Soŋǧy üş-tört künnen berı belarus elınde narazylyq örşıp tūr. Prezidenttık sailauǧa tüsken Aleksandr Lukaşenko mitingke şyqqandardy basyp janşuda.
Halyqtyŋ qany jazyqsyz tögılıp jatyr. Jüzdegen adam jaraqat aldy. Türmege qamalyp jatqandar köp. Jedel äreket etetın jasaqtar (OMON) toby eşkımdı aiap jatqan joq. Älem jūrtşylyǧynyŋ aldynda Lukaşenkonyŋ masqarasy şyqty. Prezidenttık sailauda aşuly «Batkaǧa» basty qarsylas bolǧan Svetlana Tihanovskaia şetel asty. Qysym körıp, eldı tastap kettı. Öitkenı onyŋ sailaualdy ştabynyŋ basşysy men belsendılerı şetınen ūstalyp jatyr. Özıne tyqyr taianǧasyn kettı ol. Tihanovskaiany prezidenttıkke kandidat deiık. Al tarihta ūzaq jyl el basqaryp, memlekettık töŋkerıs bastalyp, basyna kün tuǧanda, eldı tastap qaşqan prezidentter joq emes, bar. Olar kımder?
1.Fulhensio Batista
Batista Kuba prezidentı bolyp 1940 jyly sailandy. Bıraq halyqqa jaǧymdy bola almady. Eldegı oppozisionerlerdı qudalady. Abaqtyǧa japty. Halyqtyŋ sözın söilegen belsendıler tapsyryspen öltırıldı.Tıptı keibıreulerı ızım-ǧaiym joq bolyp kettı. Aqyry Fidel Kastro bastaǧan top el astanasyna basyp kırıp, memlekettık töŋkerıs jasady. Kubany 19 jyl basqarǧan Fulhensio Batista qaşyp, Dominikan Respublikasyna baryp tyǧyldy, sonan keiıngı ömırı Portugaliiada öttı.
2.Mohammed Reza Pehlevi
Mohammed Reza Pehlevi İrannyŋ soŋǧy şahy retınde tarihta qaldy. 1979 jyly elde oryn alǧan İslam revoliusiiasynan keiın ol Kairge qaşty. Sonda qaitys boldy.
3.Bokassa Jan-Bedel
Bokassa Jan-Bedel – Oŋtüstık Afrika Respublikasynyŋ prezidentı. XX ǧasyrdaǧy eŋ qatal avtoritarlyq rejimdı ornatqan basşy. Tıptı ony «denı sau emes diktator» dep te ataidy. Bokassa «kannibalizmge qatysy bar» dep aiyptalǧan. «Adam etın jeidı»degen de daqpyrt bar. Arasynda Keŋes Odaǧyna kelıp emdelgen. Altyn jalatylǧan, 2000 monşaq brillianty bar täj kigen. Ozyq oily belsendılerdı qudalaǧan, temır torǧa japqan. 1979 jyly fransuz desanty «osy eldegı azamattarymyzdy qorǧaimyz» degen jeleumen ony yŋ-şyŋsyz taqtan taidyrǧan. Bıraz uaqyt Fransiianyŋ tar qapas türmesınde uaqytyn ötkızgen keiın Kot d'İvuar elıne qaşyp ketken. Keiın ūstalyp, elge äkelıngen. Oŋtüstık Afrika Respublikasynyŋ soty ony ölım jazasyna kesken. Keiın jaza merzımı 20 jylǧa auystyryldy. 1993 jyly amnistiiaǧa ılınıp, bostandyqqa şyqty. Ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda qarapaiym azamat retınde elde tynyş, jaibyraqat jaǧdaida ömır sürgen.
4.Ferdinand Markos
Ferdinand Markos – Filipin elınıŋ prezidentı. 20 jylǧa juyq uaqyt eldı basqarǧan. Būl da qatal diktatorlardyŋ bırı. Özınıŋ memleket basqaru kezeŋınde saiasi opponenterın türmege qamaǧan. 1986 jyly prezidenttık sailau kezınde jeŋılıske ūşyrasa da, bilık basyna kelgen. Bıraq elde äskeri memlekettık töıŋkerıs bolyp, taqtan taidyryldy. Ferdinand Markos bas sauǧalap, AQŞ-qa qaşty. 1988 jyly qaitys boldy.
5.Jan-Klod Diuvale
Jan-Klod Diuvale – Gaitidıŋ prezidentı. Ol eldı 1971 jyldan 1986 jylǧa deiın basqarǧan. 1986 jyldyŋ basynda halyqtyŋ narazylyǧy küşeiıp, Fransiiada bas sauǧalaǧan. Ol 25 jyldan astam uaqyt şetelde ömır sürıp, 2011 jyly «halyq menı keşırer» degen oimen Gaitige qaita oralǧan. Alaida oǧan «memleket qarjysyn talan-tarajǧa saldy» jäne «adam qūqyn būzdy» degen aiyp taǧyldy. 2014 jyly jürek talmasynan qaitys boldy.
6.Alberto Fuhimori
Alberto Fuhimori 1990-2000 jyldary Perudıŋ prezidentı bolǧan. Būl da XX ǧasyrdyŋ soŋyndaǧy qatal diktatorlardyŋ bırı. Ol özıne qarsy şyqqandardy qatal jazalaǧan, qudalaǧan. Arnaiy jazalau lagerın ūiymdastyrǧan. 2000 jyly halyqtyŋ narazylyǧynan keiın bilıkten kettı. Japoniiaǧa qaşty. Bıraq 2006 jyly elge qaitarylyp, 25 jylǧa jazaǧa kesıldı.
7.Asqar Akaev
Asqar Aqaev 1991-2005 jyldary Qyrǧyzstandy basqardy. 2005 jyly «qyzǧaldaq köterılısınıŋ» saldarynan prezidenttıkten kettı. TMD keŋıstıgınde alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, Qyrǧyzstan Düniejüzılık sauda ūiymyna müşe boldy. Qyrǧyzstan Ortalyq Aziia elderı arasyndaǧy «demokrat araly» atandy. Memlekettık töŋkerısten keiın Qazaqstanda bırer kün aialdap, artynan Reseige qaşty. Asqar Aqaev qazır Sank-Peterburgte ömır sürıp jatyr.
8.Kūrmanbek Bakiev
Qūrmanbek Bakiev – Aqaevtan keiıngı el prezidentı. Oppozisiialyq belsendı retınde Aqaevty taqtan taidyrǧan Bakiev 5 jyldan keiın ol da eldı tastap kettı. 2010 jyldyŋ 7-18 säuır aralyǧynda bolǧan revoliusiialyq oqiǧalardan keiın ol da bas sauǧalauǧa mäjbür boldy. Qazır Qūrmanbek Bakiev Belorussiia azamattyǧyn alyp, sol elde tūryp jatyr.
9.Zin el-Abidin Ben Ali
Ol halyqtyŋ jaǧdaiy jaqsy bolyp tūrǧan kezeŋde 1987 jyly Tuniste bilık basyna keldı. Alaida artynan eldıŋ ekonomikasy men halyqtyŋ äleumettık tūrmysy tömendedı. Zin el-Abidin Ben Alidıŋ avtoritarlyq rejimı elde jemqorlyq pen jūmyssyzdyqta arttyrdy.
2010 jyldyŋ 17 jeltoqsanynda kökönıs pen jemıs satatyn Mohammed Buazizi bilıkke qarsylyq retınde sauda alaŋynda öz-özın örtedı. Sodan keiın narazylyq bükılhalyqtyq tolquǧa ūlasty. Prezident Zin el-Abidin Ben Ali Saud Arabiiasyna qaşty. Ol özımen bırge «1,5 tonna altyn qūimasyn ala ketken» degen derek bar.
10.Viktor Iаnukovich
Viktor Iаnukovich 2010-2014 jyldary Ukrainanyŋ prezidentı qyzmetın atqardy. 2010 jyldyŋ qaraşa aiynda EuroOdaq qauymdastyǧyna müşe boludan bas tartyp, kelısımge qol qoimaǧany üşın elde oppozisiialyq top tarapynan qatty qarsylyq baiqaldy. Oppozisiia halyqty alaŋǧa alyp şyqty. Kievtegı Täuelsızdık alaŋyndaǧy snaiperlerdıŋ atqan oǧynan jüzdegen adam qaitys boldy, myŋdaǧan adam jaraqat aldy. Iаnukovich pen onyŋ jaqtastary Reseige qaşty. Qazır özın «Ukrainanyŋ zaŋdy prezidentı» retınde sanap, Reseide ömır sürıp jatyr.
P.S. Memlekettık töŋkerıs, ärtürlı jaǧdailarǧa qatysty öz elınen qaşyp, şetel asqan memleket basşylarynyŋ tızımı mūnymen tausylmaq emes. TMD aumaǧynda Äzırbaijannyŋ būrynǧy prezidentı Aiaz Mutalibov, Adjariianyŋ memleket basşysy bolǧan Aslan Abaşidze de Mäskeuge kelıp ömır sürdı. Gruziianyŋ eks-prezidentı Mihail Sakaaşvili de qazır Otanyna orala almai är jerde jür. Ärine, būl basqa jaǧdai.
...Al aqiqaty, ūzaq jyl memleket tızgının eşkımge bermei, avtoritarlyq jüie qūrǧan Prezidentter eşqaşan halyqtyŋ yqylasyna bölene almaidy. Tübınde onyŋ özıne zaual tönedı.
Batista Kuba prezidentı bolyp 1940 jyly sailandy. Bıraq halyqqa jaǧymdy bola almady. Eldegı oppozisionerlerdı qudalady. Abaqtyǧa japty. Halyqtyŋ sözın söilegen belsendıler tapsyryspen öltırıldı.Tıptı keibıreulerı ızım-ǧaiym joq bolyp kettı. Aqyry Fidel Kastro bastaǧan top el astanasyna basyp kırıp, memlekettık töŋkerıs jasady. Kubany 19 jyl basqarǧan Fulhensio Batista qaşyp, Dominikan Respublikasyna baryp tyǧyldy, sonan keiıngı ömırı Portugaliiada öttı.
2.Mohammed Reza Pehlevi
Mohammed Reza Pehlevi İrannyŋ soŋǧy şahy retınde tarihta qaldy. 1979 jyly elde oryn alǧan İslam revoliusiiasynan keiın ol Kairge qaşty. Sonda qaitys boldy.
3.Bokassa Jan-Bedel
Bokassa Jan-Bedel – Oŋtüstık Afrika Respublikasynyŋ prezidentı. XX ǧasyrdaǧy eŋ qatal avtoritarlyq rejimdı ornatqan basşy. Tıptı ony «denı sau emes diktator» dep te ataidy. Bokassa «kannibalizmge qatysy bar» dep aiyptalǧan. «Adam etın jeidı»degen de daqpyrt bar. Arasynda Keŋes Odaǧyna kelıp emdelgen. Altyn jalatylǧan, 2000 monşaq brillianty bar täj kigen. Ozyq oily belsendılerdı qudalaǧan, temır torǧa japqan. 1979 jyly fransuz desanty «osy eldegı azamattarymyzdy qorǧaimyz» degen jeleumen ony yŋ-şyŋsyz taqtan taidyrǧan. Bıraz uaqyt Fransiianyŋ tar qapas türmesınde uaqytyn ötkızgen keiın Kot d'İvuar elıne qaşyp ketken. Keiın ūstalyp, elge äkelıngen. Oŋtüstık Afrika Respublikasynyŋ soty ony ölım jazasyna kesken. Keiın jaza merzımı 20 jylǧa auystyryldy. 1993 jyly amnistiiaǧa ılınıp, bostandyqqa şyqty. Ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda qarapaiym azamat retınde elde tynyş, jaibyraqat jaǧdaida ömır sürgen.
4.Ferdinand Markos
Ferdinand Markos – Filipin elınıŋ prezidentı. 20 jylǧa juyq uaqyt eldı basqarǧan. Būl da qatal diktatorlardyŋ bırı. Özınıŋ memleket basqaru kezeŋınde saiasi opponenterın türmege qamaǧan. 1986 jyly prezidenttık sailau kezınde jeŋılıske ūşyrasa da, bilık basyna kelgen. Bıraq elde äskeri memlekettık töıŋkerıs bolyp, taqtan taidyryldy. Ferdinand Markos bas sauǧalap, AQŞ-qa qaşty. 1988 jyly qaitys boldy.
5.Jan-Klod Diuvale
Jan-Klod Diuvale – Gaitidıŋ prezidentı. Ol eldı 1971 jyldan 1986 jylǧa deiın basqarǧan. 1986 jyldyŋ basynda halyqtyŋ narazylyǧy küşeiıp, Fransiiada bas sauǧalaǧan. Ol 25 jyldan astam uaqyt şetelde ömır sürıp, 2011 jyly «halyq menı keşırer» degen oimen Gaitige qaita oralǧan. Alaida oǧan «memleket qarjysyn talan-tarajǧa saldy» jäne «adam qūqyn būzdy» degen aiyp taǧyldy. 2014 jyly jürek talmasynan qaitys boldy.
6.Alberto Fuhimori
Alberto Fuhimori 1990-2000 jyldary Perudıŋ prezidentı bolǧan. Būl da XX ǧasyrdyŋ soŋyndaǧy qatal diktatorlardyŋ bırı. Ol özıne qarsy şyqqandardy qatal jazalaǧan, qudalaǧan. Arnaiy jazalau lagerın ūiymdastyrǧan. 2000 jyly halyqtyŋ narazylyǧynan keiın bilıkten kettı. Japoniiaǧa qaşty. Bıraq 2006 jyly elge qaitarylyp, 25 jylǧa jazaǧa kesıldı.
7.Asqar Akaev
Asqar Aqaev 1991-2005 jyldary Qyrǧyzstandy basqardy. 2005 jyly «qyzǧaldaq köterılısınıŋ» saldarynan prezidenttıkten kettı. TMD keŋıstıgınde alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, Qyrǧyzstan Düniejüzılık sauda ūiymyna müşe boldy. Qyrǧyzstan Ortalyq Aziia elderı arasyndaǧy «demokrat araly» atandy. Memlekettık töŋkerısten keiın Qazaqstanda bırer kün aialdap, artynan Reseige qaşty. Asqar Aqaev qazır Sank-Peterburgte ömır sürıp jatyr.
8.Kūrmanbek Bakiev
Qūrmanbek Bakiev – Aqaevtan keiıngı el prezidentı. Oppozisiialyq belsendı retınde Aqaevty taqtan taidyrǧan Bakiev 5 jyldan keiın ol da eldı tastap kettı. 2010 jyldyŋ 7-18 säuır aralyǧynda bolǧan revoliusiialyq oqiǧalardan keiın ol da bas sauǧalauǧa mäjbür boldy. Qazır Qūrmanbek Bakiev Belorussiia azamattyǧyn alyp, sol elde tūryp jatyr.
9.Zin el-Abidin Ben Ali
Ol halyqtyŋ jaǧdaiy jaqsy bolyp tūrǧan kezeŋde 1987 jyly Tuniste bilık basyna keldı. Alaida artynan eldıŋ ekonomikasy men halyqtyŋ äleumettık tūrmysy tömendedı. Zin el-Abidin Ben Alidıŋ avtoritarlyq rejimı elde jemqorlyq pen jūmyssyzdyqta arttyrdy.
2010 jyldyŋ 17 jeltoqsanynda kökönıs pen jemıs satatyn Mohammed Buazizi bilıkke qarsylyq retınde sauda alaŋynda öz-özın örtedı. Sodan keiın narazylyq bükılhalyqtyq tolquǧa ūlasty. Prezident Zin el-Abidin Ben Ali Saud Arabiiasyna qaşty. Ol özımen bırge «1,5 tonna altyn qūimasyn ala ketken» degen derek bar.
10.Viktor Iаnukovich
Viktor Iаnukovich 2010-2014 jyldary Ukrainanyŋ prezidentı qyzmetın atqardy. 2010 jyldyŋ qaraşa aiynda EuroOdaq qauymdastyǧyna müşe boludan bas tartyp, kelısımge qol qoimaǧany üşın elde oppozisiialyq top tarapynan qatty qarsylyq baiqaldy. Oppozisiia halyqty alaŋǧa alyp şyqty. Kievtegı Täuelsızdık alaŋyndaǧy snaiperlerdıŋ atqan oǧynan jüzdegen adam qaitys boldy, myŋdaǧan adam jaraqat aldy. Iаnukovich pen onyŋ jaqtastary Reseige qaşty. Qazır özın «Ukrainanyŋ zaŋdy prezidentı» retınde sanap, Reseide ömır sürıp jatyr.
P.S. Memlekettık töŋkerıs, ärtürlı jaǧdailarǧa qatysty öz elınen qaşyp, şetel asqan memleket basşylarynyŋ tızımı mūnymen tausylmaq emes. TMD aumaǧynda Äzırbaijannyŋ būrynǧy prezidentı Aiaz Mutalibov, Adjariianyŋ memleket basşysy bolǧan Aslan Abaşidze de Mäskeuge kelıp ömır sürdı. Gruziianyŋ eks-prezidentı Mihail Sakaaşvili de qazır Otanyna orala almai är jerde jür. Ärine, būl basqa jaǧdai.
...Al aqiqaty, ūzaq jyl memleket tızgının eşkımge bermei, avtoritarlyq jüie qūrǧan Prezidentter eşqaşan halyqtyŋ yqylasyna bölene almaidy. Tübınde onyŋ özıne zaual tönedı.
Erkın Qaldan,
«Adyrna» ūlttyq portaly
