Qazır kez-kelgen qazaqtan «ärbır qazaq oquy tiıs kıtap?» dep sūrau salsaŋyz, mındettı türde Mūhtar Äuezovtyŋ «Abai jolyn» aitady. Küllı ūlttyŋ bıtım-bolmysyn tört tomǧa syidyra bılgen oilary älı künge deiın öz aktualdylyǧyn joiǧan joq. Ūly Abaidy ūlyqtaudyŋ bastau alar tūsy onyŋ mūralaryn zertteu ekenı ras. Bızdı bügınde tolǧandyryp jürgen mäselelerdıŋ bırı - ūlttyq qūndylyqtar bolsa, onyŋ bärın Abai şyǧarmaşylyǧynan tauyp aluǧa bolady. Mysaly, nemıs jūrty Getenı özderınıŋ ūlttyq maqtanyşy retınde älemge tanyta alyp otyr. Bükıl älem qazır Getenı «nemıs ūltynyŋ ūly janaşyry, qoldauşysy» beinesınde qabyldauǧa beiımdelgen. Ärine, Abai men Gete şyǧarmaşylyǧynda ūqsastyqtar öte köp. Eŋ aldymen, olardyŋ ūlty üşın ǧana emes, barşa adamzat üşın jaqsy men jamandy aiyra bıluge şaqyruymen este qalady.
Abai şyǧarmaşyly öte kürdelı ärı türlı salalardy qamtyǧan. Işınen qalasaŋyz saiasatty da, ǧylymdy da, önerdı de taba alasyz. Ūlt bolyp qalyptasqan soŋ, olarda ortaq ideologiianyŋ bolyp, alǧa jalǧyz atty retınde emes, top bolyp ūmtylǧannyŋ maŋyzy zor. Sondai kezde alǧa tartar bır küştıŋ boluy kerektıgı jasyryn emes. Däl sol küş Abai bolsa kerek. Öz öleŋderınde de, qara sözderınde de qazaqtyŋ älemnıŋ damyǧan elderımen terezesın teŋ bolǧanyn qalaitynyn jäne oǧan qalai qol jetkızuge bolatyndyǧyn tolyǧymen körsetedı. Dana halqymyz erte kezden-aq «El bolam deseŋ, besıgıŋdı tüze» degen sözın beker aitpasa kerek. Sebebı, belı besıkten jaŋa şyqqan bala Abaidyŋ öleŋderı men oilaryna susyndap ösetın bolsa, tek adamgerşılıktı pır tūtqan emes, «elım, jerım» deitın azamattar bolyp öser edı. Mysal retınde, bärımızge belgılı aqyn Mūqaǧali Maqataevtyŋ öz auylyndaǧy dūrys nasihattaluyn aituǧa bolady. Qarasaz auylyna (Mūqaǧali Maqataevtyŋ auyly) jolyŋyz tüse qalsa, eŋbektegen baladan eŋkeigen qartqa deiın Mūqaŋnyŋ öleŋderınıŋ tym bolmasa bır şumaǧyn jatqa aitatynyn baiqai alasyz. Nege Abaidy däl osylai bükıl qazaq jatqa aitatyndai därejege jetkızbeske?!
Kez-kelgen dünienı ūlyqtau eŋ aldymen bilık pen BAQ qolynda ekenı ras. Ärine ūly aqyn az nasihattalyp jürgen joq. Būl jerde tuyndaityn sūraq «dūrys nasihattalyp jür me?». Sebebı, är sözge «Abai osylai deptı» deu bır bölek te, «Abai osy jerde osyny aitqysy kelıptı» dep taldau ūsynu bır bölek. Mysaly, bastauyş synyptan «Ǧylym tappai maqtanba» dep jatqa aityp keludemız, bıraq eşkım jas balaǧa adam üşın ǧylymnyŋ maŋyzy qandai ekenın tüsındırmeidı. Al ol bala ösken soŋ baryp qana ǧylymnyŋ maŋyzyn tüsınuı keş bolady. Nasihattaǧan kezde tek qazaqtyŋ ūly aqyny retınde emes, älemdık därejedegı kemeŋger tūlǧa retınde tanytuǧa da barynşa küş salǧanymyz abzal. Sebebı, Abaidyŋ bala kezden-aq älemnıŋ türlı ǧūlamalarynyŋ şyǧarmaşylyǧymen tanys bolyp öskenı ras. Öz kezegınde onyŋ bärı Abaidy «tolyq adam» retınde qalyptasuyna öz septıkterın tigızdı.
Taǧy da bır dūrys tüsındırıluı qajet dünie - bügıngı jaŋa tehnologiia men innovasiialardyŋ ǧasyrynda öz ūlttyq qadır-qasietterımızdıŋ maŋyzy. Sebebı, jastardyŋ Batys Europa, Amerika jäne Şyǧys Aziia memleketterınıŋ bügıngı därejelıne elıktei otyryp, qaŋsyqtaryna da taŋsyq bolyp otyrǧany ökınerlık jait. Qazırgı memeleketter men ūlttar arasyndaǧy özara bäsekelestık adamgerşılık qasetterdı attap ketuge tyrysyp-aq jür. Al osy tūsta Abaidyŋ «aqyl, qairat, jürektı bırdei ūsta» degen sözı toqtau bola aluy kerek.
Tūŋǧyş prezidenttıŋ bastamasymen «Bolaşaqqa baǧdar: Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ jüzege asyp jatqany mälım. Mıne, bızdıŋ örkenietımız älı qalyptasyp ülgergen joq. Sol jaŋa örkeniettı qalyptastyruda, ruhani jaŋǧyruda Abaidyŋ qosar ülesı orasan. Sebebı, bız özımızge tän ūlttyq qūndylyqtarymyzdy saqtai otyryp qana alǧa qadam jasai alamyz. Bügıngı adasqan örkenietter arasynda özıŋdı joǧaltyp almau asa maŋyzdy. Būl turaly Abai da, äl- Farabi da söz etedı. Şyndyǧynda, ekı ūstazdyŋ şyǧarmaşylyǧynda ūqsastyqtar bırşama. Ekeuınıŋ de aitqysy kelgen oiy bır. Qairat, aqyl, jürek, tolyq adam. Mıne däl osy sözderdı negızge alyp, ekeuı ekı däuırdıŋ adamy bolsa da bırdei tüsındıruge ūmtylady. Qyzyǧy sol, būl ūǧymdardy älı jete tüsıne almai jüruımız. Oǧan sebep - Abai men äl-Farabi mūralaryn dūrys tüsıne almauymyz.
Abaidyŋ ömırbaianyna nazar audarar bolsaq, bır adam mūnşa ılımdı qalai meŋgergen dep taŋdanatynymyz ras. Adamzat balasy Abai şyǧarmaşylyǧy men eŋbekterın joqqa şyǧara alǧanymen, onyŋ qanşalyqty paiym kökjiegı keŋ tūlǧa bolǧandyǧyn joqqa şyǧara almaidy. Sondyqtan, Abaidy oqytar tūsta, ūly ūstazben tanystyrar tūsta bırden şyǧarmaşylyǧyna nazar audartpai, onyŋ kım bolǧanyn körsetıp-tanystyrudyŋ özı jetıstık. Abai şyǧarmaşylyǧyn qanşa jerden nasihattap jürgenımızben, Abaidyŋ özı kım ekenın älı tolyq tanyp ülgermedık pe ekenbız dep qorqamyn.
Abaidyŋ dünitanymdyq közqarasynyŋ bırşama bölıgı «qara sözderınde» jinaqtalǧan. Ūly aqyndy ūlyqtaǧan tūsta būl sözderdıŋ de maŋyzyn anyqtap bergenımız jön. Sondai-aq, Abaidyŋ qazaq mentalitetındegı kereǧar ärı dūrys emes tūstaryn anyq aiqyndap körsetedı. Sol jaman jaǧymyzben küresuge älı şamamyzdyŋ kelmei jürgenı de maqtanarlyq jait emes. Saiasattaǧy bylyqtardy «Bolys boldym, mınekei» dep soqyrǧa taiaq ūstatqandai etıp körsetıp berse de, älı de ol jaǧynan aqsap tūrǧanymyz ras. Abaidyŋ atyn jamylyp tek jalaŋ ūranǧa sala beru - eŋ ülken qatelıgımız. Aqynnyŋ dūrys nasihattalmayna bırden-bır äser etetın de osy.
Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧymen tanysqan soŋ barlyǧynyŋ «Abai jolyn» oquǧa qyzyǧuşylyq tanytatyndary sözsız. Älemnıŋ bırşama tılıne audarylyp, özındık ataqqa ie bola alǧan būl eŋbek būdan keiın de keŋınen taralmasa, azaimaityny ras. «Abai jolynyŋ» tek körkem şyǧarma ǧana emes, bükıl ūlttyŋ ortaq qazynasy ekenın därıpteuımız kerek. Şyǧarmanyŋ ışındegı är keiıpker bügıngı qazaq qoǧamynyŋ ainasy bola alady. Jalpy alyp qaraǧanda «tegımdı bılgım keledı ūltymdy tanyǧym keledı» degennıŋ qūraly osy kıtap bola alsa kerek.
Eger, «Abai joly aina bolsa», Abaidyŋ özı jol sılteuşı(kompas). Qazaqtan şyqqan ūlylar az emes. Onyŋ arasynda ūlyqtau keregı de, ūmytpau keregı de bar. Bastysy, Abai mūrasyn tolyq zerttep, dūrys ūlyqtai alu.
Jansaia Oljabek,
äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı
Jurnalistika fakultetınıŋ 3 kurs studentı
