Aqseleu Seidımbek. «Bürkıt»

5671
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2016/06/1a3f3ac44a44fd1417e985715f9791c2.jpg

Aŋşylyqtyŋ ümıt quanyşy köp. Ystyq ottai qyzuly minuty köp, maǧnaly ömır.

Aŋşylyqta kısını aqyn küiıne jetkızetın sezım küiı köp.

M. Äuezov

Bır närse ekı aiaqty, segız barmaq,

Ilıkse dünienıŋ baryn almaq.

Özınıŋ tılı bar da, tısterı joq. Jūtady körıngendı almap-jalmap.

(Halyq jūmbaǧy. Şeşuı: bürkıt)

Köl-kösır sary dalany sahna etken ata-babamyz tek qana maldyŋ tısın küittep, ızıne erumen ǧūmyr keşken joq. Köŋıl qūmaryn qandyrarlyq talai-talai qyzyqty da taba bılgen. Sol qyzyqtyŋ bır ūşyǧy aŋşylyqqa da bailanysty. Jüirık at, qyran bürkıt, alǧyr qarşyǧa, qūmai tazy, ailaly sūŋqar, bolat qaqpan, tüzu myltyq siiaqtylardyŋ qai-qaisysy da özındık syrǧa toly tamaşasymen ärkımdı-aq elıktıre bılgen. Jai elıktıru emes, jany sergek er jıgıttıŋ senımdı serıgı, qiyndyqqa toly ömırlerınıŋ bır mezgıldık araşasyndai da boldy. Sondyqtan da qazaqtyŋ tırşılık saltynda qysqa künde qyryq alyp, qorjyn toltyryp, «üiırımen üş toǧyz» olja bailandyrar eŋ süiıktı käsıbı osy aŋşylyq.

Sonymen bırge aŋşylyq saiatşylyqtyŋ özgeşe jaqsylyǧy bar. Ol kımdı bolsa da salqyn sabyrǧa, jan semırter köŋıldılıkke baulyp, erık küşı men dene küşınıŋ ündestık tabuyna yqpal etedı. Būl rette atamyz qazaq aŋşylyqty käsıp emes, öner sanauynda da ülken män bar.

Qazaq arasynda aŋşylyqtyŋ keŋ taraǧan türı — aŋdy bürkıtpen aulau, bürkıt ūstap saiatşy bolu, aŋşylyqqa den qoiyp, salburynǧa şyǧu.

Jūqalau kök tūmsyǧy kelse jalpaq,

Meljemdı qojyr taban, būty taltaq,

Köz audany şüŋırek, kekşıl maŋdai,

Keŋ iyq, sany juan, tösı şalqaq.

BÜRKIT

Topşysy kelse joǧarylau,

Şalǧysy kūiryǧyna tūrsa taiau,

Kökte üşqyr, tūǧyrda şaŋqyly joq,

Bır tülkıden basqaǧa bolmasa jau.

Qolyŋnan özı tılep ūşsa samǧap,

Qūrǧatpai qanjyǧaŋdy künde qandap.

Dünienıŋ bır qyzyǧy — qyran bürkıt,

Alystan at terletıp tapsaŋ taŋdap.

Şegır köz qandy balak qyran bürkıt,

Bozbala qapy kalma, malyŋdy ırkıp.

Alpys ekı ailaly tülkını ūstap,

Bailasaŋ qandai qyzyq, qarǧa sılkıp.

Qara tıl, qanjar tūiaq, qanǧa toimas,

Qanşa kerıp tūrsa da almai qoimas.

Şūbar tūiaq jirendı tauyp salsaŋ,

Erdıŋ qūnyn berseŋ de basyn joimas.

Lyp etıp, etpetınen ketse zulap,

Tym eptı sypyrǧany jer bauyrlap.

Jaryq etıp jaqpar tastan tülkı qaşsa,

Şap etıp kyzdy ūstaǧan bozbala naq.

Būlqynyp bolmaimyn dep şaiqasqandai.

Sytylyp kūtylmaq bop baiqasqandai.

 Qaraŋdap döŋ astynda jatsa basyp,

Tar jerde ekı ǧaşyk aiqasqandai.

Jıbermei basyp alsa jūlqynǧanǧa,

Bosatpai büre tüsıp būlqynǧanǧa.

Būltartpai jūmarlap ap ilep jatar,

 Şynymen yntasy auyp ūmtylǧanda.

Kök tūmsyq közge deiın qanǧa batyp,

Üstıne attai mınıp otyrǧanda..

Könılge körmek üşın o da qyzyq,

Ūksaidy qyz ben jıgıt qosylǧanǧa.

Abai aqynnyŋ aitqany delınetın būl öleŋ Şyǧys Qazaqstan oblysy, Samar audany, Jambyl atyndaǧy kol- hozdyŋ tūrǧyny Mekeev Süleimen aqsaqaldyŋ aituy boiynşa hatqa tüsıp otyr. Abai siiaqty jaqsy-jamannyŋ parqyn bıletın, tırşılıktıŋ qyr-syryna zerde boilatqan ūly aqyn qyran qūstyŋ qylyq-qasietıne tegın taŋdanbasa kerek. Qandai taŋdanys, qanşama sūlu söz, süisınuge toly sezım deseŋızşı! Aŋ qyzyǧy aŋşylyq käsıbı öz aldyna, soǧan qosa nebır ädemı dästür, sūlu saz, sättı teŋeu qalyptasyp, neşe türlı mülıkterdıŋ, zattyq mūralardyŋ düniege kelgenın köremız.

Qazaq arasynda jyrtqyş kūstardyn är türın qolǧa üiretu dästürı bolǧan. Solardyŋ ışınde eŋ bır qasiet tūtatyn qyrany — bürkıt.

Bürkıt dep qazaq aŋşylary jyrtqyş kūstardyŋ ışındegı asa tektısın, adam qolyna tez üirengış estısın ataǧan. Sonymen bırge qairatyna sai bettılıgı, jürektılıgı, qiyrdaǧyny tez sezetın körgıştıgı de özge qūstarǧa karaǧanda bürkıttıŋ erekşelıgın körsetedı. Köp rette kyran bürkıt dep ataluynyŋ özı sol qyraǧy köregendıgınen, şalymdy alǧyrlyǧynan bolsa kerek.

Kazaqstanda bürkıt qiasy köbınese Altai, Sauyr, Tarbaǧatai, Alatau, Kökşetau, Şyŋǧys siiaqty sılemdı tau- larda, sonymen bırge ormandy alqaptarda äsırese, biık qaraǧaily, üieŋkılı jerlerde kezdesedı. Qazaq qūsbegılerınıŋ qolǧa tüsken bürkıttı «oi qūsy» nemese «qyr qūsy», «tauly jerdıŋ qūsy» deuı de osydan.

Tauly jerdı mekendeitın bürkıtterdıŋ tūlǧasy kesek, köldeneŋı auqymdy iyqty, aŋǧary (ekı aiaǧynyŋ arasy) alşaq, jauyryny syrtqa teuıp, moiyn jünı men balaq jünı salaly bölyp keledı. Tek bıtım tūlǧasy ǧana emes, syrtqy tür tüsınde de özındık erekşelıkterı bar. Mäselen, kyr qüsynyŋ jünı qara barqyn tartyp, boiyndaǧy aq teŋbılderı erekşelene, aiqyn körınedı. Äsırese, ekı iyǧy men qūiryǧynyŋ aǧy mol bolatyndyqtan közge ūryp tūrady.

Al oi kūsy özınıŋ yqşam, jinaqylyǧymen köz tartady. Japyraqtary süiırlene jymdasyp, jalpy tür-tüsı sary būira märmärdai mınsız kerınedı. Eger onyŋ taranyp sylanǧannan keiıngı tūǧyrdaǧy sabyrly keipıne zer sal- saŋyz şeber müsınşınıŋ qolynan şyqqandai ǧalamat bır mınsız tülǧany körer edıŋız. Tek qana aqausyz sūlulyq emes, sonysyna ündes ūly sabyr men jaltaqsyz jıgerdı, tek özıne ǧana jarasatyn paŋdyqty körer edıŋız. Oi kūsy denesınıŋ yqşam, jeŋıl bıtuı dalaly, ormandy jerlerge beiımdelgen bolsa kerek.

Qazaq qūsbegılerı ūstaǧan bürkıtterdıŋ «Altaidyŋ aqiyǧy», «Qaraǧaidyŋ qyzylbalaq sarysy» nemese «Qanışer qara», «Tümennıŋ sary qūsy» dep atauy da jaŋaǧydai meken-jaiyna qarai qalyptasqan bıtım erekşelıkterınen tuǧan. Tau bürkıtterı ūiasyn biık kūzǧa, qanattydan basqanyŋ öresı jetpeitın jaltyr bettegı kemerge salady. Oi bürkıtterı biık qaraǧai, üieŋkı, keide sekseuıldıŋ de basyn ūialai beredı. Al üngır, ın, özennıŋ jar qabaǧy siiaqty arzan oryndardy sırä da meken etpeidı. Meken etu bylai tūrsyn, qanat bügıp aialdamaidy da.

Bürkıt ūiasy ırı şömşekterden salynǧandyqtan ūia ortasyna şi, öleŋşöp tösese de jaisyzdau bolady. Ūia kölemı bır jarym, ekı metr bolyp keledı.

Bürkıt ūia basarynda tauly jer bolsyn, ormandy jer bolsyn aralaryn bır, bır jarym şaqyrymnan bırneşe ūia salady. Keiın jūmyrtqalar şaǧynda solardyŋ bırın ǧana meken etedı de, artyq qalǧan ūialar atalyq, şäulı bürkıttıŋ enşısıne, ielıgıne tiedı. Balapany qara qanat bolyp, ūşuǧa baulynǧan şaqta älgı ūialardy bırınen soŋ bırın jaŋa örıs, jaily qonys etedı.

Bürkıt jūmyrtqasynyŋ tüsı aqşyl bolady. Ūzyny — 59-71 millimetr, salmaǧy 95-100 gramm tartady.

Bürkıt balapany bır jarym ai jūmyrtqada, ekı ai bes kün, ekı ai on kün ūiada bolyp, tamyz aiynyŋ ortasyna qarai ūiadan ūşa bastaidy. Osydan qyrküiek, qazan boiy şäuılı men ūiabasardyŋ bauluymen jüredı de, onan ärı öz betımen aŋ ūstap jeuge jaraidy. Qazaq qūsbegılerınıŋ dästürınde sary auyz balapan kezınen qolǧa tüsıp, dūrys bap körgen bürkıtter (ony «qol bala» dep ataidy) qaŋtar, aqpan ailarynda tülkı aluǧa şamasy keledı.

Tüz qyranyn qolǧa tüsırudıŋ qazaq qūsbegılerı arasynda är türlı ädısı belgılı.

Olar: aumen ūstau, tor jaiu, toiattatyp alyp tūtqiyldan basyp qalu, şeŋgeldestıru, ūiadan alu.

Aumen ūstau üşın közı keŋ, biiazy jıptı tordy elsız dalaǧa kūrady. Ol üşıi qabyqtalǧan bes-alty taldy jerge älsızdeu qazyp, tormen qorşaidy da, au ortasyna myqtap qazyq qaǧady. Qazyqqa tırı tülkı nemese qoian, keide bır-ekı tauyq bailaidy. Qiiadan körıp, qūdiia tüsken bürkıt töbesı aşyq tordan eş uaqytta tık köterılıp ūşpaidy. Jügıre köterılıp ūşamyn degende torǧa oralady.

Tor jaiu ädısı köbıne qys ailarynda qar tüsken soŋ qoldanylady. Ol üşın qar tüstes aq şaŋqan tordy qar üstınen bır metrge juyq biıktıkte kere kūrady da, astyna tırı tülkı nemese qoian bailaidy. Būǧan sorǧalap tüsken qyran aiaǧyn torǧa şalyp alady. Solqyldaq tor bürkıttıŋ aiaqtırep, serpıle ūşuyna kedergı jasaidy.

Toiattatyp ūstau üşın tüz taǧysynyŋ aŋǧa tüsken nemese jas jemtıkke qonǧan sätın aŋdu kerek. Ol üşın ılkımdı, ūşqyr atqa mınıp, äbden meldektep toiǧan bürkıtke eŋ ūrymtal degen iek artpadan tūtqiylda qosylyp beredı. Kün jelten bolsa jel jaǧynan şyqsa, toiǧan qūs yqqa qarai jügırgende bötegesımen jer soǧyp, köterılıp kete almaidy. Ūşqyr atpen tönıp kelgen bette qūs üstıne şapan siiaqty kiımdı jaba salu kerek.

Al şeŋgeldestıru üşın qol qūsyn, qolǧa üirengen bürkıttı tüz qyranyna salady. Ol üşın qol kūsynyŋ balaq bauyna tülkınıŋ jon terısın, nemese bır sanyn qyzarta bailap qoia beredı. Ärine, tüz kūsynyŋ boiyn körıp ba ryp jıberu kerek. Sonda üi qūsy öz tektesımen jūptasyp ūşudy aŋsap köterılse, tüz qüsy onyŋ aiaǧyndaǧy jemge kūdiiady. Mūndai jaǧdaida qos bürkıt söz joq şeŋgeldesıp jerge tüsedı.

Bürkıttı ūiadan ūstau üşın aŋşynyŋ köp eŋbegı, ädısqoilyǧy, eptılıgı qajet. Ol üşın qūstyŋ meken-jaiyn, qonatyn mezgılın äbden baqylap alyp, tor, tūzaq, şappasyna kiız salǧan qaqpan taǧy da baska ädıster arqyly qolǧa tüsıredı. Ūiasynan ūstamai, tor, tūzaq qūryp nemese basqaşa aila täsılmen ūstaǧan eresek bürkıttı kez kelgen adam üirete almaidy. Tüzden ūstaǧan qūsty üiretetın adam kūstyŋ syryna qanyq, erekşe şydamdy, erınbeitın erık küştıŋ iesı bolu kerek. Tüz qūsyn qolǧa tüsısımen tomaǧa kigızbei üiretuge bolmaidy. Tomaǧa kigızgen soŋ da ekı-üş kün ūiyqtamai qarsylyq körsetetın qiqarlyǧy bolady. Ondaida yrǧaqqa (terbelmelı ätkenşek etıp bailanǧan jūmyr aǧaş) otyrǧyzyp, ūiyqtatpai jeŋıp üiretedı. Iаǧni ekı kün bolsyn, üş kün bolsyn kūs qarsylyǧyn qoiǧanşa qajymai bırge bolǧan abzal. Sonyŋ bärıne ünemı sylap-sipap, janasyp, erekşe yqylas körsete, dybys şyǧaryp otyrǧan jön. Mäselen, erkeletkende «bopym-bopym» dese, şaqyrǧanda «pa-pa» nemese «keu-keu» dep üiretedı qazaq qüsbegılerı.

Qūs ärı ūiqydan, ärı aştyqtan şarşap, qajyǧan şaqta qarsylyǧy azaiyp tynyştala bastaidy. Sipasa da jaqtyrtpai, qozǧalaqtap, ysyldap, saqyldauyn qoiady. Osy şaqta jemdı qoldan berıp üiretudıŋ de paidasy köp. Qūstyŋ alǧaşqyda özdıgınen etke ūmtylmaityn ädetı bolady, ondaida bır japyrak etke qant bürkıp, asatyp jıberse üirenıp ketuı op-oŋai. Bapker, aŋsaq, saiatşy qūsbegıler qolǧa tüsken qūsty tün ortasynda tūryp ainalyp-tolǧanyp yqylas körsetıp, sylap-sipap kaitady. Bürkıttıŋ iesıne äbden bauyr basuy üşın mūndai yqylas kajet-aq. Qalyŋ tobyr ışınen iesınıŋ dauysyn tanyp tomaǧaly bürkıttıŋ şaŋqyldap koia beruı osyndai eŋbektıŋ nätijesı bolsa kerek. Bürkıt iesınıŋ qolynan jem jeuge üirengen soŋ alysta tūryp jem körsetıp, şaqy-ryp, qolyna qonuǧa baulidy. Mūnyŋ bärı qūstyŋ atqa da, adamǧa da üiırsek boluyna ärı şynyǧuyna bırden-bır sebep.

Baulu kezderınde aiaǧyna bailanǧan ūzyn jeŋıl şyjym jıptıŋ bolǧany abzal. Qazaq qūsbegılerı būlai bauludy şyrǧaǧa tartu dep ataidy. Erınbei-jalyqpai şyrǧaǧa köp tartqan bürkıttıŋ qanat kūiryǧy berık talmai ūşatyn bolyp jetıledı. Mūnan soŋ dalbaiǧa tüsırıp üiretedı. Dalbaiǧa tüsıru dep tūlyp etıp soiylǧan aŋ terısınıŋ (köbınese, tülkı terısı) üstınen jem alǧyzudy aitady. Jemdı aŋ terısınıŋ kez kelgen jerıne qoia salmai, bas jaǧyna tyǧyp, ekı közınen bolar-bolmas qyzartyp körsetıp qoiu kerek.

Bürkıt sonda küş jūmsap suyryp jeidı. Būǧan üirengen şaqta tūlypqa ūzyn jıp bailap süiretedı de, bürkıttı at üstınde ūstap tūryp körsetedı. Eger kūs tomaǧasyn sypyrǧanda dalbai tūlypqa talpynyp, lap qoisa ärı qarai süiretpei tastai salu kerek. Sol jerde dalbaidaǧy qant bürkılgen tättı ettı bır-ekı ret qaqşytkan jön. Mūnan son qūsty qolǧa alyp tomaǧasyn kigızedı de, atqa mınıp süiretpe dalbaidy taǧy da körsetedı. Osylaişa qaitalai berudıŋ eş ziiany joq. Bürkıttıŋ aŋǧa üş türlı tüsetını bar. Bırı — şanşyla, ekınşısı — sypyra, üşınşısı ılıp tüsedı. Osy üşeuınıŋ ışınde ılıp tüsuge daǧdylanǧan jaqsy. Sebebı, şanşyla tüsken küs bırde bolmasa bırde jerge soǧylyp («jer soǧyp qalu» degen tırkes osydan şyqqan), mert boluy mümkın. Al sypyra tüsken kūs aǧynyn toqtata almai tegeurının (jembasar üş sausaǧyna qarsy ornalasqan artqy jalǧyz sausaq) aldyryp alady. Ilıp tüsuge qalyptastyru üşın süiretıp kele jatqan dalbaiǧa qüs aiaǧy tiısımen tastai salu kerek. Eger ärı qarai kyzyqtyru maqsatymen süirete berseŋız sypyra tüsudı ädet etedı. Al dalbaidy tıpten süiretpei körsetseŋız, qimylsyz «aŋǧa» köktegı kūstyŋ şanşylyp tüsuı ädetke ainalady.

Bürkıttı şyn aŋǧa salmas büryn öre salynyp, auyzy tūmyldyryqtalǧan tırı tülkıge tüsırıp körudıŋ de paidasy mol. Mūny küsbegıler tılınde «tırıletu» dep aitady. Tırı tülkıge qaimyqpai tüsken bürkıttıŋ aŋ aluǧa üirengenı. Būl siiaqty bürkıttı baulu ädısterınıŋ qai-qaisysyna kırıskende, tıptı aŋǧa salǧanda da qoldaǧy qūsty aş ūstaǧan jön. Qazaq qüsbegılerınıŋ «it iesı üşın, bürkıt tamaǧy üşın alady» deuı köp jylǧy täjıribesınıŋ qorytyndysynan tüigen ädıl söz.

Qūsbegıler qolyndaǧy bürkıtın aŋǧa salu üşın mamyr, mausym ailarynan bastap baptaidy. Aldymen qansoqta, qyzyl siiaqty maŋyzdy tamaq berıp, tületu üşın semırtedı. Būl kezdı qyzylǧa otyrǧyzu nemese tületu dep aitady. Qūs tülegı bapty bolsa, az künde-aq boi jünı süzılıp, sylalanyp sala beredı. Al tülek bapsyz, tamaǧy quatsyz nemese mazasy bolmasa qūstyŋ boi jünı jymdaspai qobyrap, qauyrsyndary bunaqtalyp dūrys jetılmeidı. Bürkıttıŋ tülegı bıtkende boi jünı taralyp, qanat qüiryǧy bekem jinaqy bolyp jetıledı. Osy kezde qaitadan aryqtatyp (kürt aryqtatpau kerek) şyrǧaǧa tartady. Ūşyryp jemdeidı. Būl jaŋa şyqqan qauyrsyndarynyŋ jetıluıne topşysynyŋ berık bolyp şynyǧuyna sebepşı. Mūnan ärı bürkıttı sarytap etıp, ortaşa etınde ūstaǧan jön.

Bürkıttıŋ ekı jylda bır dene jünın, üşınşı jyl degende jal-qūiryǧyn (qanat-qūiryǧyn) tületelı. Boi jünın tületu üşın qatty semırtse jetıp jatyr. Dür-dür sılkıngende japyraqtary tögılıp, tüsıp qalady. Keibır qūsbegıler boi jünın tületu üşın jylqynyŋ tamaq bezın qymyzǧa aşytyp jegızedı. Būl qūstyŋ densaulyǧyna jaqsy emes.

Qanat-qūiryǧyn tületu üşın ötkır bäkımen ırı qauyr- syndarynyŋ tym tübıne juyqtatpai qyrqyp tastaidy. Mūnan soŋ qauyrsyndardyŋ quys özegıne börttırgen bidai nemese kükırt tyǧyp bergı jaǧyn maqtamen bekıte salady. Sonda bır jūmadan qalmai qüstyŋ ırı qauyrsyndary tüsıp qalady da, onyŋ ornyna mūqalmaǧan kök bolat semserdei jaŋa qauyrsyn bıtedı.

Qazaq qūsbegılerınıŋ qolyndaǧy qūsty tiıstı bap, küiıne qarai aşyqtyruy, qoialatuy (qūstyru), şaiatyny (ışın jürgızu) bolady. Qoialatu üşın barmaqtai aq kiızdı äbden juyp tazartyp maiǧa orap asatyp jıberse, azdan soŋ ışındegı bar näjıstı qūstyryp, bırge tüsedı. Al ışın şaiyp, aşyqtyru üşın tyrna jılıgınen jasalǧan tütıktep bır-ekı ret kyzyl şai jūtqyzsa jetıp jatyr.

Qūsbegılerden «qaiyru» degen sözdı jiı estimız. Būl söz qūsty är kezde är türlı bapta ūstau üşın oǧan berıletın ta- maǧyna bailanysty aitylady. Mäselen, qūsbegı qolyndaǧy bürkıtın qaiyryp, qalaǧan bır babyna keltıru üşın myna siiaqty jemnıŋ türlerı berıledı:

Qansoqta — ölgen aŋnyn nemese maldyŋ turalmaǧan, qany sorǧalaǧan kesek etı.

Qyzyl — qūstyŋ qylǧyp qaqşuyna oŋtailanyp turalǧan qyzyl et. Mūnyŋ da qan-sölı özınde bolady.

Tartpa — maldyŋ nemese aŋnyŋ jelkesı, tolarsaǧy, şandyry siiaqty qūnary az sıŋırlı jerlerı.

Sarbörtpe — turalǧan soŋ, ekı-üş ret şüberektei bolǧ- anşa suǧa şaiyp, syǧymdap, bar maŋyzynan aiyrǧan et.

Toiat — qūs özı alǧan aŋnyŋ taŋyn ırep, tılın suyryp nemese ystyk ökpesı men jyly maiyn oiyp jese, sony küs toiattady deidı.

Ürgen ökpe nemese boz ökpe — soiylǧan maldyŋ, iaki, aŋnyŋ ökpesıne pyşaq tigızbei keŋırdegımen qosa alyp ürıp qoiady. Sonda ökpe maŋyzynan aiyrylyp, qüsty belgılı küige tüsıretın jem bolyp şyǧady.

Qūsbegıler qolyndaǧy qūstyŋ jai küiın tamyrşydai baǧyp otyrady da qajet bolsa bürkıtke «aqjem» men «bozökpenı» jüdetu üşın, «tartpany» şynyqtyru üşın, «qansoqta» men «qyzyldy» semırtu üşın beredı. Al «sarbortpenı» qūsty bır kalypta ūstau üşın beredı. Mūny qazaq «oitamaq» dep te aitady.

Bürkıttı şoşymaldy etpei dūrys baptap qolǧa tez köndıktırudıŋ bır şarty oǧan qajettı mülıkterdıŋ dūrys jasaluynan da. Olardyŋ ataulary mynadai:

Tūǧyr — bürkıttıŋ qūiryǧy jerge timeitındei etıp jasalǧan aǧaş säkı. Qazaqta bürkıt tūǧyryn altynmen aptap, kümıspen küptep öner tuyndysyndai etıp äşekeileu dästürı de bolǧan. Tūǧyrdy şeberlıkterıne karai är türlı etıp jasai beredı.

Tomaǧa — qūstyŋ közın jauyp tūru üşın bylǧarydan qos sai, üş sai nemese tört sai etıp tıgetın bas kiım. Bürkıt aiaǧymen qaǧyp tüsırmes üşın tomaǧaǧa şyrt etpemen bekıtılgen tamaq bau taǧylady. Şytyra qadap, ükılegen to- maǧa qüsqa erekşe bır körık beredı. Tomaǧasyz qūs mazasyz bolady.

Balaq bau — kolǧa tüsken qūstyŋ aiaǧyn qatty qyspai- tyndai etıp kiızden saqina tıgedı de, onyŋ syrtyn bylǧa- rymen qaptaidy. Sol bylǧaryǧa ūzyndyǧy ekı süiemdei

ǧana qaiys taspa nemese şyjym jıp taǧyp ūşyna jeŋıl şyǧyrşyq ötkızedı. Balaqbau, bırınşıden, qoldaǧy qūsty tūqyrta ūstap, ornyqty otyrǧyzu üşın kerek. Ekınşıden, tūǧyrda mazasyz bolmau üşın, üşınşıden, jelı baudy ötkızu üşın qajet.

Jelı bau — balaq baudyŋ qos şyǧyrşyǧynan ötkızetın, basynda tüiın tyǧyryǧy bar şyjym jıp. Jelı bau qūsty şyrǧaǧa tartqanda nemese qolǧa jaŋadan tüsken bürkıttı baulyǧanda kajet.

Bürkıt qolǧap nemese biialai — jūmsaq etıp ualanǧan qasqyr terısınen üş sausaq etıp astar salyp tıkken qolǧap.

Bürkıt qūndaq nemese böleu — taldy bauyrlap şabady da, döŋgelete iıp otyryp ekı basyn bırıktıredı. Sonan soŋ şeŋberdıŋ ışıne jiı etıp küldıreuış salady. Būl kışkentai, oiynşyq şaŋyraqqa ūqsaidy. Mūnan ärı pışıp otyryp döp-döŋgelek körpeşe tıgedı de, şeŋberdıŋ ekı jerıne bala besıgınıŋ tartpasyna ūqsas tartpa taǧady. Ädette künımen aŋǧa salynǧan qūstyŋ quaty azaiyp, keşkı salqynǧa şydamai kūryldaityn kezderı bolady. Sondai şaqta bürkıttıŋ aiaǧyn bauyryna alǧyzyp, böleuge bailap jürıp ketse däneŋe de etpeidı.

Bürkıt baldaq nemese qöldyq — qūsbegınıŋ qūsy qonyp otyrǧan qoly talmas üşın süiep otyratyn aşa auyz aǧaş. Bürkıt baldaqtyŋ bır jaǧyna büldırge taŋylady da, er-toqym- nyŋ aldyŋǧy qaptalynan ötken şettıkpen bailastyrady.

Sapty aiaq — qysqa ǧana saby bar, jaipaq kelgen aǧaş ydys.

Tütık nemess şümek — qūstyŋ ışın şaiu üşın, su beru üşın tyrna jılıgınen nemese aǧaştan bır basyn jaipaq auyzdy etıp jasaǧan tütık.

Mıneki, kūsqa kajettı mülıkterdıŋ negızgılerı osylar.

Qazaq qūsbegılerı qolyndaǧy qūstyŋ meken-jaiyna, mınezıne, älsızdık-küştılıgıne, ūşqarlyq-alǧyrlyǧyna, syrt bıtımıne qarai at koiady. Mäselen, «Aqşegır», «Küişıl», «Küŋtaban», «Şüŋırek», «Kekşıl», «Sadaqsan», «Aqiyq», «Qandy balaq», «Sabalaq», «Şäulı», «Sarsümbı»t.b. Būlardy qūstyŋ tegıne qarai koiylǧan aty deidı.

Keide qūstyŋ atyna tärbie-bap körıp, bauyr basqan iesınıŋ esımı de qosa atalady. Mäselen «Tulaqtyŋ şolaǧy» (būl kūsty Abai aqyn bes qūlyndy bie berıp alǧan eken), «Tınekeidıŋ sary qūsy», «Jaiau Mūsanyŋ kök doiyny», «Mätımūsanyŋ on üş qūiryǧy», «Şaimannyŋ sūrşolaǧy», «Jabaidyŋ qara şegırı» taǧy basqalary.

Qazaq qūsbegılerı bürkıt atyn jasymen de ataily. Ja- syna qarai bürkıt bylai atalady: bır jas — balapan kūsekı jas — qan tübıt, üş jas — tırnek, tört jas — tas tülek, bes jas — mūzbalaq, alty jas — kök tübıt, jetı jas — qana, segız jas — jana, toǧyz jas — mai tübıt, on jas — barqyn, on bır jas — barşyn, on ekı jas — şögel, osylaişa on bes, jiyrma jasqa deiın atala beredı.

Qazaq aŋşylary jüirık at, qyran bürkıt, alǧyr tazy, bolat qaqpanyn, qyl tūzaq, jıbek toryn saqadai sai etıp, ailap-aptalap aŋşylyk qūrudy «salburyn» dep ataidy. Salburynǧa qatysqandar jasyna, ataǧyna, aqylyna, bai- lyǧyna, bılımıne qaramai mındettı türde bürkıt iesı qūsbe- gıge baǧynady.

Kūsbegı salburynǧa qatysuşylardy aldyn ala beske bölıp toptaidy.

Bırınşı, tūrǧyşylar — bürkıt ūstap biıkte tūruşylar.

Ekınşı, qaǧuşylar —aŋ jüretın jerdı tınte süzıp quyp şyǧuşylar.

Üşınşı, tosqauylşylar — qaşqan aŋdy ın qorymnan, tauly-tastaqty jerlerden qaitaryp, jasqap türu üşın jolyn tosuşylar.

Törtınşı, ızşıler — aŋdy ızıne tüsıp jürıp, boiyn köruşıler.

Besınşı, qyzylşy nemese baqyrşylar — qosta kalyp as äzırleuşıler nemese soiuşylar.

Mıneki, «Aqter jaqsy bolsa, oinaityn röldıŋ jamany joq» degenlei-aq būl toptyŋ qai-kaisysy bolsa da ülken ıskerlıktı sezımtaldyqty, tözımdılıktı, sabyrdy, ūi- ymşyldyqty kajet etedı.

Dūrys baulynyp, jaqsy bap körgen bürkıt tülkı, qarsak, qoian alady. Al keibır öjet qyrandar qasqyr, kiık, arqarǧa da tüsedı.

Ūia basar bürkıttıŋ salmaǧy bes, bes jarym kilogramm, erkegı tört, tört jarym kilogramm bolady. Ekı şalǧylyǧy- nyŋ (ekı qanaty) aralyǧy ekı-ekı jarym metr bolyp kezde- sedı. Ūia basar qüs denelıleu, aşuly, küşı de basym keledı.

Ǧylymi derekterde bürkıt 100—150 jyl jasaidy deidı. Al qazaq kūsbegılerı köbınese on bes — jiyrma jyl salǧan qūsty söz etedı.

Mıneki, bürkıt turaly körıp-bılgen, oqyp-tüigen, azyn- aulaq maǧlūmattarymyz osyndai.


Aqseleu SEIDIMBEK

Ūlt.kz

Pıkırler