Qazaq aǧartuşylyǧyn, äsırese onyŋ HH ǧasyrdyŋ basyna tän kezeŋın, europalyq jäne orystyq aǧartuşylyqqa elıkteuden tuǧan qūbylys retınde qarastyru onyŋ tabiǧatyn tura tüsıne almauşylyqqa ūryndyrar edı Qazaq qoǧamyna aǧartuşylyq ideiasy Resei arqyly kelgenı ras. Bıraq qazaq aǧartuşylyǧynyŋ mazmūndyq jäne hronologiialyq tūrǧydan öz erekşelıgı, taǧdyry boldy. Qazaq aǧartuşylyǧyn, äsırese onyŋ HH ǧasyrdyŋ basyna tän kezeŋın, europalyq jäne orystyq aǧartuşylyqqa elıkteuden tuǧan qūbylys retınde qarastyru onyŋ tabiǧatyn tura tüsıne almauşylyqqa ūryndyrar edı. Osy rette qazaq aǧartuşylyǧyna tiesılı onyŋ mynadai erekşelıkterın eskergen jön. Qazaq topyraǧyndaǧy aǧartuşylyq ideiasy eskı feodaldyq tärtıp pen qoǧamdyq qatynastarǧa, dıni fanatizmge qarsy baǧyttaluymen bırge, reseilık otarlyq ezgıden qūtyluǧa, zaman sūranysyna laiyq bılım men ǧylymdy igeruge ündedı. Ūlt-azattyq üşın küres basşylary būl negızgı maqsatqa jetudıŋ joly qazaqty ūlt retınde bırjola qalyptastyryp, onyŋ ūlttyq memlekettıgın jaŋǧyrtu arqyly jüretındıgın jaqsy tüsındı. Basqaşa aitqanda, qazaq aǧartuşylyǧynyŋ ideiasy qazaq aqyn, jazuşy, filosof ǧalymdarynyŋ şyǧarmaşy¬lyq ızdenısı arqyly jalpy ūlttyq jobaǧa ainaldy. Kezınde keŋestık ideologiia qazaq aǧartuşylyǧyn Şoqan, Ybyrai jäne Abaidyŋ qyzmetımen şekteuge tyrysty. Al qazaq aǧartuşylyǧynyŋ ūrany-devizı retınde ūly Abaidyŋ «Orystyŋ ǧylymy, önerı – dünienıŋ kıltı... Balaŋa orystyŋ ǧylymyn üiret!» degen tūjyrymy alyndy. Qazaq aǧartuşylyǧynyŋ ūrany retınde Abai sözın alǧan ideolo-giianyŋ maqsaty qazaq mädenietın ylǧi da üirenuşı şäkırt jäne elıkteuşı mädeniet därejesınde ūstau bolatyn. Būl ūstanymdaǧy qazaq mädenietınıŋ tüpnūsqalyq (originaldyq) mazmūny kün ötken saiyn älsırep, eŋ soŋynda köşırme mädeniet därejesıne tüsuge tiıs edı. Mūndai taǧdyrdan bızdı 1991 jyly kelgen memlekettık täuelsızdık saqtap qaldy. Osy tūrǧydan alǧanda Memlekettık Täuelsızdık bırneşe ǧasyrlardan berı halqymyzdyŋ eŋ ozyq, oily azamattary aŋsaǧan basty qūndylyk ekendıgı aiqyn. Būl arada bızdıŋ Abai aitqan pıkırdıŋ dürystyǧyna şek keltıru piǧylymyzda joq. Ūly oişyl sözınde tarihi şyndyqtyŋ taby jatyr. Orys mädenietı men tılı qazaqty älemdık örkenietpen jalǧastyrǧan köpır bolǧany dausyz şyndyq. Sonymen bırge, keŋestık ideologiia jasaǧan tūjyrymdy maldanyp tarihi şyndyqqa köz jūmu da ädıletsızdık bolar edı. Al tarihi şyndyq qazaq aǧartuşylyǧynyŋ qoǧam moiyndaǧan devizı Myrjaqyp Dulatūlynyŋ «Oian, qazaq!» (1909) dep tastaǧan ūrany bolǧandyǧyn körsetedı. Qazaqty «Masa» bolyp oiatu Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Qyryq mysal» (1909) jäne «Masa» (1911) atty kıtaptarynyŋ negızgı özegı bolǧandyǧy aian. Tıpten, XX ǧasyr basyndaǧy kıtap, maqala jazǧan ūlt oqyǧandarynyŋ maqsat-mūraty osy ortaq ūstanymǧa kelıp toǧysyp jatty. Eger qoryta aitar bolsaq, qazaq aǧartuşylyǧynyŋ tolyqqandy qoǧamdyq qübylys retınde körınuı XX ǧasyrdyŋ alǧaşqy şiregıne, iaǧni alaş ziialylarynyŋ qyzmetıne tūs keledı. Jalpyūlttyq «Aiqap» jurnalynyŋ (1911-1915), «Qazaq» gazetınıŋ (1913-1918), ekı millionǧa juyq tirajben basylǧan (revoliusiialyq özgerısterge deiın) qazaq kıtaptarynyŋ jaryq köruı jäne basqa atqarylǧan ıster osy tūjyrymǧa negız bola alady. Al Ş. Uälihanovtyŋ, Y. Altynsarinnıŋ jäne A. Qūnanbaevtyŋ aǧartuşylyq ısındegı ornyna kelsek, onda olardyŋ qyzmetı qazaq topyraǧyndaǧy aǧartuşylyqtyŋ alǧaşqy qadamy retınde baǧalanuǧa laiyq. Endı qazaq aǧartuşylyǧynyŋ hronologiialyq auqymy jönınde. Salystyrmaly tūrǧydan alǧanda, mäselen europalyk aǧartuşylyq eşqandai da syrtqy aralasusyz barlyq qalyptasu jäne damu saty-larynan emın-erkın jürıp öttı. Sondai-aq onyŋ ökılderı eşqandai da repressiia qūrbany bolǧan emes. Al qazaq aǧartuşylyǧy barlyq belgılerımen tolyqqandy tūtas qoǧamdyq prosess retınde X ǧasyrdyŋ basynda qarqyndy örıs alǧanymen, ūzaqqa sozylǧan joq. Bar bolǧany jiyrma jylǧa jeter-jetpes merzımge sozyldy. Al ony bastap, baǧyt-baǧdaryn anyqtaǧan tūlǧalar tügeldei derlık saiasi repressiia qūrbany boldy. Mūndai tragediiany bırde-bır europalyq ūlt basynan keşırgen joq. Soǧan qaramastan qazaq ziialy-larynyŋ 20-30 jyl kölemınde jürıp ötken joly kez-kelgen zerdelı adamdy taŋ qaldyrmai qoimaidy. Osy mezgılde olar zaman sūranysyna laiyq ūlt-azattyq küres ideologiiasyn qalyptastyra otyryp, otarşyl bilıkke aryz-tılek (petisiia) jazudan (1905) ūlttyq memlekettılıktı jaŋǧyrtu mäselesın qolǧa alyp, ony ıske asyru äreketıne deiın köterıldı (1917). Mūndai jaǧdaidyŋ adamzat tarihynda jiı körıne bermeitındıgın aitqan artyq emes. Qazaq aǧartuşylyǧynyŋ sondai-aq mynadai bır erekşelıgıne nazar audarǧan jön. Ol qoǧamdyq ūstanym jäne közqaras retınde qazaq, ūltşyldyǧyna soqpai öte almaityn edı. Al qazaq ūltşyldyǧy qoǧamdyq oidaǧy negızgı de yqpaldy aǧym retınde «Aiqap» jurnaly men «Qazaq» gazetı arqyly tolyq körınıs tapty. Būl rette «Aiqaptyŋ» orny men rölı (1911-1915) qazak ūltşyldyǧynyŋ bastapqy qalyptasu kezeŋıne sai kelse, al «Qazaq» gazetınıŋ qyzmetı onyŋ, iaǧni qazaq ūltşyldyǧynyŋ bırjola kemel aǧym retınde ornyǧuyna tūs keldı. Ūltşyldyq (qoǧamdyq oidaǧy aǧym, ūstanym retınde) būl jalǧyz qazaq qoǧamyna ǧana emes, jalpy barlyq otar elderge ortaq qūbylys bolatyn. Sondyqtan bolsa kerek, Dj. Neru osy tarihi kezeŋde ūltşyldyq «bükıl Aziia elderınde üstemdık qūrǧan progresşıl küş boldy» dep körsettı (Neru Dj. Otkrytie İndii.Kn.2. M., 1989.S.109- 113). XX ǧasyr basyndaǧy qazaq qoǧamy jaǧdaiynda bılımdı jäne sanaly azamatqa ūltşyldyq ūstanymynda bolmau mümkın emes-tın. Mırja¬qyp Dulatūly aitqandai sol tarihi kezeŋdegı qazaq qoǧamynda «şyn ūltşyldyŋ özı az edı. Ūltşyl emesterdıŋ köbı, özımşıl, därejeqūmar, zorlyqşyl edı». Būl mezgıldegı qazaq ūltşyldyǧynyŋ özı aǧartuşylyq sipat aldy. Būl tūrǧydan alǧanda ol Abai mektebınen şyqqan ūltşyldyq, iaǧni öz ūlty – qazaq elınıŋ kemşılıgın aşyq synǧa alyp, onymen ymyrasyz küreske şyqqan synşyl ärı qorǧanystyq ūstanymdaǧy ūltşyldyq bolatyn. XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy ūlt ziialylarynyŋ aldyna qoiǧan mındetı qazaq degen «halqyn ūlt deŋgeiıne köteru», öz elın «jat üstemdıktıŋ tepkısınen qūtqaryp öz mekemelerıne ie, täuelsız bır jeke tūlǧaǧa ainaldyru (M. Şoqai)» boldy jäne osy mūratqa jetu jolynda halyq būqarasymen arada ortaq sana qalyptastyruǧa tyrysty. Osy rette qazaq aǧartuşylyǧy men ūltşyldyǧyna tiesılı myna-dai bır jaǧdaiǧa nazar audaruǧa tura keledı. Qalypty da beibıt damu jaǧdaiynda aǧartuşylyq qyzmet ūlttyq tıldıŋ, bılım jüiesınıŋ, jaŋa satydaǧy ūlttyq mädeniettıŋ, ūlttyq bıregeilık pen sananyŋ qalyptasuymen aiaqtalmaq. Basqaşa aitqanda, aǧartuşylyq ūlt üşın ūiytqy element mındetın atqarady. Sol siiaqty ūltşyldyqtyŋ da tüpkı maqsat-mūraty bar. Otarlyq ezgı jaǧdaiyndaǧy elder üşın ol ūlttyq memlekettılıktı jaŋǧyrtu nemese ony qalyptastyru. Ūlttyq memleket azattyq jolyna tüsken eldıŋ territoriialyq tūtastyǧy men erkın damuynyŋ kepılı. Qazaq aǧartuşylyǧymen qazaq ūltşyldyǧynyŋ taǧdyry, ökınışke qarai, qaiǧyly qalyptasty. Olar közdegen maqsatyna jete almai, bar bolǧany jiyrma jylǧa jeter-jetpes uaqytta tarih sahnasynan yǧystyryldy. Patşalyq bilıktıŋ ornyna kelgen Keŋestık bilık qazaq ūlt-azattyq qozǧalysyn gumanizmge, örkeniettık ūstanymdarǧa müldem jat ädıs-qūraldar arqyly basyp janşydy. Bügıngı kazaq qoǧamnyŋ köptegen mäselelerı aǧartuşylyq jäne ūltşyldyq ideialarynyŋ özınıŋ tabiǧi logikalyq soŋyna jetpei üzılıp qaluyna bailanysty.
Mämbet QOIGELDI,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor
© e-history.kz
