Syrtqy faktorlardan beitaraptyqtyŋ saqtalu kezeŋınde türkılerdıŋ dästürlı nanym-senımderdıŋ damuymen türkıler qūrǧan memlekettılıgınıŋ de damuy qatar jürdı. Rulyq-qauymdyq qūrylymnyŋ saltanat qūryp tūrǧan kezeŋınde dıni nanym-senımder de qarapaiym boldy. Adamzattyŋ tabiǧatpen qarym-qatynasynyŋ üilesımdılıgınıŋ mındettılıgı jaǧdaiynda türkı dını tabiǧatpen astasyp jatty. Öitkenı, qauymdasyp ömıp süretın adamdar uşın eŋ basty mäsele tabiǧatpen ymyraǧa kelu boldy. Uaqyt öte kele adamdar älemnıŋ tek adam men tabiǧattan ǧana tūrmaitynyn bıldı. Iаǧni, adam men tabiǧattyŋ tūtas bır älemın bır pūşpaǧy ǧana ekendıgın, tabiǧattyŋ özınıŋ özge, tylsym küş arqyly basqarylatynyna köz jetkızdı. Osy tylsym küştıŋ qūdıretıne üŋılu adamdardyŋ dıni közqarastarynyŋ aiqyndalyp, senım jüiesınıŋ qalyptasuyna yqpal ettı.
Taptyq qatynastar ornap, memlekettılıktıŋ alǧaşqy belgılerı anyqtala bastaǧanda, dıni senım de qarapaiymdylyqtan kürdelılık därejege kötepildi. Bilıkke qūqyly köpsandy ümıtkerlerden oq boiy ozyp şyǧu üşın tek küş, qaru, mal ǧana emes - Jaratuşynyŋ qoldauy da qajet boldy. Özge taipalardy jeŋıp, olardyŋ jerlerı men mal-mülkın tartyp alu üşın, saiasi qarsylastaryna qatysty özderınıŋ soǧys äreketterın aqtap alu uşın de Jaratuşy qoldauyn qajetsındı. Jaŋbyrdyŋ mol bolyp, egınnıŋ bıtık şyǧuy üşin de, mal men jaiylymnyŋ jetkılıktı boluy da tylsym küşterge qatysty ekendıgın ūqty. Gobbstyŋ dınnıŋ maŋyzy turaly «eger qūdai bolmaǧan bolsa, onda ony oilap tabuǧa tura keler edı»[7,459-6] degenınıŋ, äcipece, qandai satyda bolmasyn qoǧamdyq qatynastardy retteudegı maŋyzy zor boldy. Al, türkıler üşın öz memleketterınıŋ nyǧaiuyna qajettı osyndai dındı «oilap tabudyŋ» qajettılıgı bolmady. Şyǧu tegı men ortasy, şamamen alǧandaǧy hronologiialyq mölşerı äli künge deiın belgısız bolǧanmen ortaǧasyrlyq memleket pen halyqtyŋ, bileuşı men halyqtyŋ, tabiǧat pen adamnyŋ arasyndaǧy keremet ruhani üilesımdılıktıŋ saqtaluyna negız bolǧan dünietanym Ūly Daladaǧy maŋyzdy qūbylys boldy.
Sonymen, bip kezderı ärturlı türkılık memleketterdıŋ ideologiialyk Tipegı bolǧan, būl kezde Euraziianyŋ tükpır-tükpırıne tarydai şaşylǧan türkı halyqtarynyŋ etnografiialyq mūrasyna ainalǧan dästürlı senım jüiesınıŋ tarihi maŋyzy anyq.
Türkılerdıŋ dästürlı dini senımı qazipgi ǧylymi ortada osy senımnıŋ dıni ökılınıŋ atauyna bailanysty «şamanizm» dep atalatyny belgılı. Būl kezınde europalyqtardyŋ islam dının «magometanstvo» nemese «basurmanstvo» dep tömendete ataǧany siiaqty köpe-körneu būrmalau boldy. Bip kezderı maŋyzdy saiasi-ruhani tūlǧa bolǧan, airyqşa qasietı bar dıni ökıl şaman nemese baqsy özge Täŋıpi tarapynan baqsylyq nemese «şamandyq» qasiet qonyp emşılıkpen, körıpkeldıkpen, adam sanasynan tys keremetter körsetu men ainalysty. Öz qalauynan tys ǧajaiyp qasiet, syrttan itermelegen epiksız küş ekenın sezıngen şamandar, būl qasiettıŋ Täŋırdıŋ bergen küşı ekenıne senımdı boldy. Olar kömekşı ruhtar arqyly tylsym küşpen bailanys ornatyp, adamdarǧa Täŋipi qalauyn jetkızdı. Baqsylar Täŋipi qalauymen dıni qyzmetpen ainalysyp, Jaratuşy erkıne qarsy äreketke ūrynbauǧa tyrysty. Qazipgi ǧylymi ortada osy mäselege qatysty pıkırler negızınen «şamanizm» men Täŋipi senımınıŋ ara-jıgın aşyp aluǧa baǧyttalǧan. Iаǧni, Täŋipi cenimi öz aldyna derbes dıni senım jüiesı, al şamanizm bip kezderı türkıler qūrǧan memleketterdıŋ ruhani tipegi bolǧan Täŋipi senımı öz aldyna kyni bügınge jetken sarqynşaǧy.
Qazaq filosofy F.Ecim baqsylyqty dınmen şendestıruge qarsylyq bıldıre otyryp, D.Samonvasovtyŋ «şaman cenım men dın emes – jeke adamnyŋ äreketı» degen oiyna qosylady [8,17-6]. Köne tüpkı jazba eckeptepi men tüpkilepdiŋ dıni cenimine qatysty derekterdı taldau Täŋıpi ceniminiŋ älemdegı eŋ köne senımderdıŋ bipi ekendigin, «şamanizmnıŋ» «Täŋırı senımımen» eş qatysy joq ekendıgın körsetedı. Osy mäsele boiynşa keŋ kölemdı zertteuler jüpgizip jürgen Tüpik ǧalymy A.Donuk mäselege qatysty öz oiyn: «Türkılerdegı ruhani küştıŋ qainary Täŋipi dını boldy. Dünienı jailaǧan Täŋırınıŋ mücini, pūt, ǧibadathana kerek bolmady. Türkıler bızdıŋ jyl sanauymyzdan būryn Täŋipige ǧibadat etken. Bar närsenı Täŋırımen bailanystyrǧan. Būlai oilaǧan äreket etken bip qoǧamnyŋ senımıne älı künge deiın "şamanizm" türıkterdıŋ dını deu dūrys emes», - dep qorytyndylaidy.
(jalǧasy bar)
Jomart JEŊISŪLY,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty
