Saq, ǧūn jäne Qazaq handyǧynyŋ aralyǧynda edäuır uaqyt ötıp, türlı saiasi-mädeni, ekonomikalyq erekşelıkterge toly tarihi kezeŋder ötkenmen osy memleketter arasynda, olardyŋ damu deŋgeiınıŋ ärtürlıgıne qaramastan tarihi sabaqtastyq, ideialyq ūqsastyq, dästür jalǧastyǧy oryn aldy.
Adamzat tarihynyŋ öte erte kezeŋderınıŋ özınde ejelgı adamdar dürkın-dürkın saiasi-ekonomikalyq, tabiǧi klimattyq jaǧdailarǧa bailanysty kürdelı etnikalyq aralasularǧa alyp keletın sapyrylystardy bastan ötkerdı. Būl sapyrylystar köne adamdardyŋ mädeni, dünietanymdyq, tipti, näcildik tūrǧydan bip-bipimen jaqyndasuyna, «täjıribe almasularyna» alyp kelgenmen de, ūlt dünietanymy men bolmysyna jat, asa qaterlı ideialar memleket ipgecin şaiqaltty. Osyndai üderıster barysynda tek saiasi tūrǧyda ǧana emes, mädeni tūrǧyda da basymdyq tanytatyn etno-mädeni toptar özderımen anaǧūrlym älsızderın assimliasiialandyryp, jūtyp qoidy. Etnostyŋ şaruaşylyq tipı men mädeni-ruhani tūtastyǧyna mūryndyq bolǧan osy dästür jalǧastyǧy tarih boiynda memleket qūruşy etnostyŋ taǧdyryn şeştı. Osy aralas-qūralastyŋ denınıŋ qazaq tarihy üşin sättı ötıp, aitarlyqtai zardaptar äkelmegenın baiqaǧan zertteuşıler de «köşpelıler ömırınde ǧasyrlar almasuyna orai qoǧamdyq qūrylymǧa uaqyt öz tüzetuın engızgenmen, tüp negızdıŋ özgerıske tüse bermeitını belgılı. Tarih betınde är kezeŋde bipin-bipi yǧystyryp, bipiniŋ ornyn bipi basqan köşpelı halyqtardyŋ halyqtyq ataulary men olar qūrǧan memleketterdıŋ aty özgerıp jatqanymen, olardyŋ işkı qūrylymdyq jüiesınde erekşe bip nazar audararlyq au ytqulardyŋ bola bermeitını de sodan», - [1,77-6] dep oryndy köpcetti.
Tarihtaǧy saiasi-ideialyq alasapyrandarǧa tötep bepip, sabaqtastyq pen ūqsastyqtyŋ saqtaluyna sebep bolǧan negız ne edı?
Memlekettık qūrylymdaǧy bilıktıŋ qataŋ mūragerlık dästürı me, joq älde sol zamanǧy saiasi-ekonomikalyq ahual ma? Degenmen, eger töl tarihymyzǧa nazar salsaq qazipgi territoriiamyzda jasaǧan örkenietterdıŋ aluan türlılıgın baiqaimyz. Arheologiialyq jūmystar dälel bolatyn jerımızdegı mädeni qabattardyŋ materialdyq ülgılerdıŋ tarihi kezeŋderdıŋ bırkelkı bolmaǧanyn däleldeidı. Otyryqşylyq mädeniet köşpendılık dästürmen kezek-kezek almasa, bipiniŋ ızın bipi basa otyryp, öz mädeni qabattaryn jasady. Sonda hronologiialyq kezeŋder boiynda azdaǧan özgerıske ūşyraǧanmen öz özegın saqtai otyryp, damyǧan memlekettılıktıŋ künı keşege deiın sabaqtasa jalǧasyn tabuyna tek öz bastauyn mifologiialyq dünietanymnan alatyn, keiıngı däuırlerde özge ideologiialyq jüielermen tolyqqan däctüpli dünietanymnyŋ ömipşeŋdigıniŋ sebep bolǧany belgılı bolyp otyr.
Eger dünietanymdy bız älemdı ruhani tūrǧyda igeru, älemnıŋ tabiǧat jäne adam siiaqty negızı qūramdarynyŋ araqatynasy retınde bılsek, tarihtyŋ damu barysynda būl dünietanymdyq jüie özınıŋ negızgı mäiegın saqtai otyryp, būrynǧy dästürlı dünietanymmen sabaqtasa otyryp, özgeretının baiqaimyz.
(jalǧasy bar)
Jomart JEŊISŪLY,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty
