Muzei – mädeni dästürler körınısı, ǧasyrlardy bır‑bırıne jalǧap tūrǧan tarihi estelıkterdıŋ ordasy. Al osy sipaty men mänın aşatyn röl – köne jädıgerler enşısınde. Jalpy, muzeilerdıŋ mejelegen maqsat‑mındetterı özgergen joq, alaida jedel qarqynmen öz damuyn jalǧastyryp kele jatqan uaqyt muzeige keluşılerge qyzmet körsetu qyzmetın jaŋaşa qarqynda damytudy mındetteude. Būl üşın muzei eksponatyn zertteudıŋ filosofiialyq negızderın saralap, tyŋ ızdenısterge den qoiu oryndy. Ol üderıs eksponatty tanystyrudan bastap, eksponat turaly mälımetterdıŋ tanymdy‑aqparattyq mazmūnyn, tarihi qūndylyǧy men özındık erekşelıgın, bastau kezeŋı men bügıngı özgerısterın jäne taǧy basqa aspektılerdı qamtidy.
Köne jädıgerdı alǧaş jinaqtau barysynda onyŋ qūndylyq sipaty üş baǧytta aiqyn körınedı: mädeni, dünietanymdyq, dıni. Al muzeige kelgen soŋ, tarihi mänıne fenomenologiialyq sipaty üstelıp, jeke qūbylys retınde simvoldyq‑semantikalyq mänı tereŋdeidı. Muzeidegı zertteu jūmysynyŋ özındık erekşelıkterı men uaqyt ölşemı de ärqily. Köne jädıger – uaqyt tynysyn öz boiynan ötkeretın erekşe qūbylys. Ol uaqyt ötken saiyn tyŋ sipatyn aşa tüsedı: qaita zerttep, filosofiialyq negızde tyŋ mälımettermen tolyqtyryp otyru mümkındıkterıne basymdyq beredı.
Filosofiiada dästürlı türde oilaudyŋ bolmysqa (bızdıŋ jaǧdaiymyzda bolmys – muzei eksponaty), al bolmystyŋ logikalyq oilauǧa (jaŋa filosofiialyq‑logikalyq tūjyrymdar jasauǧa) qatynasy turaly mäsele qarastyrylady. Al oilau men zertteudıŋ logikalyq tızbegı, mazmūndyq filosofiiasy – muzei eksponatyn zertteu barysynda tyŋ közqarastarǧa mümkındık tudyratyn baǧdar. Bız filosofiialyq negızdeudı eksponattyŋ jasalu sebepterı men maqsaty, negızdelgen qyzmetı, tūrmystaǧy qoldanysy men naqty rölı qamtityn (ontologiialyq) jäne dıni tüsınıkter men dünienı tanudaǧy özındık közqaras erekşelıkterı, zattyq‑bolmystyq negızderın aiqyndaityn (gnoseologiialyq) baǧyttarda zerdelep kelsek, jahandanu jaǧdaiynda muzei eksponatynyŋ sipatyn tyŋ filosofiialyq negızde qarastyruǧa müddelımız.
Qazırgı kezde muzei eksponattaryn zertteudıŋ filosofiialyq negızı retınde pragmatikalyq jäne fenomenologiialyq baǧyttardy qamtu özektı bolyp otyr. Tūŋǧyş Prezident «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasynda qoǧam men sanany jaŋǧyrtuǧa negız bolatyn filosofiialyq baǧyttardyŋ bırı – pragmatizmge: «Qanymyzǧa sıŋgen köptegen daǧdylar men taptauryn bolǧan qasaŋ qaǧidalardy özgertpeiınşe, bızdıŋ tolyqqandy jaŋǧyruymyz mümkın emes. Töl tarihymyzǧa, babalarymyzdyŋ ömır saltyna bır sät üŋılıp körsek, şynaiy pragmatizmnıŋ talai jarqyn ülgılerın tabuǧa bolady. ...Bız jaŋǧyru jolynda babalardan miras bolyp, qanymyzǧa sıŋgen, bügınde tamyrymyzda bülkıldep jatqan ızgı qasietterdı qaita tületuımız kerek» dep, mejelı mındetterdı atap körsetken.
Ūly dala elınen tabylǧan tarihi jädıgerler, muzei eksponattary qai däuır filosofiiasynyŋ da jügın köteretın mazmūnǧa ie. Ol – älı tolyq zerttelıp bıtpegen telegei teŋız. Kez kelgen eksponattyŋ aşylmaǧan syry bar jäne ol mındettı türde filosofiialyq negız, paiymdy pıkırlerge süienıp jūmys ısteudı talap etedı. Oiymyzdy tüsındıru maqsatynda bırdı‑ekılı mysalǧa jügınsek: mäselen, batyrdyŋ dulyǧasy. «Batyr babalar» memorialdyq muzeiınıŋ eksponattar qoryndaǧy batyrdyŋ bas kiımı – köşırme.
Demek, bızdıŋ zertteuımız salystyru, induksiia, deduksiia, analogiialyq t.s.s täsılder boiynşa jüzege asyrylyp, dulyǧanyŋ tarihi‑etnografiialyq, äleumettık‑mädeni, tanymdyq‑aqparattyq sipattaryn aşatyn mälımetter qoryn qūraidy. Muzeidegı qūndy artefaktılerdıŋ bırı – qylyş. Qarudy zertteu jūmysy negızınde qylyştyŋ jasalu tehnologiiasy, qai şeberhanada jasalǧany, kımder jasaǧany, qoldanys merzımınıŋ kezeŋı jäne kım tapsyrǧany turaly derekter naqty berılgen. Qylyştyŋ aituly tūlǧa Bopai hanymǧa tiesılı ekenı jönınde (auyzekı) mälımet te bar.
Körıp otyrǧanymyzdai, artefakt jönındegı qalypty ülgıdegı mälımet bar, alaida zertteu osymen toqtamaidy. Egere olai etsek, onda muzei jūmysy keluşılerdıŋ qyzyǧuşylyǧyn üstep, bäsekege qabılettı jūmys deŋgeiın körsetu mümkındıgınen alşaqtaidy. Mıne, osy tūsta zertteudı fenomenologiialyq jäne pragmatikalyq filosofiialyq oi tūjyrymdau baǧyttaryna negızdesek, muzei eksponatyna qatysty mälımetterdı tyŋ tūrǧydan tolyqtyru örısı keŋeiedı. Oiymyzdy sabaqtap, zertteu ısıne qatysty joǧarydaǧy mysaldar töŋıregınde oiymyzdy jinaqtap, tūjyrymdasaq.
Pragmatikalyq negızdeme dulyǧa men qylyştyŋ köne jädıger retınde qarastyrylyp qana qoimai, onyŋ bolaşaqqa qyzmet ete alatyn ülgı ekenın zertteuge jol aşady. Naqtylai tüssek: dulyǧa – soǧys jaraǧy. Alaida onyŋ modelı özgerısterge ūşyrai otyryp, tyŋ ideialarǧa qyzmet etude: ūşqyştyŋ şlemı, ǧaryşker skafandry, ört söndıruşı jäne qūrylysşynyŋ qorǧanys bas kiımı jäne t.b. Qylyş – qorǧanys qūraly, bıraq onyŋ formasy qaru retınde talai özgerıske ūşyraǧany, jetıldırılgenı anyq. Qylyştyŋ köne ǧasyrdan qoldanys ideiasynyŋ bastauy bolǧanynyŋ bır dälelı – toqyma önerındegı arqau jıptı nyǧyzdap otyratyn aǧaş qylyş. Ol jerde qylyş jüzınıŋ ötkır boluy tıpten qarastyrylmaidy. Osy tūrǧydan qaraityn bolsaq, qajet jaǧdaida joldy bögeitın şlagbaum, suret qaǧazyn bırkelkı kesetın qūral t.t. negızınde qylyşty tūrmystyq jaǧdaida, beibıt qoldanysta qoldanudyŋ kreativtı şeşımderı jatyr. Demek, eksponat – belgılı bır tarihi qyzmetımen tanylǧanymen, uaqyt özgerısıne qarai beiımdelıp, adamzat damuyna üles qosyp otyrǧan önım ülgısı.
Eksponattyŋ fenomendık sipaty onyŋ erekşelıgıne negızdeledı. Syrtqy sipaty özge ülgılerden aiyrmaşylyǧy joq bolǧanymen, är zattyŋ özındık erekşelıgı bar. Köşırme desek te, tüpnūsqa bolsa da ony jasaǧan ūstanyŋ jūmys stilı, materialdy sūryptau jäne qoldanudaǧy özıne tän şeberlıgı saqtalady. Ol kölemı, jasaluy men materialdyŋ qoldanylu erekşelıkterın būrynǧy qalypta bergenımen, sanaly tırşılık iesınıŋ özındık filosofiiasy men soǧan orai jūmys jasau algoritmı tanylyp tūrady. Būl – şeberdıŋ jeke qoltaŋbasy.
Joǧaryda keltırgen derekter muzeige kelgen adamnyŋ nazaryn audarady. Adamda ony ūstap köru, onyŋ qalai jasalǧanyn sezınu qyzyǧuşylyǧy tuyndaidy. Nege bolmasqa? Mıne, endı pragmatizm men ıskerlık baǧyty oryn alady. Ekskursiia aiaqtalǧan soŋ belgılı bır materialdar (qaǧaz, ermeksaz, aǧaş t.b.) ūsynylyp, «şeberlık synybyna» qatysu nemese sol jerde «Qyzyqty idelar» taqyrybynda tyŋ oilar tuyndatuǧa negızelgen jedelsaiys türlerı ūiymdastyrylsa – nūr üstıne nūr. Tek tanysyp qaityp ketpei, körgen men estıgendı köŋılge qondyratyn, tanymdyq‑ziiatkerlık būdan da özge jūmys baǧyttary öte mol. Ol muzeige keluşılerdıŋ mälımet alyp qana qoimai, tyŋ derektermen tanysuyna, muzeige jiı keluıne yqpal etetın köpşılıkpen atqarylar şyǧarmaşylyq baǧdary.
Muzei eksponattaryn zertteudıŋ filosofiialyq negızderın aiqyndai bılu – muzei qyzmetkerı bılıktılıgınıŋ körsetkışı. Eksponatty zertteudıŋ ǧylymi mazmūnyn, tarihi derekterın zamanaui filosofiia tūrǧysynan zerdeleu – muzei ısın jürgızuge tyŋ lep. Sonymen qatar, zertteudıŋ filosofiialyq mäselelerın qozǧau barysynda köne däuır jäne qazaqy filosofiia, babalar danalyǧy men tūrmystyq pragmatikasyna negızdelgen mäselelerın eskeru de maŋyzdy. Ol kreativtı ızdenıster men bäsekege qabılettı qyzmet körsetudegı ıskerlık, zor mümkındıkter bastauy bolyp tabylady.
Köne jädıgerdı alǧaş jinaqtau barysynda onyŋ qūndylyq sipaty üş baǧytta aiqyn körınedı: mädeni, dünietanymdyq, dıni. Al muzeige kelgen soŋ, tarihi mänıne fenomenologiialyq sipaty üstelıp, jeke qūbylys retınde simvoldyq‑semantikalyq mänı tereŋdeidı. Muzeidegı zertteu jūmysynyŋ özındık erekşelıkterı men uaqyt ölşemı de ärqily. Köne jädıger – uaqyt tynysyn öz boiynan ötkeretın erekşe qūbylys. Ol uaqyt ötken saiyn tyŋ sipatyn aşa tüsedı: qaita zerttep, filosofiialyq negızde tyŋ mälımettermen tolyqtyryp otyru mümkındıkterıne basymdyq beredı.
Filosofiiada dästürlı türde oilaudyŋ bolmysqa (bızdıŋ jaǧdaiymyzda bolmys – muzei eksponaty), al bolmystyŋ logikalyq oilauǧa (jaŋa filosofiialyq‑logikalyq tūjyrymdar jasauǧa) qatynasy turaly mäsele qarastyrylady. Al oilau men zertteudıŋ logikalyq tızbegı, mazmūndyq filosofiiasy – muzei eksponatyn zertteu barysynda tyŋ közqarastarǧa mümkındık tudyratyn baǧdar. Bız filosofiialyq negızdeudı eksponattyŋ jasalu sebepterı men maqsaty, negızdelgen qyzmetı, tūrmystaǧy qoldanysy men naqty rölı qamtityn (ontologiialyq) jäne dıni tüsınıkter men dünienı tanudaǧy özındık közqaras erekşelıkterı, zattyq‑bolmystyq negızderın aiqyndaityn (gnoseologiialyq) baǧyttarda zerdelep kelsek, jahandanu jaǧdaiynda muzei eksponatynyŋ sipatyn tyŋ filosofiialyq negızde qarastyruǧa müddelımız.
Qazırgı kezde muzei eksponattaryn zertteudıŋ filosofiialyq negızı retınde pragmatikalyq jäne fenomenologiialyq baǧyttardy qamtu özektı bolyp otyr. Tūŋǧyş Prezident «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasynda qoǧam men sanany jaŋǧyrtuǧa negız bolatyn filosofiialyq baǧyttardyŋ bırı – pragmatizmge: «Qanymyzǧa sıŋgen köptegen daǧdylar men taptauryn bolǧan qasaŋ qaǧidalardy özgertpeiınşe, bızdıŋ tolyqqandy jaŋǧyruymyz mümkın emes. Töl tarihymyzǧa, babalarymyzdyŋ ömır saltyna bır sät üŋılıp körsek, şynaiy pragmatizmnıŋ talai jarqyn ülgılerın tabuǧa bolady. ...Bız jaŋǧyru jolynda babalardan miras bolyp, qanymyzǧa sıŋgen, bügınde tamyrymyzda bülkıldep jatqan ızgı qasietterdı qaita tületuımız kerek» dep, mejelı mındetterdı atap körsetken.
Ūly dala elınen tabylǧan tarihi jädıgerler, muzei eksponattary qai däuır filosofiiasynyŋ da jügın köteretın mazmūnǧa ie. Ol – älı tolyq zerttelıp bıtpegen telegei teŋız. Kez kelgen eksponattyŋ aşylmaǧan syry bar jäne ol mındettı türde filosofiialyq negız, paiymdy pıkırlerge süienıp jūmys ısteudı talap etedı. Oiymyzdy tüsındıru maqsatynda bırdı‑ekılı mysalǧa jügınsek: mäselen, batyrdyŋ dulyǧasy. «Batyr babalar» memorialdyq muzeiınıŋ eksponattar qoryndaǧy batyrdyŋ bas kiımı – köşırme.
Demek, bızdıŋ zertteuımız salystyru, induksiia, deduksiia, analogiialyq t.s.s täsılder boiynşa jüzege asyrylyp, dulyǧanyŋ tarihi‑etnografiialyq, äleumettık‑mädeni, tanymdyq‑aqparattyq sipattaryn aşatyn mälımetter qoryn qūraidy. Muzeidegı qūndy artefaktılerdıŋ bırı – qylyş. Qarudy zertteu jūmysy negızınde qylyştyŋ jasalu tehnologiiasy, qai şeberhanada jasalǧany, kımder jasaǧany, qoldanys merzımınıŋ kezeŋı jäne kım tapsyrǧany turaly derekter naqty berılgen. Qylyştyŋ aituly tūlǧa Bopai hanymǧa tiesılı ekenı jönınde (auyzekı) mälımet te bar.
Körıp otyrǧanymyzdai, artefakt jönındegı qalypty ülgıdegı mälımet bar, alaida zertteu osymen toqtamaidy. Egere olai etsek, onda muzei jūmysy keluşılerdıŋ qyzyǧuşylyǧyn üstep, bäsekege qabılettı jūmys deŋgeiın körsetu mümkındıgınen alşaqtaidy. Mıne, osy tūsta zertteudı fenomenologiialyq jäne pragmatikalyq filosofiialyq oi tūjyrymdau baǧyttaryna negızdesek, muzei eksponatyna qatysty mälımetterdı tyŋ tūrǧydan tolyqtyru örısı keŋeiedı. Oiymyzdy sabaqtap, zertteu ısıne qatysty joǧarydaǧy mysaldar töŋıregınde oiymyzdy jinaqtap, tūjyrymdasaq.
Pragmatikalyq negızdeme dulyǧa men qylyştyŋ köne jädıger retınde qarastyrylyp qana qoimai, onyŋ bolaşaqqa qyzmet ete alatyn ülgı ekenın zertteuge jol aşady. Naqtylai tüssek: dulyǧa – soǧys jaraǧy. Alaida onyŋ modelı özgerısterge ūşyrai otyryp, tyŋ ideialarǧa qyzmet etude: ūşqyştyŋ şlemı, ǧaryşker skafandry, ört söndıruşı jäne qūrylysşynyŋ qorǧanys bas kiımı jäne t.b. Qylyş – qorǧanys qūraly, bıraq onyŋ formasy qaru retınde talai özgerıske ūşyraǧany, jetıldırılgenı anyq. Qylyştyŋ köne ǧasyrdan qoldanys ideiasynyŋ bastauy bolǧanynyŋ bır dälelı – toqyma önerındegı arqau jıptı nyǧyzdap otyratyn aǧaş qylyş. Ol jerde qylyş jüzınıŋ ötkır boluy tıpten qarastyrylmaidy. Osy tūrǧydan qaraityn bolsaq, qajet jaǧdaida joldy bögeitın şlagbaum, suret qaǧazyn bırkelkı kesetın qūral t.t. negızınde qylyşty tūrmystyq jaǧdaida, beibıt qoldanysta qoldanudyŋ kreativtı şeşımderı jatyr. Demek, eksponat – belgılı bır tarihi qyzmetımen tanylǧanymen, uaqyt özgerısıne qarai beiımdelıp, adamzat damuyna üles qosyp otyrǧan önım ülgısı.
Eksponattyŋ fenomendık sipaty onyŋ erekşelıgıne negızdeledı. Syrtqy sipaty özge ülgılerden aiyrmaşylyǧy joq bolǧanymen, är zattyŋ özındık erekşelıgı bar. Köşırme desek te, tüpnūsqa bolsa da ony jasaǧan ūstanyŋ jūmys stilı, materialdy sūryptau jäne qoldanudaǧy özıne tän şeberlıgı saqtalady. Ol kölemı, jasaluy men materialdyŋ qoldanylu erekşelıkterın būrynǧy qalypta bergenımen, sanaly tırşılık iesınıŋ özındık filosofiiasy men soǧan orai jūmys jasau algoritmı tanylyp tūrady. Būl – şeberdıŋ jeke qoltaŋbasy.
Joǧaryda keltırgen derekter muzeige kelgen adamnyŋ nazaryn audarady. Adamda ony ūstap köru, onyŋ qalai jasalǧanyn sezınu qyzyǧuşylyǧy tuyndaidy. Nege bolmasqa? Mıne, endı pragmatizm men ıskerlık baǧyty oryn alady. Ekskursiia aiaqtalǧan soŋ belgılı bır materialdar (qaǧaz, ermeksaz, aǧaş t.b.) ūsynylyp, «şeberlık synybyna» qatysu nemese sol jerde «Qyzyqty idelar» taqyrybynda tyŋ oilar tuyndatuǧa negızelgen jedelsaiys türlerı ūiymdastyrylsa – nūr üstıne nūr. Tek tanysyp qaityp ketpei, körgen men estıgendı köŋılge qondyratyn, tanymdyq‑ziiatkerlık būdan da özge jūmys baǧyttary öte mol. Ol muzeige keluşılerdıŋ mälımet alyp qana qoimai, tyŋ derektermen tanysuyna, muzeige jiı keluıne yqpal etetın köpşılıkpen atqarylar şyǧarmaşylyq baǧdary.
Muzei eksponattaryn zertteudıŋ filosofiialyq negızderın aiqyndai bılu – muzei qyzmetkerı bılıktılıgınıŋ körsetkışı. Eksponatty zertteudıŋ ǧylymi mazmūnyn, tarihi derekterın zamanaui filosofiia tūrǧysynan zerdeleu – muzei ısın jürgızuge tyŋ lep. Sonymen qatar, zertteudıŋ filosofiialyq mäselelerın qozǧau barysynda köne däuır jäne qazaqy filosofiia, babalar danalyǧy men tūrmystyq pragmatikasyna negızdelgen mäselelerın eskeru de maŋyzdy. Ol kreativtı ızdenıster men bäsekege qabılettı qyzmet körsetudegı ıskerlık, zor mümkındıkter bastauy bolyp tabylady.
A. A. Qasymbek, «Batyr babalar»
memorialdy muzeiınıŋ ǧylymi qyzmetkerı,
Äleumettık ǧylymdar magistrı
Paidalanylǧan ädebietter:- Qazaqstan ensiklopediiasy, VII-tom
- Saiasi tüsındırme sözdık. – Almaty, 2007.
- Biekenov K., Sadyrova M. Äleumettanudyŋ tüsındırme sözdıgı. Almaty: Sözdık-Slovar, 2007. — 344 bet
- Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ "Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru" maqalasy. http://sayasat.aktobe.gov.kz/kk/node/49208
- Qazaq mädenietı. Ensiklopediialyq anyqtamalyq. Almaty: Aruna Ltd. JŞS, 2005
- Brusso F. Opyt kanadskih muzeev: vozrastaiuşee vzaimodeistvie s obşestvom // Muzei i obşestvo: materialy mejdunar. konf. Krasnoiarsk: Vysş. şk., 2002.
- Bögenbai batyrdyŋ dulyǧasy · Jaŋalyqtar · «Qazaqstan tarihy» portaly e-history.kz/kz/publications/
- T. Vasileva. Regionalnyi muzei kak entr duhovnoi jizni. http://regionsar.ru/ru/node/307
- Zertteu ädısterı jäne ädıstemesı turaly jalpy tüsınık. https://mylektsii.ru/11-25563.html
