Jyl saıyn Bilim kúni jaqyndaǵanda ınternet keńistiginde qazaq mektepteriniń «artta qalǵandyǵy», baǵdarlamasynyń ýaqyt talabyna «saı emestigi» jáne oqýlyqtarynyń «sapasyzdyǵy» týraly áńgime kóbeıtip, balany orys mektebine berý jaıynda «aqyl-keńesin» aıamaıtyn «qamqorshylar» qatary jańbyrdan keıingi sańyraýqulaqtaı qaýlap shyǵa keledi.
Osy «naýqandyq sharanyń» aq-qarasyn ajyratý maqsatynda «QAZBILIM» respýblıkalyq ortalyǵynyń dırektory Aıatjan Ahmetjanulynan arnaıy suhbat alyp, pikirin bilgen bolatynbyz dep jazady kazislam.kz tilshisi. Áńgime barysynda búgingi qazaq mektebiniń hal-ahýaly, bilim sapasy, ınternetpen jabdyqtalýy, sondaı-aq qashyqtan oqytýdyń qıyndyqtary syndy ózekti máseleler talqyǵa salyndy.
– Aıeke, sońǵy jyldary «Balamdy qazaq mektebine bergen durys pa, orys mektebine bereıin be?» degen syńaıdaǵy pikirtalastar oqý jyly jaqyndaǵan saıyn órshıtin bolyp júr. Bul jaǵdaı shynymen de qazaqtardy qatty alańdatatyn bolǵany ma álde ádeıi uıymdastyrylatyn naýqandyq qubylys pa?
– Internette mundaı áńgimelerdiń týýyna túrtki bolatyndar – birinshi kezekte jaldamaly orystildi blogerler, Qazaqstanda orys tiliniń ústemdigin kókseıtin múddeli toptar men uıymdar. Pikirtalastardy solar bastap beredi. Arnaıy maqalalar jazylyp, eki tilde jaryq kóredi.
Olardyń maqsaty – halyq arasynda qazaq tiliniń bolashaǵyna, qazaq mektepterindegi bilim sapasyna qatysty kúmándi kóbeıtý, jurtty azǵyrý. Oǵan búginde memlekettik tildiń keleshegin aıqyndaıtyn naqty qadamdardyń jasalmaýy jáne ana tilimizdiń múshkil hali qosylyp, qarapaıym jurtshylyq sol daý-damaılardyń qaqpanyna túsip qalyp jatyr.
Iá, bul jyl saıyn memlekettik tilge júıeli túrde jasalatyn shabýyl. Qoldan isteledi. Sońǵy jyldary bul shabýyldar erekshe qarqyn aldy. Ol jerde qazaq mektebindegi oqý baǵdarlamasy men oqýlyqtar sapasynyń syn kótermeıtindigi týraly da kóp áńgime aıtylyp jatady.
Al shyntýaıtyna kelsek, qazaq jáne orys mektepteri bir baǵdarlama, bir oqýlyqpen oqıdy. Tipti eki tildegi kóp oqýlyqtardyń avtory da bir. Biraq, soǵan qaramaı, «Qazaq tilindegi oqýlyqtar sapasyz, tili aýyr» degen áńgimeni jyl saıyn ádeıi, qasaqana kóterip otyrady. Eger oqýlyqtyń qazaqshasy sapasyz bolsa, onda orysshasy da sapasyz degen sóz.
Biz jylda atalǵan pikirtalastarǵa múmkindiginshe resmı jaýap berip, ún qosýǵa tyrysamyz. Atap aıtqanda, 2017 jyly «Orys mektebindegi qazaq balalaryna janym ashıdy» degen kólemdi maqalam jaryq kórdi. Ol jerde qazaq jáne orys mektepterine qatysty ýaqyttyń ózi aldymyzdan shyǵaryp otyrǵan aqıqatty jetkizýge tyrystym.
– Iá, bul maqalańyz qoǵamda biraz dúmpý týdyrǵany ras. Sol oıyńyzdy taǵy bir naqtylap ótseńiz: nelikten orys mektebinde oqıtyn qazaq balalaryna janyńyz ashıdy?
– Biz 1-synyptyń tabaldyryǵyn attaıtyn balaǵa búgingi kúnniń kózqarasymen emes, 10 jyldan keıingi Qazaqstannyń jaǵdaıy turǵysynan qaraýymyz kerek.
Táýelsizdiktiń 29 jyly ishinde eldegi demografııalyq jáne tildik ahýal qalaı ózgergenin bilesizder. 1989 jylǵy sanaqta qazaq óz elinde 48 paıyzdy ǵana qurasa, qazir 70 paıyzdan asty. Buǵan túrkitildes halyqtardy qossaq, 80 paıyz bolady. Al basym kópshiligi orys tilin qoldanatyn slavıan tektes halyqtardyń úles salmaǵy 20 paıyzdyń o jaq, bu jaǵynda qalyp otyr.
Óıtkeni, qazir demografııalyq dúmpý qaı óńirlerde? Árıne, qazaqtar tyǵyz ornalasqan jerlerde bolyp jatyr. Altyn alqa men kúmis alqalardyń barlyǵy sol jaqta. Endi 10 jyldan keıin, meıli basqalar qalasyn-qalamasyn, qazaqtyń úles salmaǵy 80 paıyzdan asyp jyǵylady. Ony eshkim toqtata almaıdy. Óıtkeni, halyqtyń ósimin, tildiń qoldanys aıasynyń keńeıýin bılik te emes, basqa da emes, tarıhtyń ózi jasap jatyr.
Sondyqtan qazir mektep tabaldyryǵyn attaǵan jetkinshektiń endi 10 jyldan keıin ana tiline shorqaq, orystildi azamat bolyp qalyptasyp shyǵýy – shyndap kelgende balaǵa obal nárse. Eger osyny túsinetin aqyly bar ata-analar bolsa, balasyn qazaq mektebine berýi tıis.
– Meniń tanystarymnyń arasynda balasyn aldymen qazaq mektebine berip, 1-2 synyp oqyǵan soń, orysshaǵa aýystyrǵandar bar. Nege dep surasań, aıtatyn jeleýleri sol: qazaq mektebiniń baǵdarlamasy qıyn deıdi…
– Onyń sebebi – ata-anasynyń ózi orystildi. Oǵan qazaq mektebiniń baǵdarlamasy qıyn sııaqty kórinedi. Óıtkeni, ózi túsinbeıdi, onyń oılaý tili – oryssha.
Jalpy adamda eki til bolady: oılaý tili jáne sóıleý tili. Qazaqtyń bir toby dúbara bolyp júrgeniniń sebebi – oılaý tili orysshaǵa aýysyp ketkendikten. Siz qansha tildi meńgerseńiz de erkińiz, biraq oılaý tili – adamnyń qanymen kelgen bolýy tıis.
«Qazaq mektebiniń baǵdarlamasy, oqýlyǵy qıyn» dep júrgender – sol oryssha oılaıtyn ata-analar. Al qazaqtildi ata-analarǵa kerisinshe oryssha oqýlyqtar qıyn bolyp kórinedi. Sondyqtan bul jerde bar kináni qazaq mektebine artyp qoıý orynsyz jáne ádiletsizdik.
– Degenmen, «burynǵy oqýlyqtar jaqsy edi. Qazir tym qıyndatyp jibergen» degen áńgimeni kóp adamnyń aýzynan estımiz. Bul qanshalyqty qısynǵa saıady?
– Baǵdarlamanyń burynǵyǵa qaraǵanda qıyn bolýy – ol qazaq mektebiniń kinási emes. Ol zamanǵa ilespeı qalǵan ata-ananyń kinási.
Men bilim salasyndaǵy sarapshy maman retinde aıtarym, álemdegi damyǵan 50 memlekettiń mektep baǵdarlamasymen salystyrsaq, bizdiki olarǵa qaraǵanda áldeqaıda jeńil. Damyǵan elderdiń baǵdarlamalary budan da qıyn.
Eger biz solardikin qabyldasaq ne bolar edi? Sondyqtan meniń aıtatynym, bizdiń eldegi mektep baǵdarlamasy zamanǵa saı, ýaqyt talabyna tolyqtaı jaýap beredi.
– Al orta bilim salasynda zamanǵa saı bolmaı jatqan kemshilikter bar ma?
– Árıne, bar. Ol – mektepterdiń ınternetpen jabdyqtalý deńgeıiniń tym tómendigi. Bizdiń mektepter áli 20 ǵasyrda júr. Respýblıkalyq qalalar men oblys ortalyqtaryn sanamaǵanda, ınternet jyldamdyǵy jaǵynan qazaq qoǵamy 21 ǵasyrǵa ótken joq. Áli kúnge 2G, 3G-men júr. Osyndaı kemshilikterdiń kesirinen bilim salasy kóp qaǵajý kórip jatyr.
Óner-bilim bar jurttar kez kelgen pánnen vırtýaldy zerthanaǵa kóship jatqan kezde biz qarapaıym zerthananyń ózin durys jasaı almaı júrmiz. Álemdegi damyǵan elderdiń barlyǵy búkil orta biliminiń vıdeo sabaq kontentin jasap tastaǵan. Al biz karantın bastalǵanda solardy asyǵyp-úsigip jasadyq. Bir sózben aıtsaq, biz damý baspaldaǵynda álemniń aldyńǵy qatarly elderinen birneshe basqysh keıin kele jatyrmyz.
– Iaǵnı onlaın oqýdyń problemasy áli sheshilmegen deısiz ǵoı?
– Bizde onlaın oqý degen joq. Qashyqtan oqý degen bar. Osy ekeýin shatastyrmaıyqshy. Onlaın oqý degenimiz – zoom, skaıp sekildi tikeleı baılanys arqyly muǵalim men oqýshynyń ózara suhbat qura otyryp, sabaq ótýi. Al sabaqtyń vıdeo kontentin telearnadan berý – ol qashyqtan oqý. Bul jerde keri baılanys joq.
– Bıyl da biz onlaın oqytýǵa daıyn emespiz be?
– Daıyn emespiz. Qazaqstannyń barlyq eldi mekeninde ınternet Nur-Sultannyń sol jaǵalaýyndaǵy sekildi ustap tursa, onlaın oqytýǵa bolar edi. Al qazir astanadan 15 km shetke shyqsańyz, ınternet túgil, uıaly baılanys ustamaıtyn aýyldar bar. Ol jerde qalaı onlaın oqytasyz?
– Demek, 10 kúnnen keıin sabaq bastalǵanda kóktemdegi sekildi qashyqtan, naqtyraq aıtqanda, «ýatsappen» oqıdy ekenbiz ǵoı?
– Árıne. Odan basqa amal joq.
Jalpy bul pandemııa bizdegi eki úlken problemanyń betin ashyp berdi.
Birinshisi – táýelsizdik alǵannan bergi eldi ıfrlandyrý isiniń shyn bet-beınesin kórsetip, bári qaǵazda jazylǵandaı qanttaı emes ekendigin pash etti.
Ekinshisi – halyqtyń shynaıy turmystyq jaǵdaıynyń qandaı deńgeıde ekenin áshkerelep tastady. Áleýmettiń áleýeti 42500 teńge deńgeıinde tómen ekendigin jáne balalaryna qashyqtan sabaq oqıtyn smartfon alyp berýge shamasy jetpeıtindigin dáleldep berdi.
Mine, osy eki sebepten biz qazir onlaın sabaq oqýǵa daıyn emespiz. Al qashyqtan oqyǵannan kútkendegideı sapa bolmaıtyny belgili. Biraq, qaıtalap aıtaıyn, bizde qazir odan basqa amal joq, qashyqtan oqý – áıteýir múldem oqymaı qalǵannan jaqsy.
– Til máselesine qaıta oralsaq. Qazir úlken qalalardaǵy qazaq mektebiniń oqýshylary bir-birimen tek oryssha sóılesýge beıim. Bul neniń áseri dep oılaısyz?
– Bizde orys tilinde sóıleýdi mártebe kóretin túsinik áli de bar. Ony bilimdiliktiń, zamanaýı jáne qalalyq adam bolýdyń belgisi dep oılaıdy. Bunyń sebebi osynda ǵana.
Tili kelmeı jatsa da, tyrashtanyp shúldirlep júrgen sol shirkinderge oryssha eki bettik mátin jazdyryp kórińizshi, bireýi jaza almaıdy.
Buǵan, birinshiden, qoǵamda áli de qazaq tiliniń brendke aınalmaýy, ekinshiden, qanǵa sińip qalǵan quldyq sana yqpal etip otyr.
– Balalarymyzdyń qazaqsha sóıleýine, ádebı tildi meńgerýine «Balapan» telearnasynyń yqpaly zor ekenin moıyndamasqa bolmaıdy. Osyndaı telearnalardy nege kóbeıtpeske?
– Telearnany kóbeıtýden buryn, «Balapan» telearnasynda berilip jatqan baǵdarlamalardyń bárin ıýtýbqa salý isin jolǵa qoıýymyz kerek. Qazir bári birdeı ınternetke salynbaıdy. Bul óte mańyzdy másele. Óıtkeni, búgingi balalardyń kóbi telearnadan góri ıýtýbtaǵy mýltfılmderdi kóredi.
Biz qazaqtildi ınternet keńistigin balalarǵa arnalǵan paıdaly kontentterge toltyrýymyz kerek jáne qazaqstandyq segmentti damytýymyz qajet. Qazir osyndaı dúnıelerdiń azdyǵynan qazaq balalary ózge tildegi mýltfılmderdi kórip júr.
Mysaly, bir jyldary shyqqan «Qoshqar men teke» degen mýltfılmdi jurttyń bári qyzyǵyp tamashalady. Qandaı ádemi dúnıe edi. Balalar ǵana emes, ol úlkenderge de unaıtyn. Ókinishke qaraı, osyndaı sapaly vıdeolar tym az.
Internette balalarǵa arnalǵan qazaqtildi kontenttiń kóbeıýine memlekettiń qoldaýymen qatar, el ishindegi jaǵdaıy jetetin baı-baǵlandar da qaıyrymdylyq negizinde atsalysýy tıis. Bir ókinishtisi, bizdiń qaltalylar eki-úsh nársege ǵana kóńil bóledi: bir toby shoýmenderge aqsha shashsa, ekinshileri meshit salǵysh.
Árıne, ózim musylman bolǵandyqtan, meshittiń salynýyna qarsy emespin, biraq basqa da sheshilmeı jatqan problemalar shash-etekten emes pe? Sonyń ishinde ǵylym-bilimge qarjylaı qoldaý kórsetetin atymtaı jomarttardyń joqtyǵy qabyrǵańdy qaıystyrady.
Eger ultjandy, eliniń, tiliniń bolashaǵyn oılaıtyn azamattarymyz ana tilimizdiń jaǵdaıyna alańdap, qoldaý kórsetip, kúsh biriktiretin bolsa, joǵaryda aıtyp jatqan tilge qatysty problemanyń bári de sheshiler edi.
– Qazaqstanda bastaýysh mektepter tek qazaq tilinde bilim berýi tıis degen bastama kópten kóterilip júr. Qalaı oılaısyz, biz oǵan daıynbyz ba?
– Dál qazir daıyn emespiz. Konstıtýııa boıynsha, Qazaqstan – demokratııaly, zaıyrly, quqyqtyq memleket. Men osy jerdegi «quqyqtyq» degen anyqtamaǵa basa nazar aýdarǵym keledi. Iaǵnı, biz aldymen quqyqtyq normany jónge keltirip alýymyz kerek.
Ony qalaı júzege asyramyz? Aldymen Konstıtýtııadaǵy 7-baptyń ekinshi tarmaǵyn, til týraly zańnyń baptaryn búgingi ýaqyt talabyna saı qaıta qaraý kerek. Biz táýelsizdik alǵan jyldardaǵy qazaqtyń sany 50 paıyzǵa jeter-jetpes kezde qabyldanǵan zańmen áli júrmiz.
Quqyqtyq normalardy durystap alǵannan keıin ǵana balabaqsha men bastaýysh mektepti 100 paıyz qazaqshalandyrý týraly bastama kóterýge tolyqqandy qaqyly bolamyz. Al dál qazir ol bireýler úshin «quqyqty taptaý» bolyp kórinedi. Zań júzinde bul jerde siz jeńilesiz.
– Orys mektepterindegi qazaq tili pániniń sapasyna qatysty aıtylatyn syn kóp. Táýelsizdik alǵaly 30 jyl ótse de, mektepten qazaqsha úırenip shyqqan ózge ult ókilderin kórmeımiz…
– Onyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, orys jáne aralas mektepterdegi ákimshilik, tárbıelik is-sharalar tolyqtaı orys tilinde júredi. Memlekettik tilge olardyń kóbi nemquraıly qaraıdy. Eger aptasyna 1-2 saǵat bolsa da tárbıe sharalary memlekettik tilde ótpese, mektep ujymy qazaq tiline kóńil bólmese, ol jerde bilim alǵan oqýshylardan qandaı nátıje kútesiz?
Ekinshi másele – orys mektepterinde qazaq tilinen sabaq beretin muǵalimderdiń kóbi – burynǵy nemis, franýz tilderiniń muǵalimderi. Qaıta oqyp alǵan. Olar taza qazaq tiliniń mamandary emes. Maǵan renjimesin. Senesiz be, tipti keıbir orys mektepterinde qazaq tili men ádebıetinen sabaq beretin muǵalimder qazaqsha sóıleı de almaıdy. Sonda olar balaǵa neni úıretip, oqytyp jatyr?
– Latyn álipbıine aýysý qazaq tiliniń damýyna qalaı áser etedi dep oılaısyz?
– Ol Qazaqstandaǵy aqparattyq keńistiktiń qoǵamdyq sanaǵa qalaı áser etýine baılanysty. Eger «Latyn qarpine kóshsek, kúıreımiz», «Qazaq tilin qurdymǵa ketiremiz» degen negatıvti áńgime kóp aıtyla berse, árıne, ol tilimizdiń damýyna keri áser etýi múmkin.
Qazir bizdiń qoǵam latyn qarpine kóshýdiń ózin áli durys túsinbeıdi. «Latyn tiline kóshemiz» dep oılap júrgender bar. Tipti keıbir til mamandarynyń ózi solaı degesin basqalardan ne kútesiń? Álipbı men tildi ajyratpaıtyndar kóp. Odan qala berdi, latyn álipbıin úırenýdi ǵalamdyq problema kóretinder jeterlik.
Men óz basym tóte jazýmen saýat ashyp, er jettim. Keıin maǵan kırıllıany úırenýge bir-aq aı jetkilikti boldy. Emin-erkin saýatty jazyp kettim. Sondyqtan latyn qarpinde jaza almaı qalamyn dep qorqýdyń eshqandaı da negizi joq.
– Úshtildilik máselesine kelsek. Biz qyzdy-qyzdymen úsh til bilýdi balabaqshaǵa deıin kirgizip jiberdik. Álipti taıaq dep endi tanı bastaǵan jetkinshekterge qazaq jáne aǵylshyn áripterin qatar jattatyp, mılaryn ashytyp jatqan sııaqtymyz. Olar M men W-dy, I men N-dy shatastyryp kóp qınalady. Osy durys pa?
– Joǵaryda men adamnyń oılaý tili jáne sóıleý tili bolady dep beker aıtqan joqpyn. Balanyń oılaý tili bastaýysh synyptarda qalyptasady. Tolyq qalyptasyp bolǵannan keıin ǵana ekinshi tildi úırenýi kerek. Sonda bala dúbara bolmaıdy.
Til úırený – qoǵamdyq qubylys. Ony adam kez kelgen jasta meńgerip alady. Meniń pikirimshe, balaǵa 12 jastan bastap qana shet tilderdi oqytý kerek. Mektep bitirgenshe bir aýyz aǵylshynsha bilmeı, qazir emin-erkin sóılep júrgen tanystarymyz jeterlik. Sol sebepti aǵylshyn tili sabaǵy 5-6 synyptardan bastalsa da, ol kesh emes.
– Orta mektepte «Dintaný» fakýltatıvtik páni oqytyla bastaǵanyna birneshe jyldyń júzi boldy. Osy pánge qatysty da kóp syn aıtylyp júr. Siz ne deısiz?
– Mektep baǵdarlamasyna pán kirgizý týraly usynys jasaıtyndar kóp. Biraq kóbi «Sol pándi oqytatyn mamandar bar ma?» degen máseleni oılana bermeıdi nemese oǵan jeńil-jelpi qaraıdy.
«Dintanýdan» beretin ustaz dindi qanshalyqty biledi? «Abaıtanýdan» beretin muǵalim Abaıdy tanı ma? Memlekettegi 7 myń mektepte 7 myń abaıtanýshy bar ma? Bir kezderi «Alashtaný» degen pán boldy. Alashty tanıtyn ustazdar jetkilikti me?
Bir pándi mektepke kirgizý úshin aldymen onyń mamandary daıyn bolýy kerek. Kolledjder men ýnıversıtetterde oǵan laıyqty mamandyqtar ashylyp, stýdentterdi keminde 5 jyl oqytyp, kadr jaǵyn sheshkennen keıin ǵana pándi mektep baǵdarlamasyna kirgizýge bolady. Mekemtas Myrzahmetov sekildi kózi tiri múıizi qaraǵaıdaı abaıtanýshy ǵalymdardyń aldynan ótken, dárisin tyńdaǵan shákirtteri mektepte «Abaıtaný» páninen sabaq berse, onyń paıdasy bolar edi.
Al «Abaıtanýdy» basqa pánniń muǵalimderine qosymsha saǵat retinde qosyp beretindeı ol kim kóringen sabaq beretin oıynshyq emes.
«Dintaný» pániniń jaǵdaıy da dál osyndaı. Qazir ony tarıhshylar, t.b. pánniń muǵalimderi oqytyp júr. Olardyń barlyǵynyń dinı saýaty, dinniń arǵy-bergi tarıhynan habary talapqa saı ma? Menińshe, olaı emes. Demek, oqytatyn mamandary daıyn bolmasa da, «Dintaný» pánin mektep baǵdarlamasyna kirgizý – ýaqytty da, qarjyny da qur dalaǵa shashý.
– Áńgimeńizge raqmet!
Suhbattasqan, Eskendir TASBOLAT
Foto: ashyq derekkózderden alyndy.
