būl nege ūqsaidy?
-Būl hanşaiymnyŋ oryndyǧyna ūqsaidy.
Nege deseŋ,
Keletın hannyŋ dastarhan sıresın jaily etıp,
Ketetın hannyŋ dastarhan sıresın jarasymdy etıp jaiatyndyqtan solai.
8. -Būl nege ūqsaidy?
-Qūzǧynnyŋ tūmsyǧyna ūqsaidy.
Nege deseŋ,
Jetpıs jyrany,
Jıtı qarap.
Seksen jylǧany,
Tınte qarap.
Taudai,
Jemtıktı körıp.
Teŋızdei,
Jarany şoqyp jürgendıkten,
Qūzǧynnyŋ tūmsyǧyna ūqsaidy.
-Barlyǧy qosylyp nege ūqsaidy?
-Jatqan pıldei jaily,
Tūrǧan pıldei tūlǧaly...»,– dep jauap bergen (Mongol ardyn aman zohiolyn deej bichig. Ulaanbaatar, 1978.H.87-88.Qazaq tılıne audarǧan A.Toişanūly).
Salystyrular jasaǧanda moŋǧoldar men hotondardaǧy mätınde eşqandai aiyrma joq, demek hotondarǧa moŋǧol folklorynyŋ tıkelei yqpaly bolǧan, ekınşıden ülgı hoton tılınde emes, moŋǧol tılınde taralǧanyn aita ketken jön.
Moŋǧol men qazaq mätınderınde ortaq sipat üstem bolǧanymen azyn-aulaq aiyrmaşylyqtar da kezdesedı. Moŋǧoldar qazaqtaǧy «şeşennıŋ taŋdaiy» degen 2-syndy «hanşaiymnyŋ oryndyǧy», «jūmyr jerdıŋ jannaty» degen 3-syndy «Altai, Haŋǧaidyŋ asuy», «asqar taudyŋ zaŋǧary» degen 5-syndy «qarǧa-qūzǧynnyŋ tūmsyǧy», «ūstanyŋ yŋǧyruy» degen 8-syndy «şeberdıŋ tyrnaǧy» dep ataǧan. Olar «Barlyǧy nege ūqsas» degen saualǧa «Jatqan pıldei jaily, tūrǧan pıldei tūlǧaly» dep beldeme omyrtqa tūtas symbatyn pılge teŋese, qazaqtar «jüirık attyŋ er-tūrmanyna» balap surettegen. Jalpy, qazaqpen salystyrǧanda moŋǧol folklorynda ertegılık-mifologiialyq pıl beinesı mol kezdesedı, būl olarǧa ündı ruhaniiatynyŋ äserınen ornyqqan rämız deuge bolar.
Keibır derekte moŋǧoldar da beldemenı «altyn qasty er» dese, keide qazaqtar 3-syndy «bäibışenıŋ köpşıgı», «altyn er» dep ataǧan. Būl syn turaly «Anasyz joq tırşılık tiianaǧy, analar mınıp kelgen mūndai erge» degen.
Moŋǧol mätınınde beldeme syny dialog türınde aitylǧan, är bır synǧa tapqyrlyqpen tüsınıkter berılgen. Qazaqta taralǧan köptegen nūsqada beldeme synyna mūndai tüsınık berılmegen, ülgı şaǧyn ǧana ūiqasty öleŋ pışınınde taralǧan. Tek qana S.Oraihanūly nūsqasynda beldeme syny kölemdı de körıktı öleŋge ainalǧanyn köruge bolady.
Moŋǧol synynda kezdesetın Höhröö saiy, qazaqta kezdesetın Jolqyn (keide Jölkın) özenı men Täpkı tauy – jergılıktı jaǧyrapiialyq mekennıŋ ataulary. Tabiǧattyŋ erekşe jaratylysy – biık qūz jartasty jaryp şyǧyp, arqyrap atylǧan özen-būlaq, üŋgırlı de aŋǧarly sai el qiialyn erekşe terbeitın, sol üşın de beldemenıŋ jūlyn ötetın tesıgı osyndai ǧajaiyp «özen aŋǧaryna» balanǧan. Ondai erekşe qūbylysty «Tolqidy, dönbekşidı şirap ol tym... Jolynda taudy tesken asau Jolqyn» dep jyrǧa qosqan. Beldemenı töŋkergende joǧary qarap sertiıp, seŋgır şyŋdy elestetın beldemenıŋ «etegın» «biık taudyŋ zaŋǧary», keide «Täpkınıŋ tauy» degen. Ol turaly «Küiretken Jolqyn özen naqty jauyn... Astynan ötkızıp tūr Täpkı tauyn» degen öleŋde.
Beldeme synynda kezdesetın bır köne söz – yŋǧyru. Ol – ūstanyŋ aǧaşty üŋgıp jonyp, ışı quys ydys (qasyq, tostaǧan, tabaq, kelı) jasauǧa arnalǧan qaiqy pyşaq tärızdı saimany. Yŋǧyru sözı üŋgı, ūŋǧy, üŋguır tübırlerınen tuyndaǧan bolu kerek. Būl syn moŋǧolda «ūstanyŋ tyrnaǧyna» balanǧan.
Ülgılerdı teksergende qazaq pen moŋǧol beldeme syny negızınen ortaq ekenı anyq baiqalady. Äsılı būl – türkı-moŋǧol taipalary aralasyp-qūralasyp tırşılık etken ejelgı ǧūn zamanynan qalyptasqan malşylyq mädeniettıŋ ortaq jorasy, tamyrlas räsımı. Bır ǧana aiyrmaşylyq – qazaqta «asqar taudyŋ zaŋǧary» delıngen 5-syndy moŋǧoldar «qarǧa-qūzǧynnyŋ tūmsyǧy» degen. Beldemenı töŋkergende joǧary qaraǧan onyŋ tık qyrly «etegı» rasymen asqar taudyŋ jaldy şyŋyna ūqsaidy. Būl syndy keibır aituşylar Täpkı tauy degen. «Küiretken Jolqyn özen naqty jauyn... Astynan ötkızıp tūr Täpkı tauyn» deidı öleŋde. Al osy syndy moŋǧol aǧaiyndar qarǧa-qūzǧynnyŋ tūmsyǧyna teŋep «jetpıs jyrany, jıtı qaraityn, seksen jylǧany, tınte qaraityn» saq qūzǧynnyŋ tūmsyǧyna balaidy. Mūnyŋ syry, bızdıŋ oiymyzşa, moŋǧoldar qarǧany totem etken ejelgı däuırdegı senımge tıreledı. Qyraǧy qyrǧi, zerek qarǧa, iısşıl it sekıldı qasterlı haiuanattar turaly nebır kestelı sözder, örnektı öleŋder «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» jiı kezdesetın sebebın ejelgı taipalardyŋ eskı tanymynan ızdegen jön. «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» Şyŋǧyshanǧa Sübeedei bahadür bylai dep sert beredı:
«Tyşqan syndy jybyrlap,
Üidegıŋdı qoriyn.
Qarǧa syndy barqyldap,
Tüzdegıŋdı toriyn» (Qazaqstan tarihy turaly moŋǧol derektemelerı.I tom. Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı. /Köne moŋǧol tılındegı tüpnūsqalyq transkripsiiasyn, ǧylymi maǧynalyq audarmasy men tüsındırmelerın, körsetkışterın jasaǧan N.Bazylhan.–Almaty, 2006. 140-b. Öleŋ şumaǧyn basqadai nūsqalarmen salystyryp qazaq tılıne tärjūmalaǧan A.Toişanūly).
Al Şyŋǧyshan taǧy da batyrlaryn madaqtaǧanda bylai deidı:
«Qara tünde,
Qasqyrdai tözıp.
Jaryq künde,
Qarǧadai kezıp qyzmet etkender» (Sonda 272-b.).
Ärine, beldeme synynda aitylatyn qarǧa totemdık arǧy mänınen äldeqaşan alşaqtap, endı «qyrda jauyr körınse, qiqaŋdatqan sauysqan, oida jauyr körınse, oibailatqan sauysqan» degenge ūqsas balalardyŋ ūǧymyna ikemdelıp, küldırgı reŋge ie bolǧan.
Tūjyrymdap aitqanda, beldeme synynda aitylatyn segız teŋeu –köşpelı türkı-moŋǧol halyqtarynyŋ ömırınde maŋyzdy da kielı maǧynaǧa ie bolǧan qasterlı qūndylyqtar, qasiettı nysandar. Būl şaǧyn öleŋge köşpelılerdıŋ ǧalam turaly ūǧym-tüsınıgı syǧymdalyp syiyp ketken. Tuǧan jer «Jūmyr jerdıŋ jannatyna» balanady nemese «Terıskeiı airan men qymyzǧa bai jaily, küngeiı jal-jaialy, maily» Altai men Haŋǧai tauynyŋ qasiettı jotasy därıpteledı. Osyndai qūzar taudyŋ şatqalyn jaryp şyqqan asau arnaly Jolqyn özenı men Höhröö saiynyŋ siqyrly tabiǧaty da taŋǧajaiyp mände. Täpkı sekıldı seŋgır taudyŋ qiiasynda ūiadan ūşyp, qiiaǧy būltty jarǧan qyrannyŋ, ertegılık samūryqtyŋ talmas qanaty köşpelıge örlık pen asqaqtyqtyŋ ruhyn sıŋırgen. Al osyndai tamaşa tuǧan jerdı naizanyŋ ūşymen qorǧaityn dulyǧaly batyrdyŋ jarqyraǧan maŋdaiy, qara sözdıŋ küşımen bauraityn şeşennıŋ dualy taŋdaiy, alysty jaqyndatqan, biıktı alasartqan jeldei jüirık arǧymaqtyŋ azuy jasöspırımnıŋ armanyn alysqa samǧatady.
«San naiza sadaq ūstap saralaǧan,
Erler bar tuǧan jerın aialaǧan.
Batyrdyŋ maŋdaiy dep mūny aitady,
Bar janyn elı üşın aiamaǧan»,–
degen joldar jastardyŋ qanyn qyzdyryp, namysyn qozdyratyny anyq.
Äsırese, moŋǧoldaǧy beldeme synynda äskeri tärbie men handyq bilıktıŋ tüzımı aiqyn bederlengenın aita ketken oryndy. Mysaly, «Tümen şerıktıŋ, tu basynda, myŋ şerıktıŋ, mūqym basynda» maŋdaiy jarqyrap jüretın has batyr, «Tümen äsker tüiılıspei, myŋ äsker myŋq etpei şūbaityn» Höhröönıŋ saiy, «keletın hannyŋ dastarhan sıresın jaily etıp, ketetın hannyŋ dastarhan sıresın jarasymdy etıp jaiatyn» hanşaiym men ūsta – osy sözımızge dälel. Ekı halyqta kezdesetın «jüirık attyŋ er tūrmany», «bäibışenıŋ köpşıgı», «hanşaiymnyŋ oryndyǧy» sekıldı ajarly aişyqtaular – tūraqtylyq pen myzǧymastyqtyŋ, qūt-berekenıŋ işarasy.
Qoryta aitqanda, būl salt arqyly ata-babalar soǧymbasynyŋ dämdı dastarhanynan auqattanǧan qonaqtardy qyzyq-dumanǧa böleumen qosa maldyŋ beldeme qūrylysynyŋ ataularyn balalar men jastarǧa dūrys üiretıp, käsıptık baǧdar bergen, sonymen bırge olardyŋ sanasyna otanşyldyq sezım men tabiǧatty aialaudy, örelı de öjet azamat boludy qarşadaiynan sıŋıre bılgen.
Aqedıl TOIŞANŪLY,
folklortanuşy ǧalym
Ädebietter:
1.Qazaqtyŋ etnografiialyq ataular, ūǧymdar men kategoriialarynyŋ dästürlı jüiesı (2011). 1.Tom. Almaty.421-b.
2.Medeubekūly S. Belomyrtqa // AT. 1993, 01.07. №326.
3. Oraihanūly. S. Beldemenıŋ segız syny // Qoljazba.
4.Mongol ardyn aman zohiolyn deej bichig. Ulaanbaatar, 1978.H.87-88
5.Hoton ardyn aman zohiol. Ulaanbaatar, 2014.H426-427.
