Qulbek Ergóbek. Baýyrjan Momyshuly týraly

4376
Adyrna.kz Telegram

 70 jyldyǵyna baılanysty shalmen 12 kún sóıleskenmin.

27.H.1980.

Televıdenıe Baýyrjan Momyshulynyń 70 jyldyǵyna arnap senarıı jazyp berýimdi ótingen edi. Jańa ǵana jazyp bittim. Birazdan beri tek oqyp, qolyma qalam almaǵandiki bolar, áıteýir sýyp qalyppyn. Sýyqtaý senarıı jazyldy. Baýyrjan - otty, jalyndy adam. Ol jóninde qyzý jazý kerek, qyzynyp jazý kerek. Áıtpese shyqpaýy múmkin. Sýyp jazýdan sýyq jazý ǵana shyǵatyn bolar asyly. Tek maqalaǵa aınaldyrýda tyǵyz etip qaıta qarap, óńdeı jazyp shyǵýym kerek.Telesenarııdiń stıli basqa, maqalanyń stıli basqa. Ony umytýǵa bolmaıdy.

Rasynda Baýkeń keıipker, ári jazýshy retinde qos qabat dańqty eken. B.Momyshuly tvorchestvosyn qazaq ádebıetindegi memýar máselesine baılanystyra qarap, biraz pikir aıtýǵa bolady. Onyń tvorchestvosynyń birneshe ereksheligi bar.

1. Ol orys tilinde jazady. Orys tiliniń ásirese áskerı prozada múmkindigi mol.

2. Oryssha, qazaqsha birdeı oılaıdy. Qazaq tiliniń keń túsinigi, baı emoııasy keıde Baýkeń shyǵarmalarynda orys tiline aýdaryla paıdalanylady.

3. Orys tilinde jazýyna qaramastan ol ulttyq jazýshy. Qarapaıym ocherktik tilmen-aq qanshama ulttyq harakterler jasaıdy. Ulttyq jazýshy. Sebebi? Qazaq aýyz ádebıetiniń káýsar bulaǵy – onyń keıipkerleriniń tynysy. Ol qazaqy harakterdi ádemi shyǵarady. Ómirge jaqyn onyń keıipkerleri.

4. Shyǵarmalarynyń tili aforızmdi, maqal, naqyl bolyp keledi.

5. Baýkeń shyǵarmalary negizinen dokýmentaldy proza úlgisi. Degenmen memýar ári kórkem proza talabyn qos qatar kótere alatyn sııaqty.

6. Ol oqıǵalardy sıpattaıdy, sýretteıdi. Oǵan qosymsha sonyń barshasyn harakter tabıǵatyna sińire paıdalanady. Bul sondyqtan taldaýǵa saıady.

28.H.1980

Baýyrjan Momyshuly tvorchestvosy jaıly telesenarııge mynadaı faktilerdi qossam.

1.Sábıt Muqanovqa haty. Tvor. Laboratorııa.

2. D.Fýrmanovtyń Býrnyı stanııasy týraly pikiri.

3. Baýkeń rolin sahnada oınaǵan («Namys gvardııasy») Qapan Badyrovty sahnaǵa shyǵarý.

20.HI.1980

Ia doljen byl cherez gazetý... Bul gazettiń bergeni kóp. 5-6 jyl aktıvnyı korrespondenti bolǵam. Eto ne starcheskaıa obıda. Qazir túsinbeseń, jasyń kelgende túsinesiń. Qoısańshy (áıeline). Kezinde Ǵabıt Músirepovterdiń korrespondent bolǵanyn bilemiz. Qazirgi jastar... Qaǵaz alyp kelseıshi. B.Momyshuly....

«Lenınshil jas» gazetiniń oqyrmandaryna!

Qaraqtarym jańa óspirim qyzdar, uldar!

Meniń jasym bıyl 70-te. Men de baıaǵyda pıoner de, komsomol da bolǵanmyn. Jap-jas kommýnıst te bolǵanmyn. Kóp jasaǵannan surama, kópti kórgennen sura degen qazaqtyń maqaly bar. Men bala kezimnen osy ýaqytqa deıin, egde tartqanǵa deıin «Lenınshil jas» gazetti úzbeı oqıtyn oqyrmannyń bireýimin. Bireýimin degenim bylaı tursyn, Uly Otan soǵysy, odan keıingi jyldarda shamamnyń kelgeninshe ár túrli jyldar jaǵdaıyna baılanysty osy gazettiń (belsendi) betterinen ýaqytynda oryn alyp júrgen avtorlarynyń bireýi bolǵanmyn. Naqty esebim joq. Biraqta shamalaýymsha keminde 100-den astam sandarynan......

El súıetin gazetteriniń biri dep maqtana bermeńder. (Keıin qosý.)

Maqala, áńgimeler jaǵynan oryn alǵan avtorlardyń bireýimin.

Shynymdy aıtsam, meniń tvorchestvolyq betalysymda qazaq tilinde basqa gazet-jýrnaldy bylaı qoıǵanda, betasharym, oqyrmandarǵa birinshi ret jazýshy retinde tanystyrǵan osy «Lenınshil jas» gazeti bolatyn dep sanaımyn.

Qazaqta maqal bar shyraqtarym: «Kelinshektiń betin kim ashsa, sol ystyq kórinedi» deıdi. Basqa gazetterdiń kóńiline kelse kelsin meıli, meniń jeke óz basyma, jasym ulǵaısa da , osy ýaqytqa deıin maǵan «Lenınshil jas» gazeti ystyq kórinedi. Súıgenin shunaǵym deıtuǵyn qazaqtyń sózi bar. «Lenınshil jas» gazeti shunaq pa, tumaq pa, áıteýir osy ýaqytqa deıin súıetin gazetim.

Gazetti úzbeı oqımyn. Árıne, halyq aıtqandaı, kóleńkesiz adam da, zat ta, gazet te bolmaıdy. Negizinde «Lenınshil jas» gazeti jalǵyz jastarǵa emes, jastarǵa janashyr úlken ata-analarǵa óz betinde osy ýaqytqa deıin úlgililikke jarap kele jatyr. Óz mindetin jas oqyrmandardan jasy ulǵaıǵandarǵa deıin oryndy atqaryp kele jatyr. Bul – meniń jeke basymnyń pikiri emes, jasy bar, kárisi bar meniń pikir alysyp júrgen zamandastarymnyń pikiri. Jańa aıttym ǵoı, jasym ulǵaısa da «Lenınshil jasty» osy ýaqytqa deıin úzbeı oqımyn. Qaıtalaýyma keshirińder. Bundaı pikirdi aıtýǵa meni oqyrman retinde, dostarymmen, joldastarymmen, aǵa-jeńgelerimmen, balalarymmen pikir alysýdyń qorytyndysy.

«Lenınshil jastyń» jasy ulǵaıǵan oqyrmandarynyń bireýi retinde bul gazetke rızalyǵymdy bildiremin. Budan bylaı da nıet jaǵynan (ıdeologııa degen sóz), oı jaǵynan, pikir jaǵynan bizdiń bul zamandaǵy ómirimizdiń saı-salasy jaǵynan, burynǵy abyroıyn saqtaı ulǵaıta berýine senim bildiremin. B.Momyshýly...(Qoly)

Men suraq qoıdym.

- Báýke, Sizdi balańyz Baqytjan, nemerelerińizben de túsirsek dep edik. Óıtkeni Siz aıtqan dokýmentter burynǵy ofıer, maıdanger Baýyrjandy, jazýshy Baýyrjandy kórsetetini, tulǵalaıtyny belgili, al kórermen halyq qazirgi ata Baýyrjandy kórgisi keledi. Sol úshin.

- Men ártis emespin. Ártis bolǵym kelmeıdi. Sondyqtan aldymen (Ol daýysyn qyryldatyp, e-he-he dedi birtúrli) teleekranǵa shyǵyp: «Men 70-ke keldim. Rahmet-deı almaımyn. Bul bir!

Ekinshiden, semıam jóninde. Baqytjan meniń jalǵyz balam. Biraq onyń bıografııasy joq. Ol kollektıvten tys ósken adam. Jaqsy aýdarmashy ekenine daýym joq. Biraq eńbekpen ótken bıografııa bolmasa bolmaıdy. Ol tańerteń 8-9-da jumysqa kelip, keshki 6-da qaıtýǵa, jurt pikirimen eseptesýge tóselmegen. Erkin júrip, turady. Baıaǵyda bireý akademııa bitirmegen, nebári 32 jastaǵy adam qalaı polk basqarady degen maǵan kúdiktenip. Sonda:

«Meniń Akademııam – polkym, polkym – Akademııam meniń»-degenmin. Bul meniń kollektıvimdi syılaýym. Baqytjanda ózi tyńdap ósetin, ne ózi tyńdap eseıtetin eńbek kollektıvi boǵan joq, qaraǵym! Jamandaǵanym emes, ol belimnen shyqqan jalǵyz balam!

Semıasyna da qarsymyn. Qatyny týrchanka... (Ákesi anaý bolǵan, mynaý bolǵan. Báýkeń shubyrtty) Bizdiń úıde bir ǵana aqyldy adam bar. Ol – babýshka! (Áıeliniń anasyn aıtady). Meniń qatynym da aqymaq. Biraq, osy eki kisini qamtyǵan teris bolmas edi.

Al kóshede júrip sýretke túspeımin!

Áıeli (Jámılá) turyp:

- Sen shyraǵym aldyn-ala habarla, Baýkeń saqal-murtyn alyp, kıinip, daıyndalady-dedi. Sonda Baýkeń:

- Molchat! (Orysshalap shesheden jiberip qaldy da, qazaqsha saptap qoıa berdi... Batyrǵa bári jarasady dep men otyrmyn... Tynysh tarqasaq boldy áıteýir)-dedi,- Men aıttym ǵoı, ondaı qatyp qalǵandy jek kóremin dep.

Senderdiń keletinderińdi eshkim de bilmeıtin bolsyn. Kelińder de shyrt-shyrt túsire bastańdar! Vot ı vse!

Hhhh

- Bittik. Búgin jaman jumys istegen joqpyz.-dedi Báýkeń bir ýaqytta. Sen meni qanadyń. Eshkim bilmeıtin kóp materıal alyp barasyń. Tek keler ýaqytty kútip paıdalana bil. Men muny seniń kúndeligiń úshin aıttym. Túsinikti me?

Maǵan paıdalysy Sen boldyń, qaraǵym! (Ol «Lenınshil jas» gazetiniń bólim bastyǵy Saılaýbek Jumabekovke buryldy.) Óıtkeni, gonorary meniki. Al, ananyń gonoraryn anaý alady. (Ol maǵan qarap ıegin kóterip qoıdy.)

- Sháı ishesińder me?

- Báýkeń úıinen sháı ishpeı attaný uıat shyǵar... (Jalma-jan men jaýap sóz qostym. Buryn kelgen atym bar.)

Ol murny jalpaıyp kúldi. Tabıǵılyqtan tysqary uzyn qylyshtaı saýsaǵyn maǵan qarata bir kezedi de, ashanany nusqady.

...Sháı iship otyrmyz. Ol Saılaýbekke qarap:

- Improvızaııa! Oılamaǵan jerden týdy. Al qaraǵym muny men bassań da, basasyń, baspasań da basasyń-dep otyrǵanym joq. Ony redkollegııa sheshedi. Meniń jumysym joq.

Al basa qalsańdar, abaılańdar! Men redakııalaýǵa qarsy emespin. Qaıta jazýǵa qarsymyn! Túsinikti me? Solaı!

- Araq ishesińder me?

- Báýkeńniń úıinen quraýyz ketý uıat shyǵar. (Taǵy da men.)

- Qa...ty...yn-nn! (Ol ashanada júrgen apaıǵa tistene qatty aıqaılady.) Sóıtti de «Mynaý Shegir sóı deıdi. Úıde ne bar? Shyǵar!-dep komanda berdi.

Bul kezde Jámılá ápkem konıak shynysyn alyp balpańdaı basyp dastarhanǵa kelip te qalǵan edi. Qarasam, konıak shynysy ortaıyp qalǵan eken... Tilim qyshyp qarap otyrmaı:

- Báýkeńdeı batyrdyń úıinen aýzy ashylǵan konıak ishetin boldyq qoı... dedim qaljyńdap.

Báýkeń Jámılá apaıdy taǵy da bir balaǵat sózdermen ysqyrtyp kep jiberdi... (Men ókindim.) Apaı meni oqty kózimen atyp, qaıyra balpańdaı basyp bara jatty. Tábishkesi tyrp-tyrp...

Endi bútin, ashylmaǵan konıak qutysyn alyp kele jatty. Asyǵys sózime uıalyp buǵyp otyrǵanym. Saılaýbek ornynan atyp turyp apaıdyń qolyndaǵy konıakqa jarmasty.

«Otstavıt...» Báýkeń yr-yr ete qaldy. Tura umtylyp bara jatqan qaryndy Saılaýbek selt ete qaldy da qatyp qaldy turǵan ornynda.

Apaı shalyna jaqyndaı berdi. Báýkeń apaıdyń qolynan eriksiz kúshteı shynyny julyp aldy. Julyp aldy da «Marsh, otsıýda!»-dedi. Apaı balpańdaı basyp as daıyndaıtyn úıge qaraı kete bardy. Báýkeń qolynan shynyny alaıyn dep Saılaýbek tura umtyldy. «Otstavıt...» Báýkeń taǵy da yr ete tústi. Saptaǵy jaýyngerlerge komanda berip turǵan sııaqty. Sostıyp Saılaýbek tur. Báýkeń maǵan buryldy. Qart janar jalt etip bir sát ushqyn shashyp ótti.

- Sen mynadan 4-5 saǵat buryn keldiń búgin. Onyń ústine búgin 12-shi kún osy úıdesiń. Osy úıdiń óz balasysyń sen! Má, quıǵyn myna sharapty!

Jalma-jan elp etip ornymnan turyp baryp Báýkeńniń qolynan konk shynysyn aldym. (Báýkeń kúlimsirep otyr.) Aldym da ashtym.

Ústel ústinde 200 gramdyq ustaqandar samsap tur. Quıa bastadym. Nege ekenin, konıak ekenin eskermeı, araq quıǵandaı jarysynan asyra quısam kerek. Báýkeń oqty kózimen ata qarady.

- «Beli aýyrmastyń nan jesine qara!...» Dýrak, Sen konıak quıyp tursyń. Bilemisiń, konıakty qalaı quıýdy? Toltyrmaı quı!

- Kisiniń araǵyn aıap maǵan ne bolypty Báýke?! Baıdyń malyn baıǵus qyzǵanady... Toı jaqyndap keledi. Yrym bolsyn tógip-shashyp quıamyn...

- Beli aýyrmastyń nan jesine qara! Báýkeń taýyp aıtqanyna murny jalpaıyp kúldi.

Quıylyp bolǵan soń sóz sóılep, tost kóterdi. (Ol zamannyń úrdisine aınalyp qalǵan kez. «Sen paıdaly, sen paıdasyz boldyń» degen sózi osy jerge keledi.)

Tartyp-tartyp jiberdik.

Taǵy bir tost «Lenınshil jas» úshin kóterildi. Ony men kóterdim.

Taǵy da tartyp-tartyp jiberdik. Sháı ishtik.

Báýkeń aıtty:

- Taǵy ishesińder me, mynaý taýsyldy, anda myna qatynnyń tyqqan araqtary bar? Ishem deseńder, ózderiń bilińder.

- Joq. Joq. Ishpeımiz. Rahmet Báýke, biz turamyz-destik. Ruqsat suradyq.

- Baryńdar!-dedi Báýkeń. Sóıtti de maǵan qarady:

- Sen endi kelme! Qanama meni! Onsyz da qanaýshylarym jetedi...

Boıym úırenip qalǵan men jaýap qattym:

- Joq, Báýke, Siz maǵan áli Qoshqaraly tarıhyn aıtyp beremin dedińiz. «Erdiń eki sóılegeni - ólgeni...» Tilińizden tartqan joqpyn. Ózińiz sóz berdińiz. Taǵy basqa sharýalarym bolýy múmkin. Sizdiń 70 jyldyq toıyńyz ótkenshe, osy úıden maǵan sháı, sorpa-sýan iship turýǵa týra keledi, Báýke!

Kúni búginge deıin Siz erkelep keldińiz. Endi biz erkeleımiz, Báýke! Erkeleı bilgen adam erkelete de bilýi kerek. Erkelik Siz sııaqty shalǵa endi jaraspaǵanymen biz sııaqty balaǵa áli jarasady....

Báýkeń tómen qarap keńk-keńk kúldi. Keliskeniniń belgisi. Sosyn «Kóziniń tuzdaıyn, Tiliniń ýdaıyn-aı...»-dedi. Kelgin. Tek suraǵyń uzyn, bóler ýaqytyń qysqa bolmasyn. Qandaı suraq qoıasyń, soǵan jaýap bererlik ýaqyt ta ber maǵan. Kelgin!

Hhhh

Men Báýkeńniń úıinen bir adamnyń boıyna osynshalyq aqyl-parasat pen osynshalyq tentektik qalaı ǵana sıyp jatyr?-dep oılana, tańdana attandym. Taǵy da kelmek bolyp, Qoshqaráli, óziniń shyǵarmashylyq, adamdyq syrlaryn sóıletip alý úshin taǵy kelemin, mindetti túrde kelemin – dep attandym!

Pikirler