Qazaq söz önerı tarihyndaǧy avtorlary belgılı aitys öleŋderı – ūlttyq ädebietımızdıŋ dästürlı mūrasy, halqymyzdyŋ ruhani mädeniet qazynasy. Aitystarǧa qatynasuşy aqyndardyŋ ärqaisysynyŋ äleumettık-qoǧamdyq, estetikalyq-gumanistık dünietanym közqarastary şyǧarmalarynyŋ halyqqa jaǧymdy yqpalyn aiqyndaidy. Osy yqpal arqyly aqyndardyŋ şyǧarmaşylyq deŋgeiın baǧalaityn halyqtyŋ synşyl talǧamy da tanylady. Aitystardyŋ avtorlyq nūsqalary – ädebiet ūǧymynyŋ aiasynda qarastyrylatyn mūralar. Ärbır aqynnyŋ söz arqauyna alynatyn mäselelerdı avtorlyq ideianyŋ maqsatty baǧdarynda jyrlauǧa ūmtylatyny – tabiǧi jaǧdai. Aqynnyŋ avtorlyq ideiasy ömır şyndyǧyna qatysty derekterdı ırıktep qoldanuyna, derektılıgıne negızdeledı. Aqyn – avtor özınıŋ taqyrybyna sai oi jelısın saqtai otyryp, aitystyŋ bastaluynan aiaqtaluyna deiıngı bırtūtas kompozisiialyq örılımdı saqtai jyrlaidy. Dästürlı aqyndar poeziiasynyŋ negızgı janrlarynyŋ bırı aitys önerınıŋ taqyryp, ideia tūtastyǧy jüiesınde avtordyŋ körkemdık şeberlıgı, tılı, özındık mänerı aiqyndalady.
HVIII-HH ǧasyrlarda ūlttyq ädebietımızdıŋ avtorlyq poeziiadaǧy aitys janry körnektı sipatpen qalyptasty, damydy, bügıngı zamanǧa jalǧasty. Aqyndar aitystary qazaq ädebietınıŋ ūlttyq sipatyn mäŋgılıkke saqtaǧan janr ekendıgın tüpkılıktı däleldedı. Aqyndar aitysynyŋ ädebi şyǧarmaşylyq bolmysy turaly ūlttyq ädebiettanu ǧylymynyŋ negızın saluşy ūstaz-ǧalymdarymyzdyŋ (A.Baitūrsynūly, H.Dosmūhamedūly, S.Mūqanov, M.Äuezov, Q.Jūmaliev, Ä.Qoŋyratbaev, M.Ǧabdullin) eŋbekterınde klassikalyq ǧylymi tūjyrymdar jasalǧan. Aitystardyŋ avtorlary ūmytylǧan türlerı «dramalyq folklor» (S.Qasqabasov, Ş.Ybraev, M.Jarmūhamedūly, R.Nūrǧaliev zertteulerı boiynşa) sanatynda baǧalanady. Mysaly: aitys oiyndary (mal men adamnyŋ, ölı men tırınıŋ, tört tülıktıŋ jäne januarlardyŋ aitystary), qaiym aitysy, bädık aitysy, jar-jar aitysy, qaǧysular, dialogtar. Aqyndar aitystarynyŋ janrlyq qalyptasuynda folklordaǧy osy ülgılerınıŋ dästürlık jäne körkemdık negız bolǧandyǧy aqiqat.
Aqyndar aitysy janry – qazaq söz önerı tarihyndaǧy ädebi şyǧarmaşylyqtyŋ naqty ülgısı. A.Baitūrsynūly, M.Äuezov, S.Qasqabasov, R.Berdıbaev, M.Jarmūhamedūly, Ş.Ybyraev aqyndar aitystarynyŋ janrlyq daralyq sipatyna ädebiet ūǧymy aiasynda qarastyrylatyn poetikalyq bolmysyna tiianaqty baǧa berdı.
Aqyndar aitysy – lirikalyq, epikalyq, didaktikalyq-filosofiialyq, äuezdık-maqamdyq, t.b. erekşelıkterdı jinaqtaǧan poetikalyq sintez sipatty kürdelı janr. Aqyndar qoǧamdaǧy tūrmystyq, äleumettık mäselelerdı barlyq kezeŋderde de qamtyp jyrlady. Qazaq ädebietı tarihyndaǧy aqyndardyŋ auyzşa jäne jazbaşa aitystary atalǧan erekşelıkterımen saralana qalyptasty. Mysaly, HVIII-HIH ǧasyrlar jäne HH ǧasyrdyŋ bas kezındegı ädebi damuda mynadai körnektı aqyndardyŋ şyǧarmaşylyǧyndaǧy auyzşa jäne jazbaşa aitystary arqyly daralana tanyldy: Şal Qūlekeūly, Şortanbai Qanaiūly, Süiınbai Aronūly, Mailyqoja Sūltanqojaūly, Qūlmambet Qūlanaian, Mūrat Möŋkeūly, Jambyl Jabaev, Äbubäkır Boranqūlūly, Şöje Qarjaubaiūly, Bırjan Qojaǧūlūly, Aqan Qoramsaūly, Sara Tastanbekqyzy, Äset Naimanbaiūly, Nūrjan Nauşabaiūly, Erımbet Köldeibekūly, Omar Şoraiaūqly, Jüsıp Eşniiazūly, Jüsıp Kädırbergenūly, Tūrmaǧambet Iztıleuūly, Mūsabek Baizaqūly, Mansūr Bekejanūly jäne t.b. Būl ǧasyrlarda qazaq ädebietınıŋ negızgı sipatyn qūraityn aqyndar şyǧarmaşylyǧynda auyzşa jäne jazbaşa aitystardyŋ mazmūn men pışın jüiesındegı klassikalyq ülgılerı jasaldy.
Qazaq ädebietınıŋ tarihynda elaralyq-ūltaralyq, iaǧni halyqaralyq aqyndar aitystarynyŋ da maŋyzdy orny bar. Qazaq jäne tuysqan türkı (qyrǧyz, qaraqalpaq, tatar, özbek) halyqtary aqyndarynyŋ aitystary ädebi bailanystar keŋıstıgınde eleulı oryn alady. Tuysqan halyqtar aqyndarynyŋ betpe-bet otyryp öner tılımen saiysyp sūhbattasuy – türkı halyqtary mädenietterı tarihynyŋ dara erekşelıgı. Qazaq jäne qyrǧyz aqyndarynyŋ aitystary ekı eldıŋ ruhani mädenietı tarihynda maŋyzdy üles bolyp qosyldy. Süiınbai men Qataǧannyŋ, Qūlmambet pen Qalamqastyŋ, Sarybas pen Qalmyrzanyŋ, Kenen Äzırbaev pen Halyq Akievtıŋ, Jaqsybai men Osmanqūldyŋ jäne t.b. aqyndardyŋ aitystary elaralyq-halyqaralyq mädeni bailanystar jüiesınde poetikalyq yqpaldastyqty qalyptastyrdy. Atalǧan aitystardyŋ ädebiet tuyndylaryna tän beinelılık örnekterı osy janrdyŋ klassikalyq körkemdık ürdısıne negız qalady. Aitystardaǧy aqyndardyŋ şynaiy kelbetterı psihologiialyq şabuyl (qarsylasynyŋ mysyn basu, köŋılıne ürei, alaŋdau, abyrju tuǧyzu) arqyly aiqyndalady. Körkem beinelı, poetikalyq maǧynaly oilarmen, körkem kestelı şumaqtarmen tökpelei jyrlau tūraqty qoldanylady. Aqyndar halyq ädebietındegı dästürlı äsıreleulerdı (giperbolany) özınıŋ şabyt quatyn ūlǧaita elestetuge, kışıreitudı (litotany) qarsylasynyŋ köŋıl-küiın älsıretuge arnaidy. Ses körsetu – aqyndyq dästürdegı ejelgı poetikalyq-psihologiialyq täsılderdıŋ bırı. Tyŋdauşylarynyŋ, qarsylas aqynynyŋ jan-jüielık, ışkı köŋıl-küi älemın özıne baǧyndyru üşın aqyndar osy täsıldı tūraqty qoldanady. Elaralyq-ūltaralyq aitystar – beibıt qatar ömır süruge däneker bolǧan qarym-qatynastar qūraly qataryndaǧy mädeni qazyna. Halyqtardyŋ derbes bolyp qalyptasqan tarihyn qūrmettep jyrlau arqyly aqyndar jalpyadamzattyq gumanistık mūrattardy igergen azamattyq-qairatkerlık ūstanymdaryn däleldedı. Mysaly, Süiınbai men Qataǧannyŋ aitysynda ekı aqynnyŋ da tuǧan halqyna arnaǧan perzenttık mahabbat äuenderı baiqalady. Ekı aqyn da özderınıŋ tuǧan ölkelerınıŋ geografiialyq keŋıstıgın, adamdardyŋ materialdyq jäne ruhani mädeniettı damytqan ūlaǧatyn jyrlady. Ystyqköl jailauy, Alatau öŋırı, qazaqtyŋ barlyq ölkelerı (Jetısu, Syr boiy, Saryarqa, Edıl, Jaiyq özenderı men Oral tauy töŋıregı jäne sol mekenderdegı qazaqtyŋ atatek jüiesındegı barlyq äuletter) tolyq qamtylady. Demek, būl aitys – Süiınbaidyŋ bükıl Qazaq Elın tūtastai qamtyp jyrlaǧan naǧyz ūlt aqyny ekendıgın däleldegen şyǧarma. Süiınbai – qazaq dalasyn mekendegen barlyq atatek-äulet jüiesınıŋ ärqaisysyna tän erlık, eldık qasietterdı saralai, naqty tarihi derektermen poetikalyq boiaulary qanyq ajarlau, qūbyltu, aişyqtau tılımen jyrlaǧan. «Qarǧa tamyrly qazaq» qalpymen qūraityn tarihi, tabiǧi halyqtyq-etnografiialyq dästürlı zaŋdylyqty madaqtaidy. Aqynnyŋ bükıl qazaq halqynyŋ tarihyn, etnografiialyq bolmysyn tolyq qamtyǧan azamattyq qairatkerlık közqarastary öleŋı örnegındegı körkemdık kestelerı (teŋeu, epitet, metafora, keiıpteu, simvol, t.b.) tūtasqan osy tuyndysy – aitys janrynyŋ naǧyz klassikalyq ülgısı. Süiınbaidyŋ osy ürdısın Qūlmambet, Jambyl jäne Qazaqstannyŋ basqa aimaqtaryndaǧy aqyndar jalǧastyra jyrlady. Būl – qazırgı aqyndar aitystary üşın taǧylym alar ädebi mektep dästürın tanytatyn mūra.
Aqmolla men Nūryş, Mäşhür Zynda, Äbubäkır men Nūrym aitystary – qazaq, tatar, başqūrt halyqtary ädebietterı bailanystary aiasyndaǧy tuyndylar. Al qazaq pen qaraqalpaq aqyndary Mansūr men Dämenıŋ, Äjıniiaz ben Meŋeştıŋ, Yrystynyŋ, Äbubäkır men Qūlmambettıŋ, Seidälı men Altynnyŋ aitystary da osy janrdyŋ ädebietter bailanystaryn nyǧaitudaǧy yqpaldy baǧdaryn keŋeite tüstı.
HH ǧasyrdyŋ 40-80 jyldaryndaǧy qazaq ädebietı tarihynyŋ ūlttyq bolmysyn tanytuda aqyndar aitysy janry dästürlı qyzmetın jaŋǧyrta jalǧastyra damydy. Qazaq auyldaryndaǧy, qalalaryndaǧy Keŋes zamanynyŋ qoǧamdyq-äleumettık özgerısterı, halyqtyŋ tūrmysy, auylşaruaşylyǧy, öndırıs önımı, ǧylym men tehnika jaŋalyqtar uaqyt şyndyǧy men halyqtyŋ armanyna orailastyra jyrlandy. Keŋes zamanyndaǧy aqyndar aitystarynyŋ saiasi-ideologiialyq yqpal, baqylau şeŋberınde örıstegen – sol kezeŋnıŋ aqiqaty. Qazaq poeziiasyndaǧy dästürlı avtorlyq poeziia ürdısın uaqyt şyndyǧymen, halyqtyŋ armanymen orailastyra jyrlaǧan Jambyl Jabaev, Nūrpeiıs Baiǧanin, Doskei Älımbaev, Şaşubai Qoşqarbaev, Kenen Äzırbaev, Nūrlybek Baimūratov, Jaqsybai Jantöbetov, Maiasar Japaqov, Ümbetälı Kärıbaev, Töleu Köbdıkov, Qazanǧap Baibolov, Älıbek Baikenov, Nartai Bekejanov jäne t.b. halyq aqyndary daralana tanyldy. Suyrypsalma jäne jazbaşa aqyndyq öner sapalaryn tūtastandyra ūstanǧan dästürlı poeziianyŋ körnektı tūlǧalary ädebietımızdıŋ, halyqtyŋ ūlaǧatyn nyǧaita tüstı.
Qazaq söz önerınıŋ ūstaz tūlǧalary A.Baitūrsynūly, H.Dosmūhamedūly, M.Jūmabaev, S.Seifullin, S.Mūqanov, Ǧ.Müsırepov, Ǧ.Mūstafin jäne solardyŋ ızındegı jaŋa tolqyn körnektı qalamgerler – bärı de Jambyl jäne onyŋ dästürındegı aitys aqyndarynyŋ şyǧarmalaryn ūlttyq ädebiet damuynyŋ özektı arnasy retınde tanydy. Sebebı dästürlı aqyndar poeziiasy ökılderınıŋ şyǧarmaşylyǧynda aitystar (auyzşa da, jazbaşa da), sonymen bırge lirikalyq-didaktikalyq filosofiialyq öleŋder, epikalyq dastandar mol oryn aldy. Ūlttyq ädebietımızdıŋ köp tomdyq tarihnamasynda dästürlı aqyndar poeziiasy ökılderınıŋ negızgı tūlǧalary bolyp kele jatqany – tarihi aqiqat. HH ǧasyrdyŋ bırınışı jartysyndaǧy Mäskeude ötken qazaq ädebietı men qazaq önerınıŋ äigılı onkündıkterınde qazaq mädenietınıŋ ūlttyq sipatyn tanytqandar (1936 jyly – Jambyl, 1949 jyly – Nartai bastaǧan halyq aqyndary) dästürlı aqyndar poeziiasy ökılderı boldy. Qazaq tarihyndaǧy el basyna kün tuǧan, etıgımen su keşken syn kezeŋderde aitys önerınıŋ körnektı tūlǧalary aqyn-jyraular poeziianyŋ kösemdık ūstanym tūǧyrynan, halyqtyŋ jan-jüiesıne demeuşılık qyzmetınen eşqaşan ainyǧan emes. Sondyqtan Keŋes däuırındegı ideologiialyq-nasihattyq jüie dästürlı aqyndyq poeziianyŋ osy qyzmetıne süiendı. Keŋestık ideologiianyŋ osyndai saiasatynyŋ arqasynda bilık pen memleket tūtastyǧynyŋ, memlekettıŋ nyǧaiuyna paidaly yqpaly anyq tanylǧan tūlǧalarǧa märtebelı ataqtar berıldı. Jambyl Jabaev, Nūrpeiıs Baiǧanin, Sättıǧūl Janǧabylov, Kenen Äzırbaev, Qaiyp Ainabekov, Nūrlybek Baimūratov, Qalqa Japsarbaev, Jaqsybai Jantöbetov, Ümbetälı Kärıbaev, Quat Terıbaev, Äbdıǧali Sariev, Qalihan Altynbaev KSRO Jazuşylar Odaǧynyŋ müşelerı qataryna resmi türde alyndy.
Dästürlı aqyndar poeziiasyn bügıngı jalǧastyruşylardy ūlttyq ädebiet damuynyŋ qūramynda qarastyryp baǧalaǧan alyptar önegesı (S.Seifullin, I.Jansügırov, S.Mūqanov, M.Äuezov, Ǧ.Müsırepov) Täuelsız Qazaq Elınıŋ jaŋa tarihyn jasap jatqan qazırgı kezeŋderde kömeskılene bastaǧandai äser beredı. Respublikalyq jäne halyqaralyq aitystardyŋ talai ret jeŋımpazdary, qatysuşylary bolǧan, poeziianyŋ aitystan basqa da janrlaryndaǧy (lirikalyq öleŋder, dastandar) tuyndylaryn qamtyǧan bırneşe kıtaptary da jaryq körgen aqyndardyŋ memlekettık basqaru mekemelerı tarapynan elep-eskeru şaralaryn köruı – tabiǧi zaŋdylyq emes pe? Bıraq, būl – äzırşe endı ǧana nazarǧa alyna bastaǧan mäselelerdıŋ bırı.
Resmi türde «Qazaq SSR-nyŋ Halyq aqyny» qūrmettı ataǧy (1948 j.) belgılenıp, Töleu Köbdıkov (1954), Kenen Äzırbaev (1961), Qalqa Japsarbaev (1961), Ümbetälı Kärıbaev (1961), Omar Şipin (1961), Ǧabdyman İgensartov (1962), Nūrhan Ahmetbekov (1963), Manap Kökenov (1980), Köken Şäkeev (1987), keiınnen Äselhan Qalybekova, Äsiia Berkenova, Qalihan Altynbaev, Qonysbai Äbılev osy ataqty ielendı. Osy dästürdı qazır de jalǧastyru qajettılıgı – uaqyt talaby.
Memlekettık basqaru jüiesınıŋ halyqtyq qoldauǧa ie boluynda ata-babalyq dästürlı aqyndar poeziiasynyŋ tūlǧalary yqpalynyŋ maŋyzdy bolǧandyǧyn tarihymyzdyŋ atalǧan belesterı, uaqyt şyndyǧy däleldedı. Sondyqtan auyzşa jäne jazbaşa aqyndyǧymen halyqqa öte tanymal, bedeldı bolǧan aqyndardy memleket tarapynan qazırgı kezeŋde de, bolaşaqta da elep-eskeru arqyly ūlttyq mädeniettıŋ nyǧaia tüsuıne demeu jasalatyny anyq.
HH ǧasyrdyŋ 90-jyldary jäne qazırgı HHI ǧasyrdyŋ bas kezı – Qazaqstan Täuelsızdıgı älemdık deŋgeide saltanat qūra bastaǧan jaŋa tarihi kezeŋ. Aitys aqyndarynyŋ qataryna jaŋa esımder qosyldy. Amanjol Ältaev, Mūhamedjan Tazabekov, Mels Qosymbaev, Serık Qūsanbaev, Bekarys Şoibekov, Elena Äbdıhalyqova, Däuletkerei Käpūly, Aqmaral Leubaeva, Kärima Oralova, Äzımbek Janqūliev, Aitaqyn Būlǧaqov, Ainūr Tūrsynbaeva, Orazaly Dosbosynov, Äbılqaiyr Syzdyqov, Rinat Zaiytov, Aibek Qaliev, Aspanbek Şūǧataev, Mūhtar Niiazov, Jansaia Musina, Erkebūlan Qainazarov, Bolatbek Orazbaev, Meiırbek Sūltanhan, Qalijan Dıldaşev jäne t.b. jas tolqyn qosyldy. Būl tolqyndaǧy aqyndar suyrypsalma (improvizasiia) önerdıŋ jemısterı öleŋ örnekterın, beinelılık-körkemdık sipatyn baiyta tüstı. Eŋ bastysy – Täuelsız Qazaqstan Respublikasynyŋ älem örkenietı keŋıstıgındegı memlekettık bedeldı märtebesı airyqşa ūlyqtaluda.
Sözımızdıŋ arqauyndaǧy negızgı mäsele – aitys aqyndary öleŋderınıŋ ädebiet janry ekendıgı. Sondyqtan qazırgı aitys aqyndary da ūlttyq ädebiet tarihy arnasynda jürgen jauapkerşılıktı ünemı esten şyǧarmauy tiıs. Qazırgı aitys aqyndarynyŋ barlyǧy da orta jäne joǧary bılım ielerı. Aralarynda filologiia ǧylymynyŋ kandidattary, doktorlary, ǧylym magistrlary (Mels Qosymbaev, Elena Äbdıqalyqova, Amanjol Ältaev, Serıkzat Düisenǧazin, Däuletkerei Käpūly, t.b.) da bar. Aitys önerı arqyly tanylǧan aqyndarymyzdyŋ qazaq jäne tuysqan türkı halyqtarynyŋ, älem mädenietınıŋ, islam dınınıŋ tolyq tarihymen qarulanǧan bılımdarlyqtary körınuı tiıs.
Aqyndardyŋ aitystaryna ädıldık pen qazylyq şeşım jasaudyŋ da ūlttyq dästürlı klassikalyq halyqtyq ülgıdegı qalyptasqan joly bar. Iаǧni, aqyndar aitystaryna osy önerdıŋ aǧa buyn tūlǧalary asa körnektı aqyn-jyraular ǧana törelık etetın bolǧan. HIH-HH ǧasyrlardaǧy klassikalyq aqyndar aitystaryna Süiınbaidyŋ, Qūlmambettıŋ, Tūrmaǧambettıŋ, Daŋmūrynnyŋ, Mansūrdyŋ, Jambyldyŋ jäne t.b. körnektı tūlǧalardyŋ aralyq-basalqy (törelık-toqtam) nasihat-arnau öleŋmen qorytyndy jasau ürdısı qalyptasqan. Būl dästürdı qaitadan jaŋǧyrta qoldanyp qalpyna keltırudıŋ paidasy zor. Öner saiysyn ädıl baǧalaudyŋ jolyn aqyn-jyrau babalarymyzdyŋ özderı qalyptastyrǧan dästürın jaŋǧyrta qoldanuǧa bolady. Ūlttyq ädebietımızdıŋ tarihyndaǧy aqyndar aitystarynyŋ klassikalyq erekşelıkterı osylaişa ünemı jaŋǧyrtyla damytyla jalǧastyryluy Täuelsız Qazaq Elınıŋ qazırgı memlekettık baǧdarlamalarynyŋ da jüzege asuyna yqpalyn tigıze alady. Osy oraida, HH ǧasyrdyŋ 80-jyldarynan bastap qazırgı HHI ǧasyrdyŋ belesterıne deiın baba dästürlı aqyndar aitystarynyŋ respublikalyq, halyqaralyq kölemde keŋınen örıstep damuynda joǧary deŋgeidegı bılıktılıkpen ūiymdastyruşylyq-basşylyq etıp kele jatqan, qazırgı kezde Aitys aqyndary men jyrşy, termeşılerdıŋ Halyqaralyq Odaǧynyŋ töraǧasy, körnektı aqyn Jürsın Ermannyŋ azamattyq-qairatkerlık qyzmetı halyqtyŋ, ystyq yqylasyna ie bolyp otyr. «Nūr Otan» partiiasynyŋ qoldauymen jaŋa däuırde tyŋ serpınmen ötkızıle bastaǧan aitys önerı endı älem örkenietı keŋıstıgıne keŋ qanat jaiatyny aqiqat. 2015 jyldyŋ jeltoqsan aiynda «Namibiianyŋ Vindhuk qalasynda Bırıkken Ūlttar Ūiymy IýNESKO-nyŋ materialdyq emes mädeni mūrany qorǧau jönındegı Ükımetaralyq komitetınıŋ sessiiasynda Qazaqstan men Qyrǧyzstan bırlesıp joldaǧan «Aitys – improvizasiia önerı» atty nominasiiasy Adamzattyŋ materialdyq emes mädeni mūrasynyŋ körnekı tızımıne engızıldı» («Egemen Qazaqstan», №233 (28711), 4 jeltoqsan, jūma, 2015jyl). Osy komissiianyŋ 2014 jylǧy sessiiasynda BŪŪ IýNESKO-nyŋ tızımıne öz elımızden «Qazaqtyŋ dästürlı dombyra küi önerı» jäne Qyrǧyzstanmen bırlesıp ūsynǧan «Kiız üidı jasaudyŋ dästürlı bılımderı men daǧdylary» atty nominasiialary da engen bolatyn. Demek, köpǧasyrlyq tarihy bar Qazaq Elınıŋ dästürlı aqyndar aitystary söz ben saz tūtastyǧymen adamzat ūrpaqtaryn Ūly Dala Elınıŋ mäŋgılık dünietanym ūlaǧatymen bauraidy.
Temırhan TEBEGENOV,
filologiia ǧylymynyŋ doktory,
professor, Jambyl atyndaǧy
jäne Türkı älemı «Qyzyl Alma»
Halyqaralyq syilyqtarynyŋ
laureaty
"Ana tılı"
