Aqsý-Aıýlydaǵy turatyn úıi birte-birte murajaıǵa aınalyp bara jatqan jazýshy Kəmel Júnisteginiń jeke qoryndaǵy qolóner týyndylary syrtqy symbatymen ǵana kóz tartyp qoımaıdy, sonymen qatar, olardyń ərqaısysynyń tarıhynda tunyp turǵan ǵajap syr bar
ShORTANBAIDYŃ ASA TAIaǴY
Ər adamnyń ózi qumartatyn, əýestenetin, jany qalaǵan kəsi- bimen shuǵyldanǵany qandaı jaqsy. Bizdiń artynan arnaıy izdep baryp səlem berýimizge qolóner týyndylarynan turatyn kollekııasy sebepshi bolǵan Kəmel Júnistegi aǵamyzdy týǵaly beri sondaı ózi súıetin ispen ǵana aınalysatyn adam ba dep qaldyq. Buryn syrttaı kitaptary arqyly ǵana tanys- bilistigimiz bolmasa, qalamgerdiń tarıhı jədigerlerdi jınaqtaýshy etnograftyǵyna qosa, aıtýly kol- lekıoner ekenin osy joly alǵash ret kórip-bilýimiz. Munda kóńilge shýaq sebelep, qýantatyn súıkimdi órnekterge molynan keziktik. Sonyń biri, Shortanbaı jyraýdyń tutynǵan taıaǵyn aıryqsha atap ótken jón. Talaı tar jol, taıǵaq keshýler den mynadaı sırek buıym əsemdigine syzat túsirmeı qalaı aman jetken degen tańdanystan tarıhı jədiger quny bıikteıdi. K.Júnistegi aqyn alaqanynyń taby tıgen osy buıymdy kózdiń qarashyǵyndaı muqııat saqtapty. Boıaý-syrynyń óshpegenine qara- sańyz, eki ǵasyrdan bergi zatqa uqsamaıdy, asa taıaqtyń ón boıyna quıyla tógilgen oıý naqyshy son- daı ashyq, jaıdary… Asqan she- berlikpen, estetıkalyq talǵammen bezendirilgen aqyn murasynyń jıegindegi kúmis jipter kún kózi- men shaǵylysa jarqyraıdy.
– Shortanbaıdy Semeıge 2-3 ret aparyp kelgen Əbý deıtin at- qosshysy 90-nan asyp baryp qaıtys boldy. Sulbasy kóz aldymda. Boıy eki metrge jý yq, eńgezerdeı dəý kisi edi. Saý saq tary jýan əri salaly bolatyn. Tamaǵymyzǵa salqyn tıgizip aýyryp qalǵanda, dəriger joq, jańaǵy kisi sala- ly saýsaǵymen tańdaıymyzdy basyp emdegende, ertesine túk bolmaǵandaı attaı shaýyp keter edik. Mine, myna tamasha taıaqty sol kisiniń urpaqtarynan aldym, – dep kollekıoner Shortanbaıdyń murasyn qolymyzǵa ustata bergen- de kenet boıymyzdy shoq qaryp ótkendeı shym etkizdi. Mundaı da ǵajaıyp qolóner týyn dysy bola ma dep qyzyqtyq. Bekzattyǵy men tektiligin taıa ǵyndaǵy talǵammen ta- nyta alǵan qaıran babalarymyzdyń sol dəstúrin jalǵastyryp júrgen keıingilerden adal izbasarlary bar ma eken ózi degen oıdyń basy qyltıdy. Nebəri 63 jyl ómir súrgen arqaly aqyn bul taıaqqa qaýqarsyzdyqtan, qarttyqtan súıendi dep kim aıta alady… Shoq- tyǵy bıik Shortanbaıdyń ur- paǵyna ósıeti jyrynan ǵana emes, tarıhı kórkem muralarynan da Esildeı esip turǵan bir eren syrǵa qanyǵyp qaıttyq.
AQYN ATY MURAJAIDAN NEGE ALYNDY?
Bir əttegen-aıy, aýdandyq murajaıǵa Shortanbaıdyń esimin berýdi usynǵan 45 ardagerdiń haty əli kúnge ay ishekteı so- zylyp, oryndalmaı otyr. «1993 jyly Shortanbaı jyraýdyń res- pýblıkalyq dərejede 175 jyl- dyq mereıtoıyn ótkizdik. Res- pýblıkalyq búkil gazetter, te- learna ókilderi tegis qa tyst y. Mereıtoıǵa T.Kəkishev, S.Qı- rabaev bastaǵan bir top ǵa- lymdar, M.Maǵaýın, S.Smataev, A.Seıdimbek, N.Orazalın, J.Qash- qynov syndy 20-ǵa jýyq tany- mal aqyn-jazýshylar, sondaı-aq Q.Sultanov bastap Parlament ókilderi keldi. Osy qarsańda aýdandyq mýzeıge Shortanbaı jyraýdyń aty berildi. Ol týraly tıisti qujat əli qolymyzda bar. Bul qujattar əri qaraı bekitilý úshin oblysqa, Almatyǵa joldanǵan. Biraq, oblystyń da, astananyń da aýysýyna baılanysty sol jaqtyń tıisti sheshimi shyqpaı qaldy» degen ótinish ıeleri murajaıǵa Shortanbaı jyraý atynyń qaıtarylýyn surap, əli kúnge joǵaryǵa eleńdep júr. Etnograf-jazýshynyń aıtýyn- sha, Shortanbaı muralaryna arnalǵan bólmede aqynnyń mingen arbasy, ózi saldyrǵan dıirmeni saqtaýly tur. Jyraý ómir súrgen dəýirden estelikke qalǵan qanshama tyń jədigerlerdiń ózi osyǵan suranyp turǵandaı kórindi. Ol az deseńiz, murajaıdyń i sh i n e a q y n n y ń b ıý s t i ornatylǵan. Tarıhı tulǵalardy ardaqtaý keıinginiń paryzy de- sek, al endi Shortanbaı sondaı ulyqtaýǵa laıyq abyzdyń biri ekeni kimge túsiniksiz? Bir kezdergi aýdan basshylyǵy tarapynan jiberilgen qa telikti jóndeýge búgin ne kedergi bolyp otyr? «Bul murajaıǵa Shortanbaıdyń aty berilse, tek bir ǵana adamnyń muralarymen shek telip qalamyz, basqa tarı- hı qundylyqtardy qaıda aparyp qoıamyz?» degen ýəj oǵan tolyq jaýap emes. Səken Seıfýllınniń Jańaarqada, Astanada murajaıy bar. Bireýinde Səkenniń eki-aq múlki tur, basqa zaty joq. Demek, muny sebep deý qısynsyz. Ony aýyl ardagerleri «Shortanbaı murajaıy» dep atalsyn dep otyrǵan joq, «Shortanbaı jyraýdyń atyndaǵy murajaı» deıik deıdi. Atyndaǵy murajaı men tikeleı tulǵanyń ózine arnalǵan murajaı degenniń ekeýi eki basqa uǵym beretinin olar nege túsinbeıdi?!
«Arqa degen quba jon,
Aıadaı bitken kól eken.
Atty kerdeń estirgen,
Arqanyń taral shóbi eken…» – dep týǵan jerin jyrlaǵan jaryq tyq Shortanbaı babaǵa bir murajaıdyń atyn berer- de nege temirdeı qataıa qaldyq? Shortanbaı Qanaıulynyń kindik qany Qaraǵandy oblysynyń Shet aýdany, Jalpaqsazda tamǵan eken, súıegi de Aqsý-Aıýlydan bes-aq shaqyrym jerdegi jurt búginde «Shortanbaı basy» dep atap ketken mańaıda. Halqynyń jadyna jaryq kúndeı quıylǵan ónege səýlesin eskiliktiń qoıý bulty qansha jer- den tumshalaǵanmen, jyldar úze almaǵan jyr sazynyń jarq etip atar araıly tańyna alańsyz senip attanýymyzǵa týra keldi.
KENESARY ET JEGEN TABAQ
Tarıhı jədigerlerdiń ishinen bizdiń nazarymyzdy jarqyraǵan aǵash astaý birden aýdardy. Beti jyltyraǵan et tabaqtyń a s a y q t ı ıa t p e n s a q t a l ǵ a n y ańǵarylady. Úı ıesi osy oıy- myzdy uǵa qoıyp, aǵash tabaqty qolyna abaılaı ustap, aqyryn qabyrǵaǵa súıep qoıdy da: «Al endi myna tarıhı tabaqtyń ja- nyna kelip sýretke túsip alyńdar. Ózderińnen keıingilerge aıtyp júrýleriń úshin óte qyzyqty de- rek», dedi. Əspettep, oǵan tórden oryn saılap, ardaqtaǵandaryna qaraǵanda tegin jədiger bol- masa kerek degen boljamymyz qatelestirmedi.
«Osy óńirde aty tarıhtan məlim Janǵutty degen bı turdy. Bul kisi 1881-1882 jyldar shamasynda qaıtys bolǵan. Shortanbaımen qatar ómir súrgen. Sodan 30- shy jyldary osy jaqta kisi atý kezeńi bastalǵanda Janǵuttynyń nemeresi Qarǵajan bir túnde elinen qashyp shyǵýǵa bel býady. Óıtpese, túp-tuqııanyna deıin baýdaı qyrylyp qalǵaly tur. Onyń aldynda Hasen atty týysy atylyp ketti. Sodan meniń nemere əkem Kópjanǵa tún ishinde kelip: «Kópjeke, myna meniń babamnyń tabaǵyna sizden basqa eshkimniń ıe bola almasyna kózim anyq jetti», dep óz qolymen tabystaıdy. Al endi: «Tabaqty Kópjanǵa ne úshin berdi?» degen suraq týmaı ma.
Óıtkeni, Kópjan 1916 jyly Sibirde bolǵan kisi. Sol sebepten oryssha minsiz sóılegen. Ustamdy, óte aqyldy adam edi. Artyq aýyz sóz aıtpaıtyn, alda-jalda sóılegisi kelse, bir-aq aýyz sózi túsingen kisige jetkilikti edi, degen shejireshi əńgimesin ərmen qaraı tabaqtyń ta- rıhı mənine qaraı oıystyrdy.
– Myna ǵajapqa qarańyz, Din- asyl deıtin qoja Kenesarynyń qol astynda moldalyq etken. Han Kene udaıy osy aýylǵa at basyn buryp, Dinasyldyń úıine túsetin bolǵan. Sol mańaıdaǵy Qarasý ózenine shomylǵan. Kenesary sýǵa túsip, kıinip jatqanda Dinasyl jurttyń kózin tıgizbes úshin syrtynan per- demen jaýyp turatyn kórinedi. Osydan soń Janǵutty, Qara de- gen myqtylardyń bəri Kenekemdi kezek-kezek úılerine qonaqqa shaqyryp qurmet kórsetken. Sonda myna tabaqtan Kenesary da, Shortanbaı da, osy óńirge məlim sol kezdegi abzaldaryńyzdyń bəri de dəm tatqan bolyp shyqpaı ma… Kópjannyń Əli deıtin jalǵyz uly bolatyn. Əli 50-shi jyldardyń ortasyna taman Kópjekeńniń al- dynda qaıtys boldy. Sonan soń, 3-4 jyldan keıin əkesi ómirden ozdy. Bəıbishesi kóz jumdy. Əliniń úıindegi kelin úsh balamen qaldy. Sodan bul tabaqty bireýler kelip alyp ketedi. Taǵy bir qyzyq derek, Kópjekeńniń úıinde myna tabaq turǵanda nemeresi Ǵazız shetin syndyryp qoıady. Biraq, Kópjekeń jarylǵan tusty ózi shegelep, qaıtadan bastapqy minsiz qal- pyna keltiredi. Jan- ǵuttymen rýlas adamdarǵa men osy tabaqty talaı ret aı- typ júrdim. «Əı, Janǵuttydan mynadaı tamasha tabaq qalǵan, ol kisi kezinde Kenesarymen dəmdes- tuzdas bol ǵan kisi», tabaq pəlen jerde tur» dep, tipti, qaıda ekenin aıttym. Ókinishke qaraı, eshkim selt etpedi. Júrekterindegi ottyń sóngeni sondaı, baba larynyń murasyn aıtýǵa qorqatyn urpaqqa nesine ókpeleısiń biraq. Sosyn men bir taıymdy berip, ta baqty satyp aldym».
– Kenesary et jegen tabaqty mýzeıge tapsyrmaısyz ba? – dep tarıhı qundy buıymdy kópke ortaq qazyna etýdiń qamymen suraq qoıdyq.
Kollekıoner bul zattar ómiriniń məni ekenin aıtty. «Men keıde qazaq tilinde sóıleı al- maıtyn, sóılegisi kelmeıtin, tól ədebıetin oqymaıtyn, mədenıeti men ónerin mensinbeıtin jastar- dy kórgende kóńilim qulazıdy. Mundaıda janymdy jabyrqatqan shemen sherdi dombyramen baıaýlata ən salyp tarqatamyn. Kədimgideı kóńilim ornyqqan soń qolyma qalam-qaǵazymdy alyp, jumysqa kirisemin. Men osy qolóner týyn- dylarynyń arqasynda tiri júr- min. Osylar maǵan rýh beredi, bularsyz júregim əldeqashan soǵýyn toqtatqan bolar edi» de- gen ardager sózi bizdi tereń oıǵa shomdyrdy. Qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyrda adam túk bitirmeı ómirden ótip kete barady. Al qarapaıym ǵana aýyldaǵy ult úshin ushan-teńiz baılyq jıǵan mynadaı sırek taǵdyr ıesine qarap tursańyz, ómiriniń bir mınóti bosqa ótpegen sııaqty.
ShIDER
– Qazaqtyń atbegilik salt-dəs- túri boıynsha kisenniń úsh túri kezdesedi, al mynaý tórtinshi túri, – dep kórsetti Kəmel aǵamyz. – Attyń aıaǵyna salynatyn kisendi kiltpen, qysqashpen ashady. Odan bólek túrtip ashylatyn túri taǵy bar. Al mynaý kiltsiz kisen delinedi. Bul tek sıqyryn, tilin bilgen kisiniń ǵana ebimen ashylady. Osyny jasaǵan óz qazaǵyń. Keremet emes pe? – dep kelesi jədigerdi qolyna ustap turyp: «Mynany shider dep ataı- dy», – dedi shejireshi. Mundaı qolóner týyn dysyn eshbir mý- zeıden keziktirmeısiz. Men de ǵana bar, ıaǵnı jalǵyz tal. Teriden jasalǵan órim. Jalpy, jyl qyǵa tutynatyn kisenniń ózi túrli ataýǵa ıe. Mysaly, aldyńǵy eki aıaqqa salatyndy tusamys, al aldyńǵy bir aıaq pen artqy bir aıaqqa baılansa óre delinedi. Úsh aıaqqa birdeı salynsa, shider deıdi. Ǵajap emes pe!» Səl-pəl mini – muny jasaǵan adamnyń aty-jóni belgisiz. El ishindegi bir azamat taýyp alyp kelipti. Ol sheberdiń aty-jónin qansha qınalsa da esh esine túsire almaı qoıypty. Apyr-aı, sodan beri zý- lap on bes jyl qalaı óte shyqqan. Osyny jasaǵan sheber tiri bolsa, qaıda júr eken?
ABYLAIDYŃ ALTY AǴAShY
Kózge onsha shalynbaıtyn eleýsizdeý buıymdy aldymyzǵa tosqanda aqsaqal: «Mynanyń ne ekenin bilesińder me?», – dep surady. Birinshi ret kórip tursaq, qaıdan bileıik. Bul – Abylaıdyń alty aǵashy dedi.
«On jeti jasymda Ulytaýǵa Edige batyrdy izdep bardym. Eki-úsh qyz-jigitter bir úıde otyrǵanbyz. Bir jas jigit keldi. Qaltasynan bir taldap aǵashtardy aldy da, sol jerde qyzyq oıyn qurastyrdy. Sóıtti de: «Endi osy- ny bólip bere alasyńdar ma?», dep ań-tań qarap otyrǵan qyz- jigitterge birtindep úlestirdi. Olaı tartyp, bylaı ustap mıy- myzdy qatyryp otyrǵanda eki saǵat zý ete qaldy.
– Asha almadyq, bul ne nərse? – dep ózimiz qyzyǵyp suradyq.
Ol: «Abylaıdyń alty aǵashy degenimiz, mine, osy bolady», dedi. «Qaı Abylaı?» dep jamyraǵan bizge: «Han Abylaı», dedi. «Nege muny ustap júrsiń, munyń syry nede?» dep bastyrmalaı jónelip edik, beıtanys jigit bizge Aby laı- dyń qalmaqtardyń qolyna túsip qalǵan oqıǵasyn baıandap berdi.
Abaqtyda jatqannan keıin qalmaqtyń hanyna ol bylaı dep aı- typty deıdi: «Men bir jumbaq aı- taıyn sizderge. Eger sol jumbaqty sheshseńder, biz eshqaıda qashyp ketpeımiz, ózderiń bosatqansha tyrp etpeımiz. Al sheshe almaıtyn bolsańdar, bizdi bosatasyńdar». Qalmaq hany sonda elirip: «Qa- zaqtyń jumbaǵyn sheshe almaı- tyndaı basymyzǵa ne kún týypty, biz de ordaly elmiz. Jumbaǵyńdy aıt», depti. Sonda erteńine Abylaı osy aǵashty qurastyryp alyp kelipti. Janynda shonjarlary bar qalmaqtyń hany mıyn olaı aýyr- typ, bylaı shertip, biraq aqyry túıindi aǵytýǵa dərmensizdik ta- nytady. «Sodan han jeńilgenin moıyndap, sol joly Abylaıdyń ózin emes, janyndaǵy joldastaryn bosatqan eken», deıdi taǵy birde qart shejire.
Bul sonaý 50-jyldardaǵy kýə bolǵan oqıǵam. 2004 jyly osyny mýzeıden izdedim. Onda- ǵylar mundaı zattan beıhabar. «Abylaıdyń alty aǵashyn tabyń- dar», dep kettim… Kelesi joly bar- sam, mýzeıdegiler taptyq dep qýa- nyp otyr. «Qaıdan taptyńdar?» desem, bir shaldyń úıinde qırap, shashylyp jatqan jerinen əke- lipti. Soǵan qarap otyryp arnaıy daıyndattyq depti. Mynany kep- pegen aǵashtan jasaǵan, kepken aǵashtan qıystyrsa arasynan sańylaýy bilinbeıtin edi. Qap!» dedi ardager. Qalmaqtyń hany syryn uǵa almaǵan Abylaıdyń alty aǵashyn biz de ózimizshe shesh- pekke ary aýdardyq, beri aýdaryp kórdik, biraq mıymyz jetpedi, aqyryn ornyna qoıdyq.
QAMShYNYŃ 13 TÚRI
Qazaq qamshyny qashanda tórine ilip, qasıetti, kıeli sanaǵan. Ata- baba saltymen qamshyǵa aıryq sha qurmet kórsetken K.Júnisteginiń kollekııasynan onyń 13 túrin keziktirdik. Nege 13? Kol lek ııa ıesi bul sannyń qolóner buıymdaryna eshqandaı da qatysy joqtyǵyn aıt- ty. Qam shyǵa degen súıispenshiligi týraly suraǵanymyzda, muny óner týyndysy dep baǵalaıtynyn jetkizdi. Jazýshynyń oıyn- sha, qamshyny tek at əbzeli dep túsiný qate. Óıtkeni, bul tek atty úıirý úshin, bolmasa kúres quraly retinde jasalmaıdy. «Myna qam- shynyń mysaly, uzyna boıyna qorǵasyn quıylǵan. Sondyqtan, bul soıyl, shoqpar retinde paı- dalanylady. Bul rette 13 qamshy bir-birine múlde uqsamaıdy. Men tek bir jerinde ózgeshelik bar-aý degen úlgini ǵana jınaımyn. Qazir de barǵan jerimde nazarymdy tigip, qulaǵymdy túrip júremin. Ózgesheligine kelsek, məselen, my- naý Qostanaı jaǵynyń qamshysy bolsa, al mynany buzaýtis qamshy, mynaýsyn jylansyrt qamshy, jy- lanbaýyr qamshy…» dep qazdaı tizip kele jatyp jazýshy ər qamshynyń tarıhy men ıele rin sóıletse, tylsymnan kúı tógilip turǵanyn baıandady. «Ahmet Əbdiraıymov deıtin «halyq jaýy» bolyp 1934 jyly jazyqsyz oqqa ushqan kózi qaraqty oqyǵan kisi bolatyn. Sonyń balasy: «Mynaý meniń əkemniń qamshysy», dep aıtyp, ózi dúnıeden óterde: «Siz ıe bolyńyz», dep tapsyryp ketti» dedi de, ishinde pyshaǵy bar qamshyǵa nazarymyz- dy aýdartyp əketti. Kórgeniń – toǵyz, kórmegeniń – toqsan toǵyz degen ras eken-aý!
Qarashash Toqsanbaı
«Egemen Qazaqstan» gazetinen alynyp daıyndaldy
