Örkeniettıŋ ūly dänekerı jäne aiqyn dälelı – körkem sözdegı köşpelı siujet, qazaqy mänerdegı «qydyrma siujet» (A.Baitūrsynov) bolyp tabylady. Ol – Şyǧystaǧy japon men künbatystaǧy Rumnyŋ arasyndaǧy ūlan keŋıstıktıŋ arasyn ǧana jalǧastyryp, bır-bırın körmek tügılı atyn estımegen ūlt pen ūlystyŋ ruhani qūndylyqtarynan bır bırıne maǧlūmdar ettı. Ruhaniiattar ündestıgınıŋ senımdı ärı tūraqty jelısı – Ūly Jıbek joly, bügıngı küngı internettıŋ mındetın atqardy. Ekı myŋ jyl boiy adamzattyŋ ruh arqauy bolǧan būl tırşılık tynysy, jandy ızdıŋ ūzyna sorabynda maŋ-maŋ basqan oisylqaranyŋ qos örkeşınde jıbek matalar ǧana emes, aŋyzdar men äfsanalar da köşıp jürdı.
Sonyŋ ūly dälelıne bır tämsıl keltıreiın. Jol tüsıp, Türkiiany kölıkpen aralauǧa tura keldı. Jıbek joly boiyndaǧy türık tektesterdıŋ «ana jūrty» atanǧan Ankara aŋǧary men Kaisary jotasyn jalǧastyrǧan «Kırqalanyŋ» (Kappadokidıŋ) tūmsyǧynan oratyla bergende aspanmen tıldesken, basyn būlt oraǧan, qarly şoqy jarq ete qalady. Küre jol üş saǧat ainalyp ötetın būl şoqy – Asan tau dep atalady eken. Nediia universitetınıŋ tarihşy professorynan Asan taudyŋ jönın sūrastyrǧanymyzda olar: «Ejelgı zamanda türıkterge jaqsy jer ızdegen Asan abyzdyŋ aq maiasy būltpen aralasyp kelıp osy taudyŋ basyna şögıptı. Türıkterge jerdıŋ jūmaǧyn tapqanyna közı jetıp, armany oryndalǧan Asan abyz da sol şoqyda dünieden qaitypty-mys. Bızdıŋ türıkter de sol Asan äuliege ılesıp atbasyn Kışı Aziiaǧa tıregen eken» – dep tüsındırdı. Demek, Jidelıbaisyndy ūly qorǧannyŋ tübı – Baǧylyq taularynan bastap ızdep şyqqan Asan babamyz kök börılerdıŋ kielı mekenı – Qaisary jotasyna kep jelmaiasyn şögerıptı» (Jūrtbai T. Joly bolǧan jolauşy. A. Orhon, 2014, 448 b.)
Arada on ǧasyr ötse de Jıbek jolynyŋ boiymen köşıp barǧan sol aŋyz qazır de ūmytylmaǧanyna taŋǧaldym.
Sonyŋ aldynda, tura osy aŋyzdy 2006 jyly Qytaidaǧy Hohot qalasyna barǧanymda: belgılı qytai türkıtanuşysy Gai şan lidıŋ «İnşan oŋǧūttary» (阴山汪古盖山林 (İnşan oŋǧyttary. Gaişanlin). Işkı Monǧol halyq baspasy. Hohhot, 1991. 78 B.) atty zertteuındegı: «Keşe Asan ata abyz aq jelmaiasyna mınıp, Ordaǧa sälem bere keldı. Bes jüz ısek syiǧa tartty», – degen (Gai şanlin. İnşan oŋǧūttary. Monografiia. Qytai tılınen audarǧan Q.Yntyhanūly. Astana. Foliant. 2010. -136 b.) tastaǧy jazudy oqyp bır taŋǧalyp edım. Qalai taŋǧalmaisyŋ. Sonau qiyr şyǧysta tasqa jazylyp qalǧan sol aŋyz aralyǧyna Täŋır tauynan, Pamir tauynan, ūly qazaq dalasynan, Gindukuştan, Qap tauynan asyp ötıp Qaisary jotasyna baryp qonaq tauyp otyrsa. Al territoriiasy jaǧynan älemdegı toǧyzynşy memleket bolyp tabylatyn Qazaqstanda Asan qaiǧy – Asan abyz bolmaǧan, onyŋ esımımen bailanyspaǧan, ol atyn qoimaǧan jer aty joq. Mıne, menıŋ oiymşa, osynşama ūlan-ǧaiyr keŋıstıktı jalǧastyrǧan Asan abyz turaly būl aŋyz etnograf üşın de, tarihşylar üşın de, folklortanuşylar üşın de, eŋ aiaǧynda bügın erekşe nazarǧa ie bolyp otyrǧan Jıbek jolynyŋ tarihyn zertteuşıler üşın de maŋyzy bar äfsana dep esepteimın.
Asan qaiǧy – Asan abyz turaly äfsana türkı tektı qauymnyŋ ruhani ömırın baurap alsa, al Aijaryq – Qūtūlun qyz turaly tarihi äfsana mūqym Euraziia qūrlyǧyn qamtyp, düniejüzındegı eŋ tanymal köşpelı tuyndylarǧa arqau boldy. Venesiialyq taqua Marko Polo: «Haidu patşanyŋ (būdan keiın han dep qoldanamyz – T.J.) bır qyzy bar edı: onyŋ türkışe (tüpnūsqada – tatarşa ) aty Ai-jaryq (tüpnūsqada – Angiam), fransuz tılıne audarǧanda, ol – jaryq ai degen maǧynany bıldıredı. Ol öte qairatty qyz edı, bükıl patşalyqta oǧan teŋ keletın jäne ony jeŋe alatyn jas jıgıt te, batyr da tabylmady, ol özın qalyŋdyq etuden dämetkennıŋ bärın de jeŋıp şyqqan bolatyn. Äkesı ony ūzatqysy keldı, bıraq ta ol küieuge şyǧudan boiyn aulaq salyp, äkesıne: qaşan özın jeŋetın batyr adam tabylǧanşa küieuge şyqpaimyn dep mälımdedı. Äkesı oǧan özınıŋ taŋdaǧan jıgıtıne küieuge şyǧuǧa rūqst berdı, būǧan qatty riza bolǧan patşaiym (būdan keiın hanşaiym dep qoldanamyz – T.J.) aidai älemge: kımde kım menımen küresuge kelısımın berıp, jeŋıske jetse, soǧan küieuge şyǧamyn dep jar saldy. Būl habardy köptegen el men aiaq jetetın jerdıŋ bärı de estidı, söitıp är taraptaǧy tektı elderdıŋ bozbalalary özınıŋ baqytyn synauǧa osynda atbasyn tıreidı. Synaq bylaişa ötedı: han özınıŋ bas saraiynyŋ aldyna barşa nökerlerın, erkekter men äielderdı jinaidy, sodan keiın bar küşın boiyna jiǧan, asa qymbat torqa şapan jamylǧan hanşaiym men barqyt şapan kigen bozbala ortaǧa şyǧady; şart boiynşa bozbala hanşaiymnyŋ jauyrynyn jerge tigızse, qyzdy qalyŋdyq etıp alady, egerde batyr jıgıttı qyz jeŋıp ketse, onda jıgıt qyzǧa jüz jylqy beredı.
Mıne, osyndai bäsekenıŋ barysynda hanşaiym on myŋ jylqyny oljalapty, öitkenı, ony jeŋgen batyr da, baǧylan da bolmapty. Aitsa aitqandai, hanşaiymnyŋ dene bıtımı sondai kelıstı, boiy sūŋǧaq ta symbatty ärı ajary aşyq eken.
Bır joly, İsa paiǧambardyŋ düniege keluımen eseptegende, 1280 jyly asa märtebelı ärı bai patşanyŋ ūly ony ızdep kelıptı, özı jas ärı körıktı eken. Ol özımen qosa asa aibyny asqan nökerlerın de erte kelıptı, sonymen qatar, özınıŋ maqsatyna jetu üşın myŋ jylqyny da qosaqtap aidap äkelıptı. Patşanyŋ ūly saraiǧa jetısımen hanşaiymmen küş synasamyn dep jar salypty. Haidu han būǧan qatty quanypty, qyzynyŋ osy bozbalaǧa küieuge şyqqanyn yqylasy aua qalapty, öitkenı, būl bozbala asa küştı ärı bai patşanyŋ balasy eken…
Oraiy kelgende aita keteiın, Haidu han qyzyna qūpiia türde osy bozbaladan jeŋıludı ötınıptı, al qyz bolsa: eşqaşanda ondai jasandy äreketke barmaimyn dep, üzıldı-kesıldı bas tartypty. Būǧan ne deuge bolady? Aumaqty sarai maidanyna han da, hanym da, erkek pen qatyn ataulynyŋ barlyǧy da, hannyŋ özge qyzdary men ūldary da jinalyp, myna ekeuınıŋ sondai bır jarasymdy symbatyna taŋǧalysypty. Bozbala küştı, ärı kelıstı, şymyr eken, öz elınde küş jaǧynan oǧan teŋ keletın adam bolmapty.
Ekeuı ortaǧa şyǧady, ony körıp tūrǧan adam sanynda esep bolmaidy, olar mynadai dep söz bailasypty: egerde jıgıt jeŋe almasa, onda aidap äkelgen myŋ jylqysyn berıp ketetın bolypty. Sodan keiın baryp qyz ben jıgıt beldese ketedı, olardyŋ küresın qyzyqtap otyrǧandardyŋ barlyǧy da bozbalanyŋ jeŋıske jetıp, han qyzynyŋ küieuı atanǧanyn qalapty, han da, hanym da sony tıleptı. Qysqaşa aitqanda ekeuı de şekıspei berıspeptı, bırese – bırı, bırese – ekınşısı eŋseredı, aqyrynda han qyzy jeŋıske jetıp, bozbalanyŋ jauyrynyn jer qaptyrady.
Söitıp, hanzada jeŋılıs tauypty, būǧan ökınbegen adam qalmapty.
Taǧy da aita keteiın, patşanyŋ ūlyn jeŋgen Haidu hannyŋ qyzy köptegen şaiqastarǧa qatysypty, sol şaiqastardaǧy jekpe-jekterde oǧan teŋ keletın ne jeŋgen batyr bolmapty. Tıptı bırneşe ret jauǧa qarsy jalǧyz özı attanyp, olardyŋ batyrlaryn küşpen bailap-matap öz elıne alyp kelıptı. Mūndai jailar öte jiı kezdesıptı. Haidudyŋ qyzy turaly baianymdy osymen aiaqtai kele, endı basqaǧa köşemın» (Kniga Marko Polo o raznoobrazii mira, zapisannaia Pizansem Rustikano v 1298 g. ot R.H.Perevod starofransuzskogo teksta İ.Minaeva. Vstupitelnaia statia İ.Magidovicha. Kommentarii -İ.Minaeva, V.Bartolda, İ.Magidovicha. Almaty. Mektep. 2007. -614 s.).
Venesiialyq taqua Marko Polo tamsana surettep otyrǧan Aijaryq (moŋǧolşa esımı – Qūtūlyn) hanşaiym – Möŋke qaǧannyŋ tūsynda Şaǧatai ūlysyn saǧalap, «şyqpa janym, şyqpalap» künın keşken, Ügedeidıŋ taqtan dämegöi nemeresı Haidudyŋ qyzy bolatyn. Äkesı Qaşyn men atasy Ügedeidıŋ tübıne maskünemdık jetkendıkten de Haidu ışımdık ataulyǧa jerkenıp östı. Täŋırtaudy panalap jürgende Möŋkenıŋ «meiırımıne bölenıp», 1251-1260 jyldardyŋ aralyǧynda ışkı Qytaidaǧy Henan ölkesıne bilık te jürgızdı. Alaida aǧaiyndy Qūbylai men Aryq-Būǧa qaǧandyqqa talasyp, qaǧanat qaq jarylǧan tūsta, Haidu Aryq-Būǧany qoldady. Öitkenı, Qūbylaidyŋ tas qorǧannyŋ ışınde qamalyp, qytailanyp bara jatqany oǧan ūnamady. Köŋılı en daladaǧy erkın ömırdı, köşpelı tırşılıktı qalady.
1260-1269 jyldardyŋ aralyǧynda Haidu qazırgı Täŋırtau (Ile, Küngei Alatauy men qyrǧyz Alatauy) men Moŋǧol Altaiy aimaǧy arasyndaǧy auqymdy keŋıstıktı därgeiıne qaratty. Ordasynyŋ tuy Talas, Şu boiyna tıgıldı. Aijaryq (Qūtūlyn) hanşaiym osy Talas-Şu öŋırınde 1260 jyldardyŋ mölşerınde düniege keledı. Sodan bastap 45 jyl boiy (1301 jylǧa deiın) Qūbylaimen jäne onyŋ mūragerlerımen alma-kezek maidandasyp ötedı. Tumysynan kesek bıtımdı Aijaryq, Marko Polonyŋ beinelegenındei, «dene bıtımı kelıstı, boiy sūŋǧaq ta symbatty ärı ajary aşyq» jauger bop boijetedı. Boijetken kezınen bastap äkesınıŋ äskerınıŋ qūramynda türlı şaiqastarǧa qatysady, özı de jeke joryqqa şyǧyp, tūtqyn da tüsıredı (Raşid ad-Din. Sbornik letopisei. T.II. /Per. S pers. Iý.P.Verhovskogo, primech. Iý.P.Verhovskogo i B.İ.Pankratova, red. İ.P.Petruşevskii. M.;L., 1960. .15-16 S.).
Qyzdaryn erekşe yqylaspen baulyp ösırgen Haidu hannyŋ qiyla ötıngenıne qaramastan, tūrmysqa şyǧudan üzıldı-kesıldı bas tartady. Äkesınıŋ joryǧynan qalmaityn jäne ony erekşe kütımge alyp jürgen Aijaryqtyŋ būl mınezı türlı joramalǧa da jol beredı (Pochekaev R.Iý., İ.N.Pochekaeva. Vlastitelnisy Evrazii: istoriia i mify o pravitelnisah tiurko-mongolskih gosudarstv HIII-HIH vv. SPb., Evraziia, 2012, -384 s.). Ǧalym T.Sūltanov äke men qyzynyŋ arasyndaǧy būl syilasymdyqty: jaqsy körgen adamy üşın janyn beretın platondyq süiıspenşılık dep te baǧalaidy (Sultanov T.İ. Liubov i tron (pechalnye povestovavaniia starinnyh annalov o liubvi dvuh chingizidov i odnogo timurida) Altaica VI. M. 2002 C.152-159.). Raşid ad-Din: Aijaryq pen parsynyŋ Ǧazan ilhanynyŋ arasynda nekelık uaǧdalastyq ta boldy. Aijaryq Ǧazanǧa: «Men senıŋ ǧana qatynyŋ bolamyn, basqaǧa küieuge şyqpaimyn», – degen de hat jazdy-mys dep körsetedı. Alaida būl jai ǧana aldarqatu bolyp şyǧady. Äke men qyzynyŋ arasyndaǧy mūndai tatulyq köpe-körıneu ǧaibatqa ūlasyp, olardyŋ qandary aralasyp ketıptı-mys degenge deiın barady. Sondyqtan da Haidu Aijaryqty qalaida tezırek ūzatuǧa ūmtylady.
Mıne, osy arada Haidu hannyŋ saraiynda tosyn da oqys oqiǧa ötedı. Būl turaly jädıgertanuşylardyŋ pıkırı ekıūdai. Jauger qyzdyŋ taǧdyryna eŋ laiyqty nūsqa mynau: asa qūpiia tapsyrma alǧan qorlas taipasynan şyqqan, «özı pysyq, ūzyn boily, kelıstı bauyrşy» (han mäzırınıŋ ämırşısı) Abtaqūl (Ataqūl -?) Haidudy öltıruge jasyryn saraiǧa jıberıledı (kei derekterde Abtaqūl qiyr şyǧystan jıberılgen jansyz dep te körsetıledı). Bıraq ta qastandyq piǧyly aşylyp qalady. Qylmysy äşkerelengen Abtaqūl özınıŋ Haidudy öltıruge ädeiı jıberılgenın aşyq moiyndaidy. Haidu han ony darǧa asuǧa būiyrady. Sol kezde Abtaqūldyŋ şeşesı kelıp, ūlynyŋ ornyna özın jazalaudy ötınedı. Mūndai qūrbandyqtan Abtaqūl üzıldı-kesıldı bas tartady. Onyŋ namysty er mınezıne süiıngen Haidu oǧan özınıŋ kınäsın öteuge münäfyq etıp, Abtaqūldy soǧysqa jıberedı. Maidanda erekşe erlık jasap, batyldyǧymen, tapqyrlyǧymen daralanady. Erlıkke qūmar er mınezdı öjet Aijaryq ta Abtaqūldy ūnatyp qalady. Haidu han da qyzynyŋ qalauyn qabyl köredı. Söitıp, tosyn oqiǧa taǧdyryn qosqan erlı-zaiyptylar Ile men Şu özenınıŋ arasyndaǧy ielıkterınde bıraz jyl beimaral tūrmys keşıp, balpanaqtai ekı bırdei ūl süiedı.
Köŋıl qalauy oryndalǧan Aijaryq hanşaiym sol bır tynyş tırşılıktıŋ qyzyǧyna malynyp, qaǧanaǧy – qaryq, saǧanaǧy – saryq ömır sürse kerek edı. Bıraq oǧan keudesın kernegen būla küş, äkege degen ūly janaşyrlyq, jaugerşılık atoi des bermeptı. Haidu men Qūbylaidyŋ arasyndaǧy qidalasu bastalysymen otbasy, oşaq qasyn tärk etıp, memlekettık ıske aralasyp ketedı, şekara jasaǧyna jasauyldyq etedı, öz ūlysyna emıngen jauǧa toitarys beredı. 1301 jyly Haidu Qūbylaidyŋ nemeresı Temırge qarsy joryqqa attanady, Aijaryq ta qara şaŋyraq Qaraqorym üşın qan maidanǧa aralasady. Almaǧaiyp aiqasta Haidu jaralanyp, 1301 jyly aqpan aiynda 70-ke qaraǧan şaǧynda qaza tabady. Batyr qyzy Aijaryqqa jäne artynda qalǧan 24 ūlyna: Şaǧatai ūlysynyŋ hany, jaǧattasy Dobynyŋ aitqanyn tyŋdaudy ösiet etedı. Alaida är qatynnan tuǧan 24 baqtalastyŋ özara taq talasy bastalady. Jädıgertanuşylardyŋ bır parasynyŋ joramaly boiynşa: taq mūragerlıgıne Haidu han Aijaryqtyŋ özın ūsynypty-mys. Sondyqtan da ol äreketke belsene aralasty dese (Weatherford J. The Wrestler Prncess//: «lapham’s Quateriy»: http:// www. Iaphamsquarteriy.org/ roundtabie/ the/-werstier-princess.php. 2010 a p. 148; 153-155; Karaev O.K. Chagataiskii ulus. Gosudarstvo Haidu. Mogulistan. Obrazovaniie kyrgyzskogo naroda. Bişkek. 1995. 34 S.), ekınşı parasy: Aijaryq özımen bır şeşeden tuǧan Orysty taqqa otyrǧyzuǧa tyrysty deidı. 1303 jyly Haidudyŋ ülken ūly Şapar mūragerlıkke qol jetkızedı. Aijaryq oǧan moiynsynbai aşyq qarsy şyǧady. Sonda batyr qyz Şapardyŋ: «Senıŋ sybaǧaŋ qaişy men jıp emes pe, memleket pen ūlystyŋ ısınen ne bılemın deisıŋ, bilık senıŋ qai teŋıŋ?» – degen qatqyl sözınen tosylyp qalyp, erıksız moiynsal bolady (Bartold V. Ocherk istorii Semireche. M.1943. S.56; 57; 58-59.). Şapar Orys hanzadany qytaimen şaiqasuǧa attandyrady. Al Aijaryq özınıŋ ielık mekenıne – Ile men Şudyŋ boiyna attanyp, äkesınıŋ mürdesın sonda jerletıp, soǧan şyraqşylyq etedı. Äkesı amanattap ketken Şaǧatai ūlysynyŋ hany Doby aqyry Haidudyŋ tūqymyn tūzdai qūrtyp, jeke bilık etudı niet qylady. Şapardy şaǧyn ielıkpen şekteidı, al Aijaryqty äke aruaǧyn qūrmettep, mazaryn küzetkenı üşın taqsyrettı ükım kütıp tūrdy. Doby Haidudyŋ molasyn jermen jeksen etıp, Aijaryqty öltırıp tyndy. Bır derekte Aijaryq äke ziratyn qorlatpas üşın aşyq soǧysqa şyǧyp, maidanda qaza tapty, dep körsetedı. Asa zor bedel men küşke ie Aijaryq Doby üşın onyŋ qalǧan 24 aǧa-bauyrynan qauıptı körınse kerek.
Şyǧys pen batystyŋ arasyna öşpeitın aŋyz ben äfsana qaldyrǧan, qily hikaialar men äŋgıme-dastandarǧa, pesa men operaǧa, ondaǧan arnaiy zertteulerge arqau bolǧan Aijaryq-Qūtūlūn hanşaiymnyŋ Jıbek joly boiyndaǧy körkem beinesı de, aty da zaman auysqan saiyn bırge tülep, qūbylyp otyrdy. Joǧarydaǧy taqua Marko Polonyŋ jazbasyn ataqty arab tarihşysy İbn Batuta tolyqtyrdy. Ol özınıŋ 1320-1340 jyldary aralyǧynda Şyŋǧys qaǧanatyna jasaǧan saiahatynda äkesı üşın maidanǧa attanǧan, küieuge tiiuden bas tartqan hanşaiym turaly aŋyzdy erekşe atap ötedı. Erlı-zaiypty zertteuşıler R.Iý.Pochekaev pen. İ.N.Pochekaevanyŋ «Vlastitelnisy Evrazii: istoriia i mify o pravitelnisah tiurko-mongolskih gosudarstv HIII-HIH vv» atty tübegeilı zertteuınde: «HV ǧasyrda Min imperatorynyŋ saraiynda tura osyndai oqiǧaǧa (siujetke) qūrylǧan hikaia (novella) paida boldy» – dep jazdy.
Būl – qytaidyŋ körkem ädebiet tarihyndaǧy tört batyr äieldıŋ bırı Mū güiiŋnıŋ taŋǧajaiyp erlıkterın baiandaityn äfsana (.http://www.baike.com/wiki/ «乐府诗集·木兰诗».). Daŋ kan jiannıŋ «Mū güi iŋ» atty «Batys soltüstık zertteuıne» jügınsek, batyrdyŋ qyzdyŋ tegın taŋǧūttarǧa aparyp telidı. Älgı tört batyr qyzdyŋ eŋ daŋqtysy – qyzyn maidanǧa attandyryp salyp, ony qarsy alǧan äke turaly qytai tılınde jazylǧan «Mulan qyz» turaly jyr da Aijaryq pen äkesı Haidudyŋ arasyndaǧy ömırlık oqiǧany eske salatyny sözsız.
«Mulan jyrynyŋ» şyǧu tegı, düniege kelgen uaqyty, oqiǧa jelısı, qai tekke tiesılı, qandai epostyq sipatqa ie ekendıgı turaly jariialanǧan qytai ǧalymdarynyŋ (sonyŋ ışınde qazaq, monǧol, mänju ǧalymdary da bar) pıkırımen mälım mölşerde tanyspyz. Äŋgıme, «Jıbek joly» boiynda tuǧan köşpelı siujet turaly bolyp otyrǧandyqtan da, ony jan-jaqty qazbalap jatuǧa būl rette ūmtylmaimyz. Ol öte zerdelı ärı tiianaqty däleldı qajet etetın ǧylymi mäsele. Alaida, ädebi körkem qiial men boljamǧa şek qoiylmaidy. Sondyqtan da «Mulan jyrynyŋ» şyǧu tegı men jazylǧan uaqyty jönındegı aitylyp jürgen boljamdardy qaita däiektei ekşeuge degen talpynys pen ızdenıske tosqauyl qoiuǧa da negız joq. «Mulan jyryndaǧy» epostyq saryn men qūrylym, mätınde kezdesetın äke men qyzdyŋ arasyndaǧy syilastyq, köşpelı halyqqa tän jauyngerlık mınez soǧan negız qalaidy. Osy jyrdaǧy – qaǧan (可汗), er-tūrman, at äbzelderı – (鞍鞯,辔头,长鞭,鞍马) degen termindık ataular sondai paiymdauǧa jeteleidı. Mūndai ataular jalpy köşpelı halyqqa, sonyŋ ışınde qazaq halqyna erekşe tän. Būl rette belgılı türkıtanuşy G.N.Potaninnıŋ türkıtektes halyqtardan şyqqan batyr qyz-kelınşekter turaly jyrlardy toptastyra qarastyrǧan zertteuı erekşe nazar audarady (Potanin G.N. Vostochnye motivy v srednevekovom evropeiskom epose. M.1899/ Sssyl. iz kn. Pochekaev R.Iý., İ.N.Pochekaeva. Vlastitelnisy Evrazii: istoriia i mify o pravitelnisah tiurko-mongolskih gosudarstv HIII-HIH vv. SPb., Evraziia, 2012, -384 s.).
Mulan qyz – Aijaryqtyŋ (Qūtūlūnnyŋ) tıkelei tarihi prototipı bolmai-aq qoisyn. Bıraq ta osydan 15-20 jyl būryn «Şyŋjaŋ qoǧamdyq ǧylymy» jurnalynda pıkır alysu retınde jaryq körgen jariialanymdardaǧy tekstologiialyq, termindık, peizajdyq, dästürlık nyşandar turaly pıkırler oryndy, ǧylymi negızdılıgı basym siiaqty körınedı de tūrady bızge. Sondyqtan da būl aldaǧy uaqytta da tereŋ paiymmen zerdeleudı kütıp tūrǧan müddelı taqyryptyŋ bırı bolmaq dep esepteimın.
Oǧan Europa ǧalymdarynyŋ batyl zertteulerı men boljamdary tolyq negız qalaidy. Solardyŋ ışınde, osydan bıraz uaqyt būryn D.Uezerfordtyŋ Aijaryq – Qūtūlūn hanşaiym turaly derekter men äfsanalardyŋ basyn qosyp, salystyra taldaǧan zertteuı jaryq kördı. Onyŋ būl zertteulerındegı derekter Euraziia keŋıstıgındegı ortaǧasyrlyq tarih pen tarihatqa qatysty baisaldy eŋbekterdıŋ avtory erlı-zaiypty zertteuşıler R.Iý.Pochekaev pen. İ.N.Pochekaevanyŋ «Vlastitelnisy Evrazii: istoriia i mify o pravitelnisah tiurko-mongolskih gosudarstv HIII-HIH vv» atty monografiiasynda özge de Batys Europa, orys, arab, parsy, türık, özbek, qazaq, tatar ǧalymdarynyŋ eŋbekterımen barynşa salystyryla taldandy. Sonyŋ barysynda Aijaryq-Qūtūlūn hanşaiymnyŋ ömırı bükıl Europaǧa, Japoniia men Qytaiǧa tanymal boldy. Resei men Qazaqstannyŋ sahnasynda ūzaq jyldar boiy tabyspen jürgen K.Gosidıŋ 1762 jyly jazǧan «Turandot hanşaiym» pesasyna Aijaryq-Qūtūlūn hanşaiymnyŋ hikaiasynyŋ arqau bolǧany belgılı. Oǧan fransuz şyǧystanuşysy M.Peti de la Kruanyŋ Şyŋǧys han men onyŋ äuletterı turaly zertteuıne qosymşa retınde berlıgen şyǧys aŋyzdary men äŋgımelerındegı: jūmbaǧyn şeşken jıgıtke tietındıgı turaly aŋyz negız qalaǧandyǧyn (onda Qalauf atty jıgıt jūmbaqty şeşıp qana qoimaidy, hanşaiymnyŋ sezımın de oiatady) ädebiettanuşylar, negızdei däleldeidı. Al belgılı qytaitanuşy Baqyt Ejenhan mänju imperiiasy özınıŋ batysyndaǧy elderdıŋ etnikalyq-geografiialyq jaǧdailaryna qatysty mälımetterdı jinap otyrǧandyǧyn, sonyŋ ışınde 1713 jyly 2 nauryz künı Kansi patşa özınıŋ ordasyndaǧy uäzırlerımen keŋeste: «Qazaq degenımız ‒ ejelgı Iаnguan jerı… Olardyŋ äiel zaty özge bıreudıŋ barymtalauyna tüsse, onda sol äiel sözsız älgı tonauşy adamdy öz qolymen öltırıp, sonan soŋ öz elıne oralady», – dep aitqany turaly derekter keltıredı («Şenzu jenhuandi şilu», 253-sziuan, 10b–12a-bb., Kansi jylnamasynyŋ 52-jyly aiynyŋ «Szia in» küngı (iaǧni 1713 jyly 2 nauyryz küngı) estelık («圣祖仁皇帝实录», 卷253，页10下 – 页12上，康熙五十二年四月甲寅).
Būl – köşpelıler elınıŋ batyr qyzdarynyŋ esımı Qytai imperiiasyna tanys bolǧandyǧyn da tanytady.
Nemıstıŋ ūly dramaturgı F.Şiller de «Qytaidyŋ Turandot hanşaiymy» atty pesa jazdy, ol öz zamanynyŋ danyşpany V.Getenıŋ demeuımen sahnada qoiyldy. 1917 jyly italian kompozitory D.Puchchini «Turandot» operasyn ömırge äkeldı. R.Iý.Pochekaev pen İ.N.Pochekaeva: «Librettosy K.Gosidıŋ pesasynyŋ negızınde jazylǧan osy şyǧarma arqyly Qūtūlūnnyŋ (Aijaryqtyŋ) basynan keşken oqiǧalary (öte būrmalanyp berılgenıne qaramastan) teatrdy süietın körermen qauymǧa keŋınen tanymal boldy. Sonymen, Qūtūlūn (Aijaryq) özınıŋ han tūqymynan şyqqanyna qaramastan, jeke basynyŋ qasietımen asqan bedel men qūrmetke ie boldy. Alaida mūndai mümkındıkke äielder tek qana dalalyq dästür-zaŋǧa jäne Şyŋǧyshannyŋ Iаsasyna süiengen memleketterde ǧana ie boldy» – dep jazdy.
Mıne, Beijıŋnen bastap Parijge deiıngı aralyqtaǧy ūlan-ǧaiyr keŋıstıktı qamtyǧan, Jıbek jolynyŋ boiyndaǧy elderde taraǧan Aijaryq hanşaiym turaly körkemönerdegı örnek osyndai. Būl arada bız, osy Aijaryq-Qūtūlūnnyŋ oqiǧasy tıkelei arqau boldy dep tolyq senımmen aituǧa bolatyn «Qobylandy» jyryndaǧy Qarlyǧa beinesı turaly pıkırdı suyrtpaqtamai otyrmyz. «Qobylandy» eposynyŋ özektı bır tarauyn qamtityn būl oqiǧa özınıŋ ötuı merzımımen de, qyzdyŋ batyrlyq bolmysymen de, jau retınde eseptelgen batyrdy süiıp qalatyn intrigasymen de Aijaryqtyŋ – Qūtūlūnnyŋ beinesın eske tüsıretının eskerte ketumen şektelemız.
Tūrsyn JŪRTBAI,
jazuşy
ASTANA
