Zertteşılerdıŋ paiymdauynşa, «dünietanym» degenımız - äleumettık subektı, iaǧni qoǧamnyŋ özın-özı tanuǧa talpynysy nemese özın-özı tanu formasy. Dünietanym ūjymdyq közqaras pen adamnyŋ jeke täjıribesı men paiymdauy emes. Ärine, dästürlı qoǧamdardaǧy dünietanym mazmūnyn qalyptastyruda erekşe sosiomädeni statuska ie adamdar ideialar jasauşylar boldy. Bipaq, olardyŋ qabıletterı sosium dünietanymy tek eger qoǧamnyŋ damu ürdısıne qarama-qaişy kelmegen jaǧdaida ǧana baiytty [2, 20-6].
Qoǧamdaǧy saiasi-äleumettık özgerısterge bailanysty dästürlı dünietanym da transformasiiaǧa ūşyraidy. Memlekettık dästurlerı dünietanymmen tyǧyz örılgen ortaǧasyrlyq türkı memleketterı üşın būl ezgepictıŋ memleket pen halyqtyŋ taǧdyryn şeşetındei maŋyzy boldy. Degenmen, tarih doŋǧalaǧy tezırek ainalǧan saiyn osy aqiqat kemeskı tartyp, dünietanymnyŋ ötkenın türkı memleketterı üşın tarihi maŋyzy bızge būlyŋǧyrlana tüstı. Osynyŋ verşen bız tarihi oqiǧalardy zerdelegende baiaǧy maŋyzdy dünietanymnyŋ qazıpgi qym-qiǧaş ömırımızdıŋ bolar-bolmas ädet-ǧūryptyq jūrnaǧy retınde ǧana saqtalǧan qaldyǧyna qarap, ony köptegen tarihi mäselelerdıŋ özegı retınde qarastyrudan tartyndyq.
Ökınışke orai, tek biz ǧana emes, jalpy qazipgı adamzat ǧasyrlar boiy qoǧam men tabiǧattyŋ, adam men memlekettıŋ özara üilesımdı damuyn qamtamasyz etıp kelgen ruhani küşter, onyn ışınde jekelegen halyqtardyŋ ūlttyq dünietanymdary men dınderın maŋyzdy qūndylyqtar retınde baǧalaudy doǧardy.Ol adamzat damuyn tyǧyryqqa tırertın özge, aldamşy qūndylyqtardyŋ köleŋkesınde kaldy.
Degenmen, rasionaldy damudyŋ zardaptaryn bırınşı sezıne bastaǧan jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ oişyldary dästürlı dünietanymnyŋ adamzat tarihyndaǧy maŋyzyn tani bastady. Osy oraida qazaq zertteuşısı A.Ǧaliev: Bız eger jüienı qalpyna keltırmesek, qazaq tarihyn tüsıne almaimyz. Ony tüsınu jäne qalpyna keltıru öz kezegınde dästürlı dünietanymdy qūrauşy ärtürlı elementterdı tüsınuge mümkındık beredı», - dep, Otan tarihyndaǧy dästürlı dünietanymnyŋ ornyn zertteudıŋ kökeitestılıgin dūrys paiymdai bılgen [3,4-6].
Söz joq dästürlı dünietanym qai formada bolmasyn, köne zamandardan bastap, Qazaq handyǧynyŋ öcip-örkendeuıne deiıngı kezeŋde Otan tarihynda jan-jaqty manyzǧa ie boldy.
Ǧalymdar tarapynan türkılık senımdı mifologiialyk dünietanymǧa jatqyzu arqyly osy bip kürdelı dıni jüienı adamzattyŋ ertedegı dünietanymdyq sanasynyŋ qarabaiyr, jabaiy nanym-senımderınıŋ jiyntyǧy retınde tüsındırıp keldı. Eger dınnıŋ ezın belgılı bip tarihi kezeŋderde adamzat qoǧamynyŋ qalyptasyp, damuyna ezındık yqpaly bar ideologiialyk jüie boldy dep eseptesek, onda türkı cenimi de osyndai tarihi mındektterdı atqara bılgen senım jüiesı boldy. Būl tūrǧyda adamzat tarihynyŋ ärtürlı kezeŋderde Euraziianyŋ köptegen memleketterınde memlekettık-ideologiialyq rölge ie bolǧan jäne bolyp ta otyrǧan islam, hristian, budda, t.b. dınderden eşqandaida kemşındigi bolǧan joq.
Köne kezeŋderden erte türkılık taipalyq-memlekettık qūrylymdardyŋ qarapaiym türlerınıŋ qūryluynan bastap Qazaq handyǧynyŋ däuırleu kezeŋıne deiıngı kezeŋde däl osy dünietanym türkılerdıŋ memlekettılıgınıŋ qalyptasyp, damuyna yqpal etken senım-nanym jüiesı boldy. Ata-baba äruaǧyna, tabiǧatqa taǧzym, jan-januarlardy qūrmetteu siiaqty ūsaq, qosymşa senım elementterınıŋ eŋ basynda jalǧyz Jaratuşyny moiyndaityn senım jüiesı tūrdy. Türkı memlekettılıgınıŋ damu barysynda türlı tarihi kezeŋderdı basynan ötkergen būl jüie özınıŋ monoteistık sipaty men erekşelıgıne qaişy kelmeitın özge kelımsek, jat ideialardy qosyp alyp, kürdelene, kömeskılene tüstı.
(Jalǧasy bar)
Jomart JEŊISŪLY,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty
