Prezidentpen kelısetın mäselem qaisy?

Belgılı rejisser Ermek Tūrsynov "Prezidentpen kelısetın mäselem qaisy"(Tūrsynov Toqaevqa kinodaǧy korrupsiiany jaiyp saldy - red.) jazbasynyŋ ekınşı bölımın jariialady.    Tūrsynov Toqaevqa kinodaǧy korrupsiiany jaiyp saldy   sıltemesınde bırınşı bölımı bar. II bölım …Ärı qarai kettık. Keiın men sarapşylar keŋesınıŋ qūramynan şyǧyp kettım. Öitkenı Särsenova hanymnyŋ jūmys stilı men ädısınen köŋılım qaldy. Mysaly, maǧan sarapşylar keŋesı otyrystarynyŋ qalai ötetını ūnamady... Bırınşıden, oǧan Ortalyq basşysy qatyspauy kerek edı. Ol sarapşylardyŋ jūmysyna mülde aralaspauǧa tiıs. «Qajet» jobalardy kötermeleuıne nemese, kerısınşe, sarapşylardan özın tym mazasyz ümıtkerlerden «qūtqarudy» ötınuıne tıptı bolmaidy. (Mäselen, «Smaǧul Elubaidan menı qūtqaryŋdarşy» dep bırneşe ret jalbarynǧan). Äitpese keŋes müşelerıne özı maza bermei, psihologiialyq qysym jasaǧan bolyp şyǧady. Al Ortalyqtyŋ sarapşylar keŋesınde negızınen mädeniettı, ızettı adamdar otyr. Olar Gülnara Bolatqyzyna «şyǧyp ketıŋız» dep tura aita almaidy. Onyŋ üstıne, özderıne aqşa tölep otyrǧan adamǧa... Öz basym talai halyqaralyq festivaldıŋ qazylar alqasynyŋ qūramynda boldym, olardyŋ qalai jūmys ısteitının bılemın. Festival basşylarynyŋ, qatardaǧy ūiymdastyruşylardy aitpaǧannyŋ özınde, qazylardyŋ qasyna jolauǧa da haqysy joq. Qazylar qalai şeşedı, būl – olardyŋ käsıbi qyzmetı, mındetı. Soŋǧy sätke deiın olardyŋ talqysynyŋ nätijesın eşkım bılmeuge tiıs. Qarapaiym tärtıp solai. Keŋesten ketuımnıŋ taǧy qandai sebebı bar? Menıŋ mūndai bylyqqa aralasqym kelmedı. «Lastanudy» qalamadym. Sarapşylar keŋesı müşelerınıŋ bärı bırdei Ortalyqtyŋ Mädeniet ministrlıgımen bırlese bylyqtyryp otyrǧan kümändı tırlıkterınen habardar bolmauy mümkın. Bıraq men atalǧan ekı vedomstvoda da negızınen kezdeisoq adamdar jūmys ısteidı dep sol kezde-aq oilaitynmyn, qazır de sol pıkırdemın. Ortalyq turaly jazbamnyŋ bırınşı bölımınde aittym. Bügıngı söz Mädeniet ministrlıgı jönınde. Menıŋşe, Qazaqstandy maqsatty türde jarymester elıne ainaldyru äreketı jürıp jatyr. Qalaişa? Aldymen mäselenıŋ tüpkı mänıne üŋıleiık. Keiıngı 28 jyl boiyna elımızde qanşama mädeniet ministrı auysty. Būl orynda aluan türlı adamdar otyrdy. Köpşılıgımen ara-tūra bailanys jasauyma tura keldı. Sol ministrlerdıŋ bärınıŋ atqarǧan qyzmetınıŋ jiyntyq äserı – jaǧymdysynan jaǧymsyzy basym. Özbekälı Jänıbekov nemese Kamal-aǧa Smaiylov sekıldı tūlǧalar qazır joq... QR Prezidentı janyndaǧy Ūlttyq senım keŋesınıŋ alǧaşqy basqosuynda menıŋ el basşylyǧyn mädenietke erekşe köŋıl böluge şaqyrǧanym köpşılıktıŋ esınde şyǧar (äleumettık jelılerde sol jiynnyŋ üzıkterı älı jür). Atap aitqanda, men mädeniet salasyna qalǧan-qūtqandy ǧana bere salmai, oǧan eleulı qarajat bölu kerektıgın ūsynǧan edım. Söitsem, men qatelesıppın. Osy jyldar boiyna mädenietke aqşa jetkılıktı bölınıp kelıptı. Tek būl qarajat artisterge, rejisserlerge, ssenaristerge, grimerlerge, jaryq beruşılerge, montajdauşylarǧa, kıtaphanaşylarǧa, jazuşylarǧa, teatr qairatkerlerıne jetpegen... Iаǧni, sol mädeniettı «jasauşylardyŋ» qolyna timegen. Sondyqtan da bızdıŋ artister eŋbekaqysyn aituǧa ūialady, televiziiadaǧy türlı arzanqol jūmystarǧa barady. Toidan toiǧa jügırıp, tiyn-tebenge bola qysyla-qymtyryla asaba bolady. Sol saltanattardyŋ jaryǧyn qoiyp «jaryqşylar» jüredı, operatorlarymyz toi tüsıredı, suretşılerımız solardyŋ dekorasiiasyn jasaidy. Qysqasy, bızdıŋ elde mädenietpen, aǧartuşylyqpen ainalysatyn jannyŋ bärı jan baǧu üşın halturaǧa jügınuge mäjbür. Būl tüsınıktı de: öitkenı, olar memleketten bölıngen aqşany körmeidı. Dälel kerek pe? Mınekeiıŋız. Mūnyŋ bärı de aşyq derekközderden alynyp otyr. 1994-2019 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda bırneşe äkımşılık reforma jüzege asyp, nätijesınde qazaqstandyqtardyŋ mädeni deŋgeiın köteru, aqparattyq, jastar jäne tıl saiasatyn tüzıp, ony oryndau, qoǧamdyq kelısımdı qamtamasyz etuge, sport pen turizmdı damytuǧa baǧyttalǧan şaralardy atqaru jauapkerşılıgı türlı memlekettık organdarǧa jükteldı. Osyǧan orai, obektivtı analiz jasau üşın, respublikalyq biudjetten osy maqsattarǧa bölıngen qarajatty bırıktıre eseptegen jön. Sonymen, 1994 jyldan 2019 jylǧa deiın mädenietke, önerge, sportqa jäne aqparatqa respublikalyq biudjetten 1,5 trln. teŋge bölınıptı – (ūlttyq valiutanyŋ auytqymaly baǧamyn eskere otyryp) dollarmen eseptegende būl soma 8,6 mlrd. AQŞ dollary bolady. Salystyrsaq, būl soma eldegı ipotekalyq kredit kölemıne nemese, aitalyq, Qazaqstan biudjetınıŋ defisitıne säikes keledı (mäselen, 2020 jyly QR biudjetınıŋ defisitı 1 598 123 151 teŋge bolyp, JIÖ-nıŋ 2,1%-ın qūraǧan). Būǧan qosa, būl qarajat – atalǧan şirek ǧasyr ışınde eldıŋ qorǧanys qabıletın (5,045 trln. teŋge) nemese bılım beru salasyn (5,27 trln. teŋge) qamtamasyz etuge baǧyttalǧan bükıl şyǧynnyŋ üşten bırıne säikes bolyp şyqty. 26 jyl ışınde mädenietke bölıngen qarajat bükıl memlekettık şyǧyndardyŋ 1,8%-ı bolady eken. Jalpy, 1994 jyldan 2019 jylǧa deiın mädeniettı, sportty, turizmdı qarjylandyru teŋgemen eseptegende 307 ese, dollarmen baǧalaǧanda 28 ese ösken. 1994-2019 jyldar aralyǧynda otandyq filmder öndıru şyǧyndarynyŋ özı 910 ese ösken (1994 j. 8,9 mln. teŋgeden 2019 j. 8,1 mlrd. teŋgege deiın), al dollarmen eseptesek, būl şyǧyndar 84 ese ūlǧaiǧan bolyp şyǧady. Jalpy osy 25 jyl ışınde kino öndırısı üşın respublikalyq biudjetten 68,3 mlrd. teŋge bölıngen, dollarǧa şaqqanda būl soma 338,5 mln. AQŞ dollaryna teŋ. Sporttaǧy joǧary jetıstıkter üşın 1999 jyldan 2019 jylǧa deiın jūmsalǧan şyǧyn teŋgemen 46 ese, dollarmen 14 ese ösken (1999 j. 565 mln. teŋge, 2019 j. 25,9 mlrd. teŋge). Teatrlyq-konserttık ūiymdardy qarjylandyru 1999-2019 jyldar aralyǧynda 40 ese ösken (1999 jyly – 291 mln. teŋge, 2019 jyly – 11,8 mlrd. teŋge). Jalpy alǧanda, būl salanyŋ şyǧyndary 104,4 mlrd. teŋgege jetken. Atalǧan uaqyt ışınde jastar saiasatyn jüzege asyruǧa jūmsalǧan şyǧyndar 65 ese ösken (1999 j. 55 mln. teŋge, 2019 j. 3,6 mlrd. teŋge). Osy salaǧa jalpy alǧanda 15,4 mlrd. teŋge bölıngen. 1999-2019 jyldar aralyǧynda äleumettık maŋyzy zor ädebiettı basyp şyǧaruǧa baǧyttalǧan şyǧyndar 23 ese ösıp (1999 j. 50 mln. teŋge, 2019 j. 1,1 mlrd. teŋge), jalpy kölemı 18,4 mlrd. teŋgege jetken. Äleumettık maŋyzy zor ıs-şaralardy qarjylandyru 1999-2019 jyldar aralyǧynda rekordtyq körsetkışpen 873 ese ösıp (1999 j. 9 mln. teŋge, 2019 j. 7,8 mlrd. teŋge), ūzyn-yrǧasy 58,2 mlrd. teŋgenı qūraǧan. Sonymen bırge, memlekettık tıldı jäne Qazaqstandaǧy basqa da tılderdı damytuǧa baǧyttalǧan şyǧyndar 20 jyl ışınde 7 ese ūlǧaiyp, ǧylymdy damytuǧa arnalǧan şyǧyndar 13 ese ösken. 1994 jyldan 2019 jylǧa deiıngı mädeniet pen onymen sabaqtas salalardyŋ jyldyq ortaşa şyǧyny 38% östı, būl – qūqyqtyq tärtıptı (43%), bılım berudı (41%) qamtamasyz etu şyǧyndarynyŋ ösuımen şamalas, al eldıŋ qorǧanysyna jūmsalǧan şyǧynnyŋ jyldyq ortaşa ösımınen (29%) bırşama joǧary. Qazır Mädeniet ministrlıgı jetekşılık etetın atalǧan salalar şyǧyndarynyŋ mūndai qomaqty ösımı osyn salalardaǧy eleulı nätijege ūlasa qoiǧan joq. Mäselen, 1996 jyldan 2018 jylǧa deiın Qazaqstan sportşylary qysqy jäne jazǧy Olimpiadalardyŋ jüldelı tūǧyrlarynan köp körındı dei almaimyz. Otyz jylǧa juyq uaqyt ışınde Qazaqstan sportta jetekşı elderdıŋ ondyǧyna ene almady, 20-28 oryndar deŋgeiınde qaldy. Halyqtyŋ jalpy mädenietıne kelsek, qazaqstandyqtardyŋ mädeni deŋgeiın köteruge baǧyttalǧan memlekettık şyǧyndardyŋ tiımdılıgın baǧalaudyŋ bırden-bır obektivtı ölşemı retınde qylmys jasau deŋgeiın atauǧa bolady, al būl deŋgei 2001 jyldan 2018 jylǧa deiın 1,6 ese ösken. Mūnyŋ bärı – esep-qisap. Endı naqty adamdarǧa keleiık. Aqtoty Raiymqūlova mädeniet ministrı bolyp taǧaiyndalǧan kezde, men, şyny kerek, aŋ-taŋ boldym. Tüsınemın, kadr jetıspeuşılıgı barlyq jerde bar, bıraq būl memlekettık auqymdaǧy jauapty pozisiia ǧoi. Aqiqatyn aitsam, mūny jazu özım üşın de yŋǧaisyz, bıraq jazuǧa mäjbürmın: Aqtoty Rahmetollaqyzy – bılımı jaǧynan da, dünietanymy tūrǧysynan da, jalpy mädeni deŋgeiı jönınen de mūndai joǧary lauazymǧa laiyq tūlǧa emes. Taǧy da qaitalaimyn: ärine, äiel adam turaly būlai söileu orynsyz şyǧar, bıraq, amal joq, şynym osy. Men būl jerde bırınşı kezekte äiel adam jönınde emes, joǧary därejelı memlekettık şeneunık, el bilıgınıŋ ökılı turaly aityp otyrmyn. Onyŋ üstıne, jeke jüzdesulerde men būl oiymdy Aqtoty Rahmetollaqyzynyŋ özıne de jasyrmai aitqanmyn, iaǧni ol pıkırımnen jalpy habardar. Men nege olai aittym? Öitkenı, būl taǧaiyndaudyŋ osyndai saldary bolatynyn aldyn ala sezdım. Qyzmetıne kırıskelı Aqtoty Rahmetollaqyzy ne ıstedı? Eŋ aldymen avtogenmen qarulandy da, būrynǧy basşynyŋ jūmys alaŋyn «tazalauǧa» kırıstı. Talai qyzmetkerdı jūmystan şyǧardy. Barlyq jerge mülde bılıksız adamdardy otyrǧyzdy. Negızınen, muzykalyq ortanyŋ ökılderın – dombyraşylardy, qobyzşylardy, kompozitorlardy, änşılerdı jäne t.b. ıske tartty. Qydyrälı Bolmanovty ministrdıŋ keŋesşısı (!) etıp aldy. Vise-ministr etıp būryn Qūrmanǧazy orkestrıne jetekşılık etken Nūrǧisa Däueşovtı qoidy, endı ol kino mäselelerımen ainalysyp jür. Aqyrynda, Memlekettık ortalyqtan A.Hasbulatovty jūmystan şyǧaryp, ornyna «Fransuzskii dom» sauda dükenderı jelısınıŋ būrynǧy iesı, kei ortalarda atyşuly G.B.Särsenova hanymdy otyrǧyzdy... Arada jyl ötken joq, Sybailas jemqorlyqqa qarsy küres komitetı Särsenovanyŋ üstınen qylmystyq ıs qozǧady. Ol alaiaqtyq jasap, orasan zor somada qarajat qymqyrdy dep aiyptaluda. Tergeu jürıp jatyr. Is barysynda Mädeniet jäne sport ministrlıgı mädeniet jäne öner departamentınıŋ basşysy, belgılı rejisserler men prodiuserler de jauapqa tartyluda. Qūddy ūiymdasqan qylmys top sekıldı... Ärı qarai kettık... Jalǧasy bar