Düniedegı mamandyq ataulynyŋ töresı – ūstazdyq. Ǧylym iesı ǧalym da, el qorǧaǧan batyr da, tılınen bal tamǧan aqyn da, tegeurını temır balqytqan jūmysşy da, egın salǧan diqan da, mal baǧyp terın tökken şopan da, kök kümbezınen ärı ötken ǧaryşker de bärı-bärı ūstazdan bılım, tälım alǧan. Ūstaz — jas ūrpaqty, jalpy adamdy ızgılıkke baulyp, jaqsylyqqa tärbieleitın, bılım beretın ūly tūlǧa. Jalpy «Ūstaz — tärbieleuşı» ūǧymy dıni ılımnen bastau alady. Ol adamzatty ǧylymdy süiuge, tanymǧa qūştarlyqqa ündeitını Qūran Kärımnıŋ betaşar süresınıŋ Allany «Rabbi — tärbieleuşı» maǧynasynda ūlyqtaumen bastaluynan körınedı. Mūsylmandar paiǧambary Mūhammedke (ǧ.s.) kelgen alǧaşqy uahidıŋ de «Oqy, oqy, oqy…» dep bastaluy adamdy ızgılıkke bastauşy ǧylym-bılımnıŋ maŋyzyn, osy ılımdı şäkırt jüregıne eguşı ūstaz qyzmetınıŋ maŋyzyn aŋǧartady. Qazaq halqynyŋ şäkırttı ūstaz aldyna aparǧanda aitylyp, mätelge ainalǧan «Süiegı — menıkı, etı — senıkı» degen sözınıŋ astaryna üŋılsek: «süiegınıŋ — asylynyŋ, ruhynyŋ iesı — Alla bar, oǧan qiianat jasama, al etın somdau, iaǧni bılımmen körkeitu ūstazdyŋ ısı» degen tūspal bar. Qai zamanda bolsyn, ūstazdarǧa qūrmet joǧary bolǧan. Bügınnen nemese keşeden ǧana ūly mamandyq ielerıne qūrmet körsetılıp kele jatqan joq, yqylym zamannan berı ūstazdyqtyŋ şoqtyǧy biık tūr. Ūstazǧa qūrmet körsetu – bılımge qūrmet körsetu. Bılımdı qūrmettemegen, ūstazyn qadır tūtpaǧan şäkırttıŋ ǧylymda nätijege qol jetkıze almaityndyǧy, qol jetkızse de, tiısınşe kädege asyra almaityndyǧy qasiettı Qūranda da jazylǧan. Tarihta aqyl-parasaty mol tūlǧalardyŋ köpşılıgı ūstazyna erekşe qūrmetpen qarap, ärdaiym bır ızetpen eske alǧany mälım. Aitalyq, Eskendır Zūlqarnaiyn – Aristoteldı, Abylai han – Töle bidı, Şäkärım – Abaidy, Jambyl – Süiınbaidy özıne aqylşy ärı ūstaz tūtqan. «Ūstazy jaqsynyŋ ūstamy jaqsy» degendei, olar özderınıŋ ömırde baǧyndyrǧan zor asularyna ūstazdarynyŋ sıŋırgen eŋbegı köp ekenın jaqsy tüsıngen. Mäselen, Eskendır Zūlqarnaiyn öz ūstazyn «Men ūstazyma äkemnen kem qaryzdar emespın. Äkemnen ömırdı alsam, Aristotelden sol ömırge kerektınıŋ bärın aldym» dep eske alatyn bolǧan eken. Sonymen qatar, Äl-Farabi babamyz «Bır ärıp üiretken ūstazǧa qyryq jyl qyzmet qylsaŋ da artyq emes» dep onynşy ǧasyrda aq bärın aityp tastapty. Oǧan «Mekteptıŋ jüregı - mūǧalım» degen Ybyrai ūstazdyŋ aitqanyn qosyŋyz. Maǧjan Jūmabaev: «Alty alaştyŋ balasy bas qossa, tör - mūǧalımdıkı. Ärbır eldıŋ keleşegı mektebıne bailanysty» deidı. «Temır kansler» atanǧan Otto fon Bismark «Mektep saluǧa aqşa aiaǧan memleket - türme saluǧa mäjbür bolady» deptı. Bılımnıŋ närı men ǧylymnyŋ şyŋyna jeteleitın, adamgerşılık pen patriotizmge baulityn, öner men tärbienı sanaǧa qūiatyn mūǧalımderdıŋ eŋbegın barlyq halyqtyŋ moiyndaityny anyq. Tıptı, ūstazdarǧa arnalǧan atauly künnıŋ şyǧu tarihy da qyzyq. 1965 jyly 29 qyrküiekte Keŋes Odaǧy Joǧarǧy Keŋes Prezidiumy Jarlyǧymen mūǧalımder künı qazan aiynyŋ alǧaşqy jeksenbısı dep bekıtıldı. Ūstazdar künınıŋ älemdık deŋgeide atalyp ötuıne mūryndyq bolǧan Bırıkken Ūlttar Ūiymy. Būl künge 1966 jyl 5 qazanda Parijde ötken mūǧalımderdıŋ märtebesı turaly arnaiy ükımetaralyq konferensiia tarihi negız saldy. Nätijesınde IýNESKO men Halyqaralyq eŋbek ūiymynyŋ ökılderı «Mūǧalımderdıŋ märtebesıne qatysty ūsynystar» qūjatyna qol qoidy. 1994 jyly IýNESKO ūsynysymen 5 qazan – Bükılälemdık mūǧalımder künı dep jariialandy. Sodan bastap 5 qazan - mūǧalımder, oqytuşylar jäne bılım salasynda eŋbek etıp jürgen barlyq qyzmetkerlerdıŋ Düniejüzılık künı. Qazır älemde ūstazdar künı jüzden astam elde atalyp ötedı. Alaida, BŪŪ şeşımıne män bermei, öz bılgenderımen jürgen elder de barşylyq. Mysaly, Albaniia 8 nauryz, Soltüstık Koreia 9 mamyr, Oŋtüstık Koreia 15 mamyr, Vetnam 20 qaraşa, Ündıstan 5 qyrküiek, Qytai 10 qyrküiek, Argentina 11 qyrküiek, Taivan 28 qyrküiek (Konfusidıŋ tuǧan künı), Polşa 14 qazan, Braziliia 15 qazan, Türkiia 24 qaraşa künderın belgılegen. 1994 jyldan bastap Resei, Äzırbaijan, Qyrǧyzstan, Moldova, Armeniia jäne Estoniia 5 qazanǧa köştı. Özbekstan öz ūstazdaryna 1 qazan künın basybaily bekıtıp bergenımen qoimai, demalys künı dep jariialap tastady. Qazaqstan jäne Belorus, Latviia, Ukraina mūǧalımder künın qazan aiynyŋ alǧaşqy jeksenbısınde atap ötedı. Är eldıŋ özderı üşın qūrmettı tūlǧanyŋ tuǧan künı nemese maŋyzdy oqiǧasy bar. İtaliia memleketı kemınde 12 jyl mūǧalım bolǧan azamattaryn «memleket pen ūrpaq üşın eŋbek ettı, psihikasyna salmaq tüsıruge bolmaidy» degen jeleumen öte jauapty şarualardan bosatqan körınedı. Pensilvaniia universitetınıŋ ǧalymdary 1972 jyly mektep ūstazdarynyŋ eŋbegın joǧary küizelıske alyp keletın ört söndıruşı, ūşaqty synaqtan ötkızuşı syndy manandyqtar qataryna qosu kerek ekenın mälımdegen. Japoniianyŋ imperatory Siova özınen keiıngı eŋ ülken jalaqyny ūstazdarǧa taǧaiyndaǧan. Qai zamanda da qoǧam ūstaz märtebesıne selqos qaramaǧan. Öitkenı, ūstaz ūldy ǧana emes, tūtastai ūltty tärbieleuşı. Bır aita keterlıgı, soŋǧy uaqytta bala oqytyp, pedagog boludan, keiıngı jas buyn basyn alyp qaşady. Özı ūstazdan tälım alsa da, keleşegın bılım-ǧylym salasymen bailanystyryp elestete almaityndar qatary köbeigenı sözsız. Nege? Är mūǧalım öz ızbasaryn daiyndap şyǧarǧysy keledı. Bıraq jastar arasynda osy jolǧa bet būratyndar sany jyldan jylǧa azaiyp barady. Olar öz oiyn «bolaşaqta qajetsız mamandyq» degenmen tüsındırgısı keledı. Uaqyt däleldegendei, densaulyq pen bılım mäselesı qai zamanda da qajettılıgın joiǧan emes. Bälkım, zamanaui tehnologiialar damyp, jer betındegı adamdar densaulyǧy rettelıp, därıgerler qajetsız bolyp qaluy mümkın. Bıraq ūstaz ornyn eşkım basa almaidy. Qai zamanda bolsyn, ärıp üiretıp, qolǧa qalam ūstatatyn jannyŋ qajettılıgı joiylmaq emes. «Ūstazsyz şäkırt – tūl, şäkırtsız ‒ ūstaz tūl» degen osyny aŋǧartady. Al, bızdıŋ Qazaqstanda bılım berudı damytudyŋ 2011-2020 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasynda mūǧalım imidjın köteru, onyŋ jaǧymdy beinesın qalyptastyru jäne tūraqtandyru özektı mäsele retınde «Pedagog märtebesı» taqyrybymen arnaiy bölım qarastyrylǧan edı. Sol mäsele, 2019 jyly 31 jeltoqsanda Memleket basşysy «Pedagog märtebesı turaly» zaŋ jobasyna qol qoiumen şeşımın tauyp jatyr. Bılım jäne ǧylym ministrı Ashat Aimaǧambetov 2020 jyly «Pedagog märtebesı turaly» zaŋdy ıske asyru kezeŋıne köşu bastalatynyn mälımdedı. Jalpy zaŋ 21 baptan tūrady jäne jarty millionnan asa ūstazdyŋ jūmysyna qatysty «Pedagog märtebesın» aiqyndaityn Zaŋ negızı tört baǧytty qamtidy: ūstazdardyŋ qūqyqtaryn keŋeitu jäne özıne tän emes jūmystan bosatu, jüktemesın azaitu; mūǧalımnıŋ qyzmetıne qoiylatyn talaptardy küşeitu; materialdy emes stimul tetıkterı; materialdyq yŋtalandyru. Osy arqyly köz ūşynan ǧaiyp bolyp bara jatqan Ūstaz statusy jaŋǧyryp, pedogog märtebesı qalyptasyp jatyr. Bılıktı ūstaz sapaly bılımnıŋ negızı ekendıgı bärımızge mälım. Al bılımımızdıŋ damuy ol ekonomikamyzdyŋ damuymen tıkelei bailanysty ekenı dausyz. Memleket tarapynan mūǧalım märtebesın köteruge tiıstı şaralar atqarylyp jatsa da, ony ary qarai damytu qoǧamnyŋ jäne ūstazdyŋ öz qolynda. Ärbır ūstaz: «Qyryq jyl mūǧalım bolsaŋ da qyryq bes minuttyq sabaǧyŋa tiianaqty äzırlen», - degen qaǧidany ūmytpau kerek. Qazırgı zamannyŋ mūǧalımıne qoiylatyn talaptar: mūǧalım jeke közqarasy bar jäne sony qorǧai bıletın jıgerlı tūlǧa jäne maman iesı bolu kerek; mūǧalımnıŋ pedagogikalyq oilau qabıletı ǧylymi türde qalyptasuy tiıs; mūǧalım bılım negızderın öz betınşe oqyp, üirenuge, oquşyny baulauǧa mındettı; mūǧalım – pedagogikalyq ürdıste balamen yntymaqtasa qyzmet etu kerek; pedagog är uaqytta öz bılımın tolyqtyryp, şyǧarmaşylyǧyn arttyryp otyruǧa mındettı nemese fransuz pedagogı Juber aitqandai «oqytu degen ekı ese oqu». Mūǧalımnıŋ bedelınıŋ küşeiuıne ata-analar da tıkelei at salysu kerek. Qazır köptegen ata-analar balalarynyŋ sözın söilep, mūǧalımderdı kemsıtıp otyrady. Būl jerde olar mädeniettılıgın, sanalylyǧyn körsetuı tiıs. Ūstazben bır kün ǧana emes, kündelıktı araqatynasta bolǧany abzal. Öitkenı elımızdıŋ erteŋı – keleşek ūrpaǧymyzdy tärbieleude olardyŋ eŋbegı zor ekenın ūmytpaǧanymyz jön. Jaŋadan oqu ornyn bıtırıp kelgen jas mamanǧa pedagog qauymy da, ata-analar da qoldau körsetse, ūstaz da öz-özın damytyp, bılımın jetıldırıp otyrsa, būl olqylyqtyŋ da orny tolar. Qoryta aitqanda, mūǧalım – eldıŋ bolaşaǧyn körkeitıp, ruhyn biıkke köteretın, jas ūrpaqty tärbieleitın jauapkerşılıgı mol kielı mamandyq. Bılım qyzmetkerlerınıŋ I qūryltaiynda Elbasymyz: «Bolaşaqta eŋbek etıp, ömır süretınder – bügıngı mektep oquşylaryn mūǧalımder qalai tärbielese, Qazaqstan sol deŋgeide bolady», ‒ degen edı. Demek, qai zamanda bolmasyn ūstazdyŋ märtebesı joǧary. Myŋ ǧasyr ötse de ūstazdyŋ aty jäne «ūstaz» degen ūǧym ölgen joq. Öitkenı qai däuır bolmasyn, ol qoǧamǧa ūstazdyŋ eŋbegı kerek. Är taŋnyŋ atysy men är künnıŋ batysy özınıŋ emes, sızdıŋ qamyŋyz üşın qamyǧyp jüretın ärbır ūstaz atauly jandardyŋ eŋbegın ūly demei ne deisız.«Mūǧalımder qolynan özge jūmys kelmegenı üşın ūstazdyq etuge kelgen joq. Kerısınşe qolynan kez kelgen jūmys keletın adamdardy tärbielep şyǧarudy maqsat etken»
Djek London
Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidanty
Aikerım Kesikbaeva, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı, Filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ magistranty
