Qazaqta Álkeıdeı ǵulama ótken (Vıdeo)

19707
Adyrna.kz Telegram

Osydan 116 jyl buryn, ıaǵnı,  1904 jyly  11 mamyrda qazaqtyń ulttyq arheologııa mektebiniń negizin qalaýshy, ǵalym enıklopedıst, shyǵystanýshy, ádebıettanýshy, ónertanýshy, fılologııa ǵylymynyń doktory, Qazaq SSR ǵylym akademııasynyń akademıgi Álkeı Haqanuly MARǴULAN dúnıege keldi.

Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda týǵan. Bastapqy bilimdi aýyl mektebinen alǵan. Semeı pedagogıkalyq tehnıkýmyn, Lenıngradtaǵy shyǵystaný ınstıtýtyn jáne Memlekettik materıaldyq mádenıet tarıhy akademııasynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1921-1925 jyldary «Tań» jýrnaly men «Qazaq tili» gazetiniń redakııalarynda qyzmet atqarady.

Osy jyldary ol M.Áýezovpen, M.Jumabaevpen tanysady. 1926-1927 jyldary KSRO Ǵylym akademııasynyń akademıgi A.Fersman men professor S.Rýdenkonyń basshylyǵymen uıymdastyrylǵan Qazaqstan jáne Altaı arheologııalyq jáne etnografııalyq ekspedıııalarynyń jumysyna qatysady. Ekspedıııa kezinde Á.Bókeıhanovpen tyǵyz qarym-qatynas ornatyp, birlesip qyzmet isteıdi. 1928 jyldan qazaq halqyna qatysty ádebı, muraǵattyq materıaldar jınaqtaýmen shuǵyldanady. 1929 jyly Abaı shyǵarmalary týraly dıplomdyq jumys qorǵap, orys geografııa qoǵamy muraǵatyndaǵy Abaı qoljazbalary týraly naqty tarıhı derekter negizinde ǵylymı dáıekti tujyrymdar jasaıdy.

1930 jyldan Termınologııalyq komıssııanyń ǵalym hatshysy, Shyǵystaný ınstıtýtynyń oqytýshysy, Máskeýdegi materıaldyq mádenıet tarıhy ınstıtýtynyń izdenýshisi jáne ǵylymı qyzmetkeri bolady. Osy jyldary ol Shyǵys Túrkistan arheologııasy men óneri boıynsha mamandanyp, birneshe arheologııalyq ekspedıııalarǵa qatysady. 1939-1941 jyldary SSSR Ǵylym akademııasynyń Qazaq bólimshesi Tarıh ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri bolady. Osy jyldary onyń «Máshhúr Júsip murasyndaǵy túrki eposy», «Dekabrıster jáne Qazaqstan», «Álisher Naýaı jáne qazaq mádenıeti», «Muhammed Haıdar - tarıhshy», «Shoqan Ýálıhanov jáne Orta Azııa tarıhy», «Sývorov», «Jambyl Jabaev» atty eńbekteri jaryq kóredi. 1941 jyly SSSR Ǵylym Akademııasy qazaq bólimshesiniń tarıh bólimin basqardy. Osy qyzmette júrip «Handar jarlyǵynyń tarıhı mańyzy» degen taqyrypta qorǵaǵan kandıdattyq dıssertaııasynda kóne qypshaq tarıhyna baılanysty qundy zertteýler jasaıdy.

1958-1976 jyldary Syrdarııa, Shý, Talas ózenderi boıynda jáne Otyrar, Saýran, Syǵanaq qalalary ornynda qazba jumystaryn júrgizip, sonyń negizinde «Kóne qazaq jeriniń qalalary men qurylys óneriniń tarıhy» atalatyn monografııasyn jarııalaıdy. Q.Aqyshev, M.Qadyrbaev, M.Orazbaevtarmen birge Ortalyq Qazaqstanda júrgizgen arheologııalyq qazba jumystarynyń qorytyndysy sanalatyn «Ortalyq Qazaqstannyń ejelgi mádenıeti» atty ǵylymı-zertteý eńbegin jazyp, kitaptyń redakııasyn basqarady.

Ǵalym sonymen qatar qyrǵyz halqynyń «Manas» eposy týraly ǵylymı-zertteý isiniń damýyna úles qosty. Ol ózine deıingi Qazaqstandy zertteýshi orys ǵalymdarynyń qazaq dalasy tek kóshpeliler mekeni boldy degen tujyrymdarynyń shyndyqqa saı kelmeıtindigin dáleldedi. Ǵalym 40-shy jyldardyń aıaǵynda birneshe ret saıası qýdalaýǵa ushyrady, keıin de udaıy saıası baqylaýda boldy, ǵylymı ortanyń keıbir qısynsyz syndaryna ushyrady. Marǵulan tarıh, arheologııa, etnografııa, ádebıet, óner (qoldanbaly jáne sáýlet óneri) jáne metallýrgııa salasyna qatysty 300-den astam ǵylymı-zertteý jumystar, 100-den astam enıklopedııalyq maqalalar jazdy, sonymen qatar qazaqstandyq etnograftardyń, arheologtardyń, tarıhshylardyń birneshe býynyn daıarlady.

Onyń ǵylymı eńbekteriniń birqatary shet el tilderine aýdaryldy. Akademık tapqan tarıhı qundylyqtardyń 243-i búgingi tańda Reseı murajaılarynda saqtaýly. Atalmysh qundylyqtardyń kópshiligi qazaq enıklopedııasynda atalyp ótiledi. Qazaqstandyq ǵalym birneshe márte qundylyqtardy qaıtarýǵa talaptanǵanymen sátsizdikke ushyraǵan.

Tek 1989 jyly Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iasaýı kesenesine 1399 jyly Qarnaq qalasynda Ábdilázız Sharafýtdınuly Tebrızı quıǵan «Taıqazan» qaıtarylǵan. Qazan keńes jyldary Lenıngradqa áketilip, uzaq ýaqyt sonda bolǵan. Taıqazannyń elge oralýyna qazaqstandyq ǵalymdardyń, onyń ishinde Álkeı Marǵulannyń kóp eńbegi sińgen. 1991 jyly Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtyndaǵy arheologııalyq ortalyqtyń negizinde Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýty quryldy.

Astana, Pavlodar, Ekibastuz, Jezqazǵan qalalary men Ońtústik Qazaqstan oblysynda, Baıanaýyl, Ekibastuz aýdandarynda birneshe kósheler, mektepter Marǵulan esimimen atalady. Pavlodar qalasynda músini ornatylǵan, sondaı-aq S.Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar pedagogıkalyq ýnıversıtetinde Marǵulan atynda stıpendııa taǵaıyndalyp, murajaı ashylǵan.

2004 jyly 100 jyldyq mereıtoıy IýNESKO-nyń sheshimimen dúnıejúzilik deńgeıde atalyp ótti. «Eńbek Qyzyl Tý», «Halyqtar dostyǵy», «Lenın» ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan.

1985 jyly 80 jasynda Almaty qalasynda qaıtys boldy.

 

Pikirler