Özgermelı düniede özgermeitın bır ǧana närse bolsa, būl - ūlttyq kodtyŋ, öz tamyr-tarihyŋ şyǧar dep oiluşy edık. Ǧasyrlardyŋ qyrtysy qalyŋdap, däuırlerdıŋ äjımı tereŋdegen saiyn baba qany da sūiylady, tarih ta tūmandanady eken. Sonda, ötken men bügın arasynda köpır bolarlyqtai ne qaldy? Keşe men keleşektıŋ tıgısın jatqyzar myzǧymas tūraqty, näzık te quatty däneker bar ma? Mıne, «ūlttyq qūndylyq» ūǧymynyŋ ömırşeŋdıgı osyndaida körınedı. Rasynda, bolaşaqqa bet tüzegen salqar köştıŋ tūsbaǧdary da osy ūǧym bolmaq. Sanasyna ūlaǧat sıŋgen ūrpaq bolmasa, «ūlt qūndylyǧynyŋ ne ekenın tap basyp aitatyndar sanauly emes pe eken?» degen suyq oi syǧalap tūrǧanyn da jasyrmaimyn. Keŋıstık keŋ bolǧan saiyn adasatynyŋ siiaqty, taqyryp tereŋ bolǧan saiyn batyp qalmauǧa tyrysasyŋ. Biıktık pen tereŋdıktıŋ ortasynda şarq ūryp, būl sūraqqa da jauap ızdep körelık.
Tabiǧattyŋ zaŋy tūtas tırşılıkke ortaq ekenın eskersek, adam tūrmaq aiuannyŋ özı öz tobyrynan alys kete almaidy. Jan-januar, şybyn-şırkeidıŋ de tuylǧan ortasyna orai, tabiǧi qauymdastyǧy bar. Sol ortanyŋ qamyn da, nanyn da jeitın özderı. Syrttan kelıp bıreudıŋ tabynyn qorǧap beretın jyrtqyşty, basqa omartaǧa bal tasityn arany körıp pe edıŋız? Sol sekıldı, adamnyŋ özı tuǧan jerıne, ösken ortasyna, otanyna degen tartylysy – tabiǧi qūbylys. Būl tabiǧilyq, eŋ aldymen, otbasynda körınıs beretındıkten, «ūlttyq qūndylyqtar» janūiadan bastaluy kerek. Ūltty – otbasy ūǧymynyŋ ūlǧaiǧan türı dep tüsınemın. Sondyqtan, oşaǧynyŋ basynda tıl men dılı, dını men dästürı därıptelmegen ūrpaqtyŋ ūlt turaly oiy da şolaq bolmaq. Mūhtar Şahanovtyŋ: «Adam qanşa bolǧanymen daryndy äri tabandy, Tuǧan jerin süimei tūryp süimek emes ǧalamdy» degen öleŋ joldary osy oiymdy quattap tūrǧandai.
Aiym Altaiqyzy
Menıŋ tūjyrymym boiynşa, adamnyŋ genetikalyq kodynda arǧy babalarynyŋ tegı, ruhy, mınezı mülgıp jatsa kerek. Anasynyŋ äldiıne ūiyǧanda, töl aspabynyŋ ünın estıgende, ana tılınıŋ «arda sütın» emgende, ūlttyŋ boiauy sıŋgen kez kelgen ıstı atqarǧanda ǧana adamnyŋ ūiqydaǧy ruhy oianatyn şyǧar dep topşylaimyn. Aitys dese arqasy, alaman bäige dese delebesı qozatyn qazaqtyŋ da qalǧymaly ruhy bar. Sol ruhtyŋ mäŋgı oiau tūruy üşın ömırdıŋ ärbır eleusız bölşegıne deiın ūlttyq qūndylyqpen kömkerıluı kerek. Joq... Etekke salar oiudy maŋdaiǧa qadap, körıngen zatqa qoşqar müiız oiyp saludy «qūndylyqqa» teludı aityp tūrǧam joq. «Alystan sermep» söileitın halyqtyq söz astaryn aŋdamas jaǧdaiǧa jetuı de tüsıngenge qasıret. Sondyqtan, ūlt aldyndaǧy ūly mındet tıl tazalyǧyn saqtaudan bastalady. Genosid körgen halyqtyŋ «postkoloniialyq sindromǧa» şaldyǧuy qalypty jaǧdai. Tek, tūŋǧiyqqa bata bermei, teŋız tübınde şögıp jatqan ınjudei ızgımızdı ılıp alatyn kez keldı. Būl tūrǧyda, jüktıŋ bır şetı jurnalisterge de artylady. Qazaq qoǧamyn qazaqşa söiletude, qazaqşa bolǧanda da tıl qūnarynyŋ qalpyn būzbai nasihattauda, būqaralaq aqparat qūraldarynyŋ maŋyzyn tüsındırıp jatudyŋ özı artyq. Jahandyq tendensiiada jurnalister tek aqparat tartuşy bolyp sanalsa, bızdıŋ elımızge «ūlttyq immunitettı» köteretın ruhani därıgerler qajet. Qazaqta trend bolarlyq tauar da, brend bolarlyq tūlǧa da köp. Sol sebeptı, aǧyl-tegıl aqparat arasynda, ūlttyq dünielerdıŋ ūmyt bolyp qalmauy – sızge de, bızge de amanat.
Ūlttyq qūndylyq dese, qaraşa üidıŋ quysynda jetımsıregen sandyq pen sol sandyqtan meiram künı ǧana şyǧatyn şapan köz aldyma elesteidı. Sandyq eşkımge keregı joq «tarih» siiaqty, auyr ärı kömeskı. Tarihty zerdelep, jaŋa derek qosqymyz kelmeitını tärızdı, sandyqqa da jaŋa zat saqtamaimyz. Öŋkei eskı-qūsqy. Tek sonyŋ ışınen ǧana tabylatyn «şapan» - dästürımız sekıldı, toi-tomalaqta jarqyratyp körsetuge jaqsy. Bylaiǧy uaqytta sandyqpen de, şapanmen de eşkımnıŋ şaruasy joq.
Ökınışke orai, köp jaǧdaida ūlttyŋ qūndylyqtary qūr maqtan, maǧynasyz mastyq küiınde körınıp jatady. Mäselen, «qazaqtyŋ jerı qandai keŋ bolsa, köŋılı de sondai keŋ» degen sözdı jiı estimız. Sol keŋdıgı özıne kesel bolyp tigenın tez ūmytatatyny da bar būl halyqtyŋ. Älemde qonaqjailylyǧy tübıne jetken jalǧyz etnos bız emes. Äigılı jihankez Hristofor Kolumb 1492 jyly 4 tamyzda Palos-de-la-Frontera qalasynan Ündıstady ızdeuge attanady. 70 kün ötken soŋ bögde kontinenttıŋ belgısız aralyna toqtaidy.
Būl - Amerikany meken etken ejelgı ündıster araly bolatyn. İspandyq saiahatşy özın jaqsy qarsy alyp, asty-üstıne tüsken adamdar turaly kündelıgıne türtıp alyp jüredı. Tabany tigen jerdı Ündıstan dep oilaǧan ol, jergılıktı tūrǧyndardy ündıster dep atap, «olar toq ärı beiqam», «asyl dınımızge kırgızsek jap-jaqsy qūl bolady», «qazırdıŋ özınde olar alǧymyz kelgendı beredı, barǧymyz kelgenge aparady» dep jazyp alǧany tarihtan mälım. Būlardy basyp aluǧa 50 qaruly sarbaz da jetedı degen Kolumb sözınen soŋ, ispaniia koroldıgı 1493 jyldyŋ küzınde kısı öltıruge maşyqtanǧan 1500 adamdy apachi ūrpaqtaryn aiausyz qyryp saluǧa jūmsaidy. Keiınnen aǧylşyndar taipa adamdaryn tırılei örtep, ärbır ündıstı öltıruşıge syi-siiapat bergenı de aian. Baiyrǧy tūrǧyndardy qūrtu üşın halyqty negızgı qoregınen aiyryp, bizondardy qūrtu kompaniialary qūryldy. 1775-1890 jyldar aralyǧynda 45 000 ündıstıŋ közı joiylǧan degen derek bar. Şyndyǧynda olardyŋ sany millionnan asady. Keŋdıktıŋ kesırınen jer betınen joiyla jazdaǧan taipa tarihy qamsyz halyqtyŋ üreilı ötkenın eske salady. Ündıster qūndylyǧy tömen «ūlyt» emes edı. Kerısınşe, şekten tys qūndy bolu da qauıp eken.
Menıŋşe, bızdıŋ halyqtyŋ qasıretı de būdan jeŋıl emes. Aiǧyzy köp tarih ainasyna tura qarauǧa batylymyz barmaidy. Qazır bızdıŋ qanymyzda «genetikalyq aştyqtyŋ» belgısı qylaŋ beredı. Oǧan, «ūlttyq bıryŋǧai komplekstı» qosyŋyz. Bızdıŋ halyq orynsyz şaşyluǧa kelgende, däuletın dasarhanmen jarystyrǧanda ǧana keŋ be edı? «At mıngızıp, şapan jabuǧa» kelgende ǧana märt boldyq pa? Keŋdık ūǧymynyŋ maǧynasy tarylǧan saiyn, daraqy dästürler köbeie bermek. San ǧasyrlar boiy tek qasıret şekken halyqtyŋ jalǧyz tılegı «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» zamanǧa jetu boldy. Tynyştyqqa jetken halyqtyŋ toi qyzyǧyn köpsıngenım emes. Tek, qūndylyq dep jürgenımız toihananyŋ ışınde tūnşyǧyp tynbasa eken deimın.
Dästür - ūlt qūndylyǧynyŋ bır detalı ǧana. Mädeniettıŋ de maltasyn eze berıp, qūndylyq osy eken dei beruge bolmaidy. Aitpaǧym, ūlttyŋ bıregei bolmysy ony basqalardan täuelsız, anaǧūrlym azat etetındei boluy kerek. Än men küi - är halyqtyŋ ruhani jan mūratynyŋ jiyntyǧy. Ädet-ǧūryptar dınmen dänekerles tärbie qūraly. Būlardyŋ barlyǧy da qūndylyq qamalyn qalap tūrǧan kırpışter. Özımızben taǧdyrlas elderdıŋ tarihyna üŋıler bolsaq, qiyn-qystau künderde ūltqa qorǧan bolatyn taǧy bır dünie bar ekenıne köz jetkızer edık.
Mäselen, myŋ boiauly mädenietı bar, än men bidıŋ otany sanalatyn Ündıstan aǧylşyndardyŋ qūrsauynda qalǧanda, qūndylyqtardyŋ orny almasty. Halyqty qiyndyqtan taqualyǧy da, än – biı de qūtqara alǧan joq. Qūndylyqtyŋ eŋ ūlysy – namys pen eŋbek qana olardy qūrdymnan şyǧarǧan edı. 1857-1858 jyldardaǧy «ündıstan ūlt-azattyq» köterılısınıŋ negızgı simvoly qan da, qaru da emes qarapaiym ūrşyq bolǧan. Ündıstanda «Bapu», iaǧni, «äkei» atanyp ketken Mahatma Gandi halqynyŋ töl önerın qaita tırılttı. Ündıstandy toqymaşylyq arqyly ekonomikalyq tūrǧydan täuelsızdıkke jetkızdı. Būl jolda ündıler öz jerlerınde maqta ösırıp, jıp iırıp mata şyǧarudy qolǧa alǧan edı. Osylaişa, britandyq matalarǧa sūranys tömendep, halyq öz-özderın qamtamasyz ete aldy. Mahatma Gandi öz ūltynyŋ qūndylyǧyn ūtqyr paidalana bılgen ruhani köşbasşy. Ol jai ǧana halqynyŋ namysy men eŋbekke degen beiımın ǧana oiatty. Būl ekeuı bolmasa, qalǧan qūndylyqtardyŋ ǧūmyry qysqara bermek.
Qoǧamdaǧy qai mäselenı şeşude bolmasyn ūlt müddesı bırınşı orynda tūru kerek. Köşpelıler mädenietın qaita jolǧa qoisaq, jeŋıl önerkäsıptıŋ de, şikızattyŋ da mäselesı şeşıler edı. Auyz ädebietın qaita jaŋǧyrtsaq, tılımız tūǧyryna qaita qonar edı. Ūlttyq oiyndarymyz ūlyqtalsa, ūiqydaǧy namys oianar edı. Kezınde qandai bolǧanymyz emes, keiın qandai bolatynymyz maŋyzdy. Sondyqtan, ūlttyq qūndylyq ūǧymyn qūrap tūrǧan är tüsınık qoldanysqa ense, qorǧanyşqa ainalaryna kämıl senem.
Egemendıgımızdı qalpyna keltırgen jyldan bastap qazaq ziialylary «ūlttyq ideologiia» ızdeu qamyna kırıstı. Bükıl halyq bolyp jūmylatyn ortaq ideia tarihtyŋ basty taraularynda jazylyp tūr. Ūltty ūiystyratyn ūly mūrat äl-Farabidıŋ «Qaiyrymdy qalasy», Tonyköktıŋ «täŋırı jarylqaǧan mäŋgılık elı», Abai armanadǧan «Aqyl, qairat jürektı bırdei ūstaityn» tolyq adam formulasy men Şäkerım köksegen «ızgı qoǧamnan» asqan ideia boluy mümkın emes. Tamyry joq aǧaştai, börene küiın keşpes üşın, būlaǧymyzdyŋ bastauyn bıtemeiık. Qūndylyǧymyzdyŋ berık dıŋın qūlatpaiyq.
Aiym Altaiqyzy
Menıŋ tūjyrymym boiynşa, adamnyŋ genetikalyq kodynda arǧy babalarynyŋ tegı, ruhy, mınezı mülgıp jatsa kerek. Anasynyŋ äldiıne ūiyǧanda, töl aspabynyŋ ünın estıgende, ana tılınıŋ «arda sütın» emgende, ūlttyŋ boiauy sıŋgen kez kelgen ıstı atqarǧanda ǧana adamnyŋ ūiqydaǧy ruhy oianatyn şyǧar dep topşylaimyn. Aitys dese arqasy, alaman bäige dese delebesı qozatyn qazaqtyŋ da qalǧymaly ruhy bar. Sol ruhtyŋ mäŋgı oiau tūruy üşın ömırdıŋ ärbır eleusız bölşegıne deiın ūlttyq qūndylyqpen kömkerıluı kerek. Joq... Etekke salar oiudy maŋdaiǧa qadap, körıngen zatqa qoşqar müiız oiyp saludy «qūndylyqqa» teludı aityp tūrǧam joq. «Alystan sermep» söileitın halyqtyq söz astaryn aŋdamas jaǧdaiǧa jetuı de tüsıngenge qasıret. Sondyqtan, ūlt aldyndaǧy ūly mındet tıl tazalyǧyn saqtaudan bastalady. Genosid körgen halyqtyŋ «postkoloniialyq sindromǧa» şaldyǧuy qalypty jaǧdai. Tek, tūŋǧiyqqa bata bermei, teŋız tübınde şögıp jatqan ınjudei ızgımızdı ılıp alatyn kez keldı. Būl tūrǧyda, jüktıŋ bır şetı jurnalisterge de artylady. Qazaq qoǧamyn qazaqşa söiletude, qazaqşa bolǧanda da tıl qūnarynyŋ qalpyn būzbai nasihattauda, būqaralaq aqparat qūraldarynyŋ maŋyzyn tüsındırıp jatudyŋ özı artyq. Jahandyq tendensiiada jurnalister tek aqparat tartuşy bolyp sanalsa, bızdıŋ elımızge «ūlttyq immunitettı» köteretın ruhani därıgerler qajet. Qazaqta trend bolarlyq tauar da, brend bolarlyq tūlǧa da köp. Sol sebeptı, aǧyl-tegıl aqparat arasynda, ūlttyq dünielerdıŋ ūmyt bolyp qalmauy – sızge de, bızge de amanat.
Ūlttyq qūndylyq dese, qaraşa üidıŋ quysynda jetımsıregen sandyq pen sol sandyqtan meiram künı ǧana şyǧatyn şapan köz aldyma elesteidı. Sandyq eşkımge keregı joq «tarih» siiaqty, auyr ärı kömeskı. Tarihty zerdelep, jaŋa derek qosqymyz kelmeitını tärızdı, sandyqqa da jaŋa zat saqtamaimyz. Öŋkei eskı-qūsqy. Tek sonyŋ ışınen ǧana tabylatyn «şapan» - dästürımız sekıldı, toi-tomalaqta jarqyratyp körsetuge jaqsy. Bylaiǧy uaqytta sandyqpen de, şapanmen de eşkımnıŋ şaruasy joq.
Ökınışke orai, köp jaǧdaida ūlttyŋ qūndylyqtary qūr maqtan, maǧynasyz mastyq küiınde körınıp jatady. Mäselen, «qazaqtyŋ jerı qandai keŋ bolsa, köŋılı de sondai keŋ» degen sözdı jiı estimız. Sol keŋdıgı özıne kesel bolyp tigenın tez ūmytatatyny da bar būl halyqtyŋ. Älemde qonaqjailylyǧy tübıne jetken jalǧyz etnos bız emes. Äigılı jihankez Hristofor Kolumb 1492 jyly 4 tamyzda Palos-de-la-Frontera qalasynan Ündıstady ızdeuge attanady. 70 kün ötken soŋ bögde kontinenttıŋ belgısız aralyna toqtaidy.
Būl - Amerikany meken etken ejelgı ündıster araly bolatyn. İspandyq saiahatşy özın jaqsy qarsy alyp, asty-üstıne tüsken adamdar turaly kündelıgıne türtıp alyp jüredı. Tabany tigen jerdı Ündıstan dep oilaǧan ol, jergılıktı tūrǧyndardy ündıster dep atap, «olar toq ärı beiqam», «asyl dınımızge kırgızsek jap-jaqsy qūl bolady», «qazırdıŋ özınde olar alǧymyz kelgendı beredı, barǧymyz kelgenge aparady» dep jazyp alǧany tarihtan mälım. Būlardy basyp aluǧa 50 qaruly sarbaz da jetedı degen Kolumb sözınen soŋ, ispaniia koroldıgı 1493 jyldyŋ küzınde kısı öltıruge maşyqtanǧan 1500 adamdy apachi ūrpaqtaryn aiausyz qyryp saluǧa jūmsaidy. Keiınnen aǧylşyndar taipa adamdaryn tırılei örtep, ärbır ündıstı öltıruşıge syi-siiapat bergenı de aian. Baiyrǧy tūrǧyndardy qūrtu üşın halyqty negızgı qoregınen aiyryp, bizondardy qūrtu kompaniialary qūryldy. 1775-1890 jyldar aralyǧynda 45 000 ündıstıŋ közı joiylǧan degen derek bar. Şyndyǧynda olardyŋ sany millionnan asady. Keŋdıktıŋ kesırınen jer betınen joiyla jazdaǧan taipa tarihy qamsyz halyqtyŋ üreilı ötkenın eske salady. Ündıster qūndylyǧy tömen «ūlyt» emes edı. Kerısınşe, şekten tys qūndy bolu da qauıp eken.
Menıŋşe, bızdıŋ halyqtyŋ qasıretı de būdan jeŋıl emes. Aiǧyzy köp tarih ainasyna tura qarauǧa batylymyz barmaidy. Qazır bızdıŋ qanymyzda «genetikalyq aştyqtyŋ» belgısı qylaŋ beredı. Oǧan, «ūlttyq bıryŋǧai komplekstı» qosyŋyz. Bızdıŋ halyq orynsyz şaşyluǧa kelgende, däuletın dasarhanmen jarystyrǧanda ǧana keŋ be edı? «At mıngızıp, şapan jabuǧa» kelgende ǧana märt boldyq pa? Keŋdık ūǧymynyŋ maǧynasy tarylǧan saiyn, daraqy dästürler köbeie bermek. San ǧasyrlar boiy tek qasıret şekken halyqtyŋ jalǧyz tılegı «qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalaǧan» zamanǧa jetu boldy. Tynyştyqqa jetken halyqtyŋ toi qyzyǧyn köpsıngenım emes. Tek, qūndylyq dep jürgenımız toihananyŋ ışınde tūnşyǧyp tynbasa eken deimın.
Dästür - ūlt qūndylyǧynyŋ bır detalı ǧana. Mädeniettıŋ de maltasyn eze berıp, qūndylyq osy eken dei beruge bolmaidy. Aitpaǧym, ūlttyŋ bıregei bolmysy ony basqalardan täuelsız, anaǧūrlym azat etetındei boluy kerek. Än men küi - är halyqtyŋ ruhani jan mūratynyŋ jiyntyǧy. Ädet-ǧūryptar dınmen dänekerles tärbie qūraly. Būlardyŋ barlyǧy da qūndylyq qamalyn qalap tūrǧan kırpışter. Özımızben taǧdyrlas elderdıŋ tarihyna üŋıler bolsaq, qiyn-qystau künderde ūltqa qorǧan bolatyn taǧy bır dünie bar ekenıne köz jetkızer edık.
Mäselen, myŋ boiauly mädenietı bar, än men bidıŋ otany sanalatyn Ündıstan aǧylşyndardyŋ qūrsauynda qalǧanda, qūndylyqtardyŋ orny almasty. Halyqty qiyndyqtan taqualyǧy da, än – biı de qūtqara alǧan joq. Qūndylyqtyŋ eŋ ūlysy – namys pen eŋbek qana olardy qūrdymnan şyǧarǧan edı. 1857-1858 jyldardaǧy «ündıstan ūlt-azattyq» köterılısınıŋ negızgı simvoly qan da, qaru da emes qarapaiym ūrşyq bolǧan. Ündıstanda «Bapu», iaǧni, «äkei» atanyp ketken Mahatma Gandi halqynyŋ töl önerın qaita tırılttı. Ündıstandy toqymaşylyq arqyly ekonomikalyq tūrǧydan täuelsızdıkke jetkızdı. Būl jolda ündıler öz jerlerınde maqta ösırıp, jıp iırıp mata şyǧarudy qolǧa alǧan edı. Osylaişa, britandyq matalarǧa sūranys tömendep, halyq öz-özderın qamtamasyz ete aldy. Mahatma Gandi öz ūltynyŋ qūndylyǧyn ūtqyr paidalana bılgen ruhani köşbasşy. Ol jai ǧana halqynyŋ namysy men eŋbekke degen beiımın ǧana oiatty. Būl ekeuı bolmasa, qalǧan qūndylyqtardyŋ ǧūmyry qysqara bermek.
Qoǧamdaǧy qai mäselenı şeşude bolmasyn ūlt müddesı bırınşı orynda tūru kerek. Köşpelıler mädenietın qaita jolǧa qoisaq, jeŋıl önerkäsıptıŋ de, şikızattyŋ da mäselesı şeşıler edı. Auyz ädebietın qaita jaŋǧyrtsaq, tılımız tūǧyryna qaita qonar edı. Ūlttyq oiyndarymyz ūlyqtalsa, ūiqydaǧy namys oianar edı. Kezınde qandai bolǧanymyz emes, keiın qandai bolatynymyz maŋyzdy. Sondyqtan, ūlttyq qūndylyq ūǧymyn qūrap tūrǧan är tüsınık qoldanysqa ense, qorǧanyşqa ainalaryna kämıl senem.
Egemendıgımızdı qalpyna keltırgen jyldan bastap qazaq ziialylary «ūlttyq ideologiia» ızdeu qamyna kırıstı. Bükıl halyq bolyp jūmylatyn ortaq ideia tarihtyŋ basty taraularynda jazylyp tūr. Ūltty ūiystyratyn ūly mūrat äl-Farabidıŋ «Qaiyrymdy qalasy», Tonyköktıŋ «täŋırı jarylqaǧan mäŋgılık elı», Abai armanadǧan «Aqyl, qairat jürektı bırdei ūstaityn» tolyq adam formulasy men Şäkerım köksegen «ızgı qoǧamnan» asqan ideia boluy mümkın emes. Tamyry joq aǧaştai, börene küiın keşpes üşın, būlaǧymyzdyŋ bastauyn bıtemeiık. Qūndylyǧymyzdyŋ berık dıŋın qūlatpaiyq.
Aiym Altaiqyzy,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı
Jurnalistika fakultetınıŋ 3 kurs studentı
