Jyl saiyn Bılım künı jaqyndaǧanda internet keŋıstıgınde qazaq mektepterınıŋ «artta qalǧandyǧy», baǧdarlamasynyŋ uaqyt talabyna «sai emestıgı» jäne oqulyqtarynyŋ «sapasyzdyǧy» turaly äŋgıme köbeitıp, balany orys mektebıne beru jaiynda «aqyl-keŋesın» aiamaityn «qamqorşylar» qatary jaŋbyrdan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaulap şyǧa keledı.
Osy «nauqandyq şaranyŋ» aq-qarasyn ajyratu maqsatynda «QAZBILIM» respublikalyq ortalyǧynyŋ direktory Aiatjan Ahmetjanūlynan arnaiy sūhbat alyp, pıkırın bılgen bolatynbyz dep jazady kazislam.kz tılşısı. Äŋgıme barysynda bügıngı qazaq mektebınıŋ hal-ahualy, bılım sapasy, internetpen jabdyqtaluy, sondai-aq qaşyqtan oqytudyŋ qiyndyqtary syndy özektı mäseleler talqyǧa salyndy.
– Aieke, soŋǧy jyldary «Balamdy qazaq mektebıne bergen dūrys pa, orys mektebıne bereiın be?» degen syŋaidaǧy pıkırtalastar oqu jyly jaqyndaǧan saiyn örşitın bolyp jür. Būl jaǧdai şynymen de qazaqtardy qatty alaŋdatatyn bolǧany ma älde ädeiı ūiymdastyrylatyn nauqandyq qūbylys pa?
– İnternette mūndai äŋgımelerdıŋ tuuyna türtkı bolatyndar – bırınşı kezekte jaldamaly orystıldı blogerler, Qazaqstanda orys tılınıŋ üstemdıgın kökseitın müddelı toptar men ūiymdar. Pıkırtalastardy solar bastap beredı. Arnaiy maqalalar jazylyp, ekı tılde jaryq köredı.
Olardyŋ maqsaty – halyq arasynda qazaq tılınıŋ bolaşaǧyna, qazaq mektepterındegı bılım sapasyna qatysty kümändı köbeitu, jūrtty azǧyru. Oǧan bügınde memlekettık tıldıŋ keleşegın aiqyndaityn naqty qadamdardyŋ jasalmauy jäne ana tılımızdıŋ müşkıl halı qosylyp, qarapaiym jūrtşylyq sol dau-damailardyŋ qaqpanyna tüsıp qalyp jatyr.
İä, būl jyl saiyn memlekettık tılge jüielı türde jasalatyn şabuyl. Qoldan ısteledı. Soŋǧy jyldary būl şabuyldar erekşe qarqyn aldy. Ol jerde qazaq mektebındegı oqu baǧdarlamasy men oqulyqtar sapasynyŋ syn kötermeitındıgı turaly da köp äŋgıme aitylyp jatady.
Al şyntuaityna kelsek, qazaq jäne orys mektepterı bır baǧdarlama, bır oqulyqpen oqidy. Tıptı ekı tıldegı köp oqulyqtardyŋ avtory da bır. Bıraq, soǧan qaramai, «Qazaq tılındegı oqulyqtar sapasyz, tılı auyr» degen äŋgımenı jyl saiyn ädeiı, qasaqana köterıp otyrady. Eger oqulyqtyŋ qazaqşasy sapasyz bolsa, onda orysşasy da sapasyz degen söz.
Bız jylda atalǧan pıkırtalastarǧa mümkındıgınşe resmi jauap berıp, ün qosuǧa tyrysamyz. Atap aitqanda, 2017 jyly «Orys mektebındegı qazaq balalaryna janym aşidy» degen kölemdı maqalam jaryq kördı. Ol jerde qazaq jäne orys mektepterıne qatysty uaqyttyŋ özı aldymyzdan şyǧaryp otyrǧan aqiqatty jetkızuge tyrystym.
– İä, būl maqalaŋyz qoǧamda bıraz dümpu tudyrǧany ras. Sol oiyŋyzdy taǧy bır naqtylap ötseŋız: nelıkten orys mektebınde oqityn qazaq balalaryna janyŋyz aşidy?
– Bız 1-synyptyŋ tabaldyryǧyn attaityn balaǧa bügıngı künnıŋ közqarasymen emes, 10 jyldan keiıngı Qazaqstannyŋ jaǧdaiy tūrǧysynan qarauymyz kerek.
Täuelsızdıktıŋ 29 jyly ışınde eldegı demografiialyq jäne tıldık ahual qalai özgergenın bılesızder. 1989 jylǧy sanaqta qazaq öz elınde 48 paiyzdy ǧana qūrasa, qazır 70 paiyzdan asty. Būǧan türkıtıldes halyqtardy qossaq, 80 paiyz bolady. Al basym köpşılıgı orys tılın qoldanatyn slavian tektes halyqtardyŋ üles salmaǧy 20 paiyzdyŋ o jaq, bū jaǧynda qalyp otyr.
Öitkenı, qazır demografiialyq dümpu qai öŋırlerde? Ärine, qazaqtar tyǧyz ornalasqan jerlerde bolyp jatyr. Altyn alqa men kümıs alqalardyŋ barlyǧy sol jaqta. Endı 10 jyldan keiın, meilı basqalar qalasyn-qalamasyn, qazaqtyŋ üles salmaǧy 80 paiyzdan asyp jyǧylady. Ony eşkım toqtata almaidy. Öitkenı, halyqtyŋ ösımın, tıldıŋ qoldanys aiasynyŋ keŋeiuın bilık te emes, basqa da emes, tarihtyŋ özı jasap jatyr.
Sondyqtan qazır mektep tabaldyryǧyn attaǧan jetkınşektıŋ endı 10 jyldan keiın ana tılıne şorqaq, orystıldı azamat bolyp qalyptasyp şyǧuy – şyndap kelgende balaǧa obal närse. Eger osyny tüsınetın aqyly bar ata-analar bolsa, balasyn qazaq mektebıne beruı tiıs.
– Menıŋ tanystarymnyŋ arasynda balasyn aldymen qazaq mektebıne berıp, 1-2 synyp oqyǧan soŋ, orysşaǧa auystyrǧandar bar. Nege dep sūrasaŋ, aitatyn jeleulerı sol: qazaq mektebınıŋ baǧdarlamasy qiyn deidı…
– Onyŋ sebebı – ata-anasynyŋ özı orystıldı. Oǧan qazaq mektebınıŋ baǧdarlamasy qiyn siiaqty körınedı. Öitkenı, özı tüsınbeidı, onyŋ oilau tılı – orysşa.
Jalpy adamda ekı tıl bolady: oilau tılı jäne söileu tılı. Qazaqtyŋ bır toby dübara bolyp jürgenınıŋ sebebı – oilau tılı orysşaǧa auysyp ketkendıkten. Sız qanşa tıldı meŋgerseŋız de erkıŋız, bıraq oilau tılı – adamnyŋ qanymen kelgen boluy tiıs.
«Qazaq mektebınıŋ baǧdarlamasy, oqulyǧy qiyn» dep jürgender – sol orysşa oilaityn ata-analar. Al qazaqtıldı ata-analarǧa kerısınşe orysşa oqulyqtar qiyn bolyp körınedı. Sondyqtan būl jerde bar kınänı qazaq mektebıne artyp qoiu orynsyz jäne ädıletsızdık.
– Degenmen, «būrynǧy oqulyqtar jaqsy edı. Qazır tym qiyndatyp jıbergen» degen äŋgımenı köp adamnyŋ auzynan estimız. Būl qanşalyqty qisynǧa saiady?
– Baǧdarlamanyŋ būrynǧyǧa qaraǧanda qiyn boluy – ol qazaq mektebınıŋ kınäsı emes. Ol zamanǧa ılespei qalǧan ata-ananyŋ kınäsı.
Men bılım salasyndaǧy sarapşy maman retınde aitarym, älemdegı damyǧan 50 memlekettıŋ mektep baǧdarlamasymen salystyrsaq, bızdıkı olarǧa qaraǧanda äldeqaida jeŋıl. Damyǧan elderdıŋ baǧdarlamalary būdan da qiyn.
Eger bız solardıkın qabyldasaq ne bolar edı? Sondyqtan menıŋ aitatynym, bızdıŋ eldegı mektep baǧdarlamasy zamanǧa sai, uaqyt talabyna tolyqtai jauap beredı.
– Al orta bılım salasynda zamanǧa sai bolmai jatqan kemşılıkter bar ma?
– Ärine, bar. Ol – mektepterdıŋ internetpen jabdyqtalu deŋgeiınıŋ tym tömendıgı. Bızdıŋ mektepter älı 20 ǧasyrda jür. Respublikalyq qalalar men oblys ortalyqtaryn sanamaǧanda, internet jyldamdyǧy jaǧynan qazaq qoǧamy 21 ǧasyrǧa ötken joq. Älı künge 2G, 3G-men jür. Osyndai kemşılıkterdıŋ kesırınen bılım salasy köp qaǧaju körıp jatyr.
Öner-bılım bar jūrttar kez kelgen pännen virtualdy zerthanaǧa köşıp jatqan kezde bız qarapaiym zerthananyŋ özın dūrys jasai almai jürmız. Älemdegı damyǧan elderdıŋ barlyǧy bükıl orta bılımınıŋ video sabaq kontentın jasap tastaǧan. Al bız karantin bastalǧanda solardy asyǧyp-üsıgıp jasadyq. Bır sözben aitsaq, bız damu baspaldaǧynda älemnıŋ aldyŋǧy qatarly elderınen bırneşe basqyş keiın kele jatyrmyz.
– Iаǧni onlain oqudyŋ problemasy älı şeşılmegen deisız ǧoi?
– Bızde onlain oqu degen joq. Qaşyqtan oqu degen bar. Osy ekeuın şatastyrmaiyqşy. Onlain oqu degenımız – zoom, skaip sekıldı tıkelei bailanys arqyly mūǧalım men oquşynyŋ özara sūhbat qūra otyryp, sabaq ötuı. Al sabaqtyŋ video kontentın telearnadan beru – ol qaşyqtan oqu. Būl jerde kerı bailanys joq.
– Biyl da bız onlain oqytuǧa daiyn emespız be?
– Daiyn emespız. Qazaqstannyŋ barlyq eldı mekenınde internet Nūr-Sūltannyŋ sol jaǧalauyndaǧy sekıldı ūstap tūrsa, onlain oqytuǧa bolar edı. Al qazır astanadan 15 km şetke şyqsaŋyz, internet tügıl, ūialy bailanys ūstamaityn auyldar bar. Ol jerde qalai onlain oqytasyz?
– Demek, 10 künnen keiın sabaq bastalǧanda köktemdegı sekıldı qaşyqtan, naqtyraq aitqanda, «uatsappen» oqidy ekenbız ǧoi?
– Ärine. Odan basqa amal joq.
Jalpy būl pandemiia bızdegı ekı ülken problemanyŋ betın aşyp berdı.
Bırınşısı – täuelsızdık alǧannan bergı eldı sifrlandyru ısınıŋ şyn bet-beinesın körsetıp, bärı qaǧazda jazylǧandai qanttai emes ekendıgın paş ettı.
Ekınşısı – halyqtyŋ şynaiy tūrmystyq jaǧdaiynyŋ qandai deŋgeide ekenın äşkerelep tastady. Äleumettıŋ äleuetı 42500 teŋge deŋgeiınde tömen ekendıgın jäne balalaryna qaşyqtan sabaq oqityn smartfon alyp beruge şamasy jetpeitındıgın däleldep berdı.
Mıne, osy ekı sebepten bız qazır onlain sabaq oquǧa daiyn emespız. Al qaşyqtan oqyǧannan kütkendegıdei sapa bolmaityny belgılı. Bıraq, qaitalap aitaiyn, bızde qazır odan basqa amal joq, qaşyqtan oqu – äiteuır müldem oqymai qalǧannan jaqsy.
– Tıl mäselesıne qaita oralsaq. Qazır ülken qalalardaǧy qazaq mektebınıŋ oquşylary bır-bırımen tek orysşa söilesuge beiım. Būl nenıŋ äserı dep oilaisyz?
– Bızde orys tılınde söileudı märtebe köretın tüsınık älı de bar. Ony bılımdılıktıŋ, zamanaui jäne qalalyq adam boludyŋ belgısı dep oilaidy. Būnyŋ sebebı osynda ǧana.
Tılı kelmei jatsa da, tyraştanyp şüldırlep jürgen sol şırkınderge orysşa ekı bettık mätın jazdyryp körıŋızşı, bıreuı jaza almaidy.
Būǧan, bırınşıden, qoǧamda älı de qazaq tılınıŋ brendke ainalmauy, ekınşıden, qanǧa sıŋıp qalǧan qūldyq sana yqpal etıp otyr.
– Balalarymyzdyŋ qazaqşa söileuıne, ädebi tıldı meŋgeruıne «Balapan» telearnasynyŋ yqpaly zor ekenın moiyndamasqa bolmaidy. Osyndai telearnalardy nege köbeitpeske?
– Telearnany köbeituden būryn, «Balapan» telearnasynda berılıp jatqan baǧdarlamalardyŋ bärın iutubqa salu ısın jolǧa qoiuymyz kerek. Qazır bärı bırdei internetke salynbaidy. Būl öte maŋyzdy mäsele. Öitkenı, bügıngı balalardyŋ köbı telearnadan görı iutubtaǧy multfilmderdı köredı.
Bız qazaqtıldı internet keŋıstıgın balalarǧa arnalǧan paidaly kontentterge toltyruymyz kerek jäne qazaqstandyq segmenttı damytuymyz qajet. Qazır osyndai dünielerdıŋ azdyǧynan qazaq balalary özge tıldegı multfilmderdı körıp jür.
Mysaly, bır jyldary şyqqan «Qoşqar men teke» degen multfilmdı jūrttyŋ bärı qyzyǧyp tamaşalady. Qandai ädemı dünie edı. Balalar ǧana emes, ol ülkenderge de ūnaityn. Ökınışke qarai, osyndai sapaly videolar tym az.
İnternette balalarǧa arnalǧan qazaqtıldı kontenttıŋ köbeiuıne memlekettıŋ qoldauymen qatar, el ışındegı jaǧdaiy jetetın bai-baǧlandar da qaiyrymdylyq negızınde atsalysuy tiıs. Bır ökınıştısı, bızdıŋ qaltalylar ekı-üş närsege ǧana köŋıl böledı: bır toby şoumenderge aqşa şaşsa, ekınşılerı meşıt salǧyş.
Ärine, özım mūsylman bolǧandyqtan, meşıttıŋ salynuyna qarsy emespın, bıraq basqa da şeşılmei jatqan problemalar şaş-etekten emes pe? Sonyŋ ışınde ǧylym-bılımge qarjylai qoldau körsetetın atymtai jomarttardyŋ joqtyǧy qabyrǧaŋdy qaiystyrady.
Eger ūltjandy, elınıŋ, tılınıŋ bolaşaǧyn oilaityn azamattarymyz ana tılımızdıŋ jaǧdaiyna alaŋdap, qoldau körsetıp, küş bırıktıretın bolsa, joǧaryda aityp jatqan tılge qatysty problemanyŋ bärı de şeşıler edı.
– Qazaqstanda bastauyş mektepter tek qazaq tılınde bılım beruı tiıs degen bastama köpten köterılıp jür. Qalai oilaisyz, bız oǧan daiynbyz ba?
– Däl qazır daiyn emespız. Konstitusiia boiynşa, Qazaqstan – demokratiialy, zaiyrly, qūqyqtyq memleket. Men osy jerdegı «qūqyqtyq» degen anyqtamaǧa basa nazar audarǧym keledı. Iаǧni, bız aldymen qūqyqtyq normany jönge keltırıp aluymyz kerek.
Ony qalai jüzege asyramyz? Aldymen Konstitutsiiadaǧy 7-baptyŋ ekınşı tarmaǧyn, tıl turaly zaŋnyŋ baptaryn bügıngı uaqyt talabyna sai qaita qarau kerek. Bız täuelsızdık alǧan jyldardaǧy qazaqtyŋ sany 50 paiyzǧa jeter-jetpes kezde qabyldanǧan zaŋmen älı jürmız.
Qūqyqtyq normalardy dūrystap alǧannan keiın ǧana balabaqşa men bastauyş mekteptı 100 paiyz qazaqşalandyru turaly bastama köteruge tolyqqandy qaqyly bolamyz. Al däl qazır ol bıreuler üşın «qūqyqty taptau» bolyp körınedı. Zaŋ jüzınde būl jerde sız jeŋılesız.
– Orys mektepterındegı qazaq tılı pänınıŋ sapasyna qatysty aitylatyn syn köp. Täuelsızdık alǧaly 30 jyl ötse de, mektepten qazaqşa üirenıp şyqqan özge ūlt ökılderın körmeimız…
– Onyŋ bırneşe sebebı bar. Bırınşıden, orys jäne aralas mektepterdegı äkımşılık, tärbielık ıs-şaralar tolyqtai orys tılınde jüredı. Memlekettık tılge olardyŋ köbı nemqūraily qaraidy. Eger aptasyna 1-2 saǧat bolsa da tärbie şaralary memlekettık tılde ötpese, mektep ūjymy qazaq tılıne köŋıl bölmese, ol jerde bılım alǧan oquşylardan qandai nätije kütesız?
Ekınşı mäsele – orys mektepterınde qazaq tılınen sabaq beretın mūǧalımderdıŋ köbı – būrynǧy nemıs, fransuz tılderınıŋ mūǧalımderı. Qaita oqyp alǧan. Olar taza qazaq tılınıŋ mamandary emes. Maǧan renjımesın. Senesız be, tıptı keibır orys mektepterınde qazaq tılı men ädebietınen sabaq beretın mūǧalımder qazaqşa söilei de almaidy. Sonda olar balaǧa nenı üiretıp, oqytyp jatyr?
– Latyn älıpbiıne auysu qazaq tılınıŋ damuyna qalai äser etedı dep oilaisyz?
– Ol Qazaqstandaǧy aqparattyq keŋıstıktıŋ qoǧamdyq sanaǧa qalai äser etuıne bailanysty. Eger «Latyn qarpıne köşsek, küireimız», «Qazaq tılın qūrdymǧa ketıremız» degen negativtı äŋgıme köp aityla berse, ärine, ol tılımızdıŋ damuyna kerı äser etuı mümkın.
Qazır bızdıŋ qoǧam latyn qarpıne köşudıŋ özın älı dūrys tüsınbeidı. «Latyn tılıne köşemız» dep oilap jürgender bar. Tıptı keibır tıl mamandarynyŋ özı solai degesın basqalardan ne kütesıŋ? Älıpbi men tıldı ajyratpaityndar köp. Odan qala berdı, latyn älıpbiın üirenudı ǧalamdyq problema köretınder jeterlık.
Men öz basym töte jazumen sauat aşyp, er jettım. Keiın maǧan kirillisany üirenuge bır-aq ai jetkılıktı boldy. Emın-erkın sauatty jazyp kettım. Sondyqtan latyn qarpınde jaza almai qalamyn dep qorqudyŋ eşqandai da negızı joq.
– Üştıldılık mäselesıne kelsek. Bız qyzdy-qyzdymen üş tıl bıludı balabaqşaǧa deiın kırgızıp jıberdık. Älıptı taiaq dep endı tani bastaǧan jetkınşekterge qazaq jäne aǧylşyn ärıpterın qatar jattatyp, milaryn aşytyp jatqan siiaqtymyz. Olar M men W-dy, İ men N-dy şatastyryp köp qinalady. Osy dūrys pa?
– Joǧaryda men adamnyŋ oilau tılı jäne söileu tılı bolady dep beker aitqan joqpyn. Balanyŋ oilau tılı bastauyş synyptarda qalyptasady. Tolyq qalyptasyp bolǧannan keiın ǧana ekınşı tıldı üirenuı kerek. Sonda bala dübara bolmaidy.
Tıl üirenu – qoǧamdyq qūbylys. Ony adam kez kelgen jasta meŋgerıp alady. Menıŋ pıkırımşe, balaǧa 12 jastan bastap qana şet tılderdı oqytu kerek. Mektep bıtırgenşe bır auyz aǧylşynşa bılmei, qazır emın-erkın söilep jürgen tanystarymyz jeterlık. Sol sebeptı aǧylşyn tılı sabaǧy 5-6 synyptardan bastalsa da, ol keş emes.
– Orta mektepte «Dıntanu» fakultativtık pänı oqytyla bastaǧanyna bırneşe jyldyŋ jüzı boldy. Osy pänge qatysty da köp syn aitylyp jür. Sız ne deisız?
– Mektep baǧdarlamasyna pän kırgızu turaly ūsynys jasaityndar köp. Bıraq köbı «Sol pändı oqytatyn mamandar bar ma?» degen mäselenı oilana bermeidı nemese oǧan jeŋıl-jelpı qaraidy.
«Dıntanudan» beretın ūstaz dındı qanşalyqty bıledı? «Abaitanudan» beretın mūǧalım Abaidy tani ma? Memlekettegı 7 myŋ mektepte 7 myŋ abaitanuşy bar ma? Bır kezderı «Alaştanu» degen pän boldy. Alaşty tanityn ūstazdar jetkılıktı me?
Bır pändı mektepke kırgızu üşın aldymen onyŋ mamandary daiyn boluy kerek. Kolledjder men universitetterde oǧan laiyqty mamandyqtar aşylyp, studentterdı kemınde 5 jyl oqytyp, kadr jaǧyn şeşkennen keiın ǧana pändı mektep baǧdarlamasyna kırgızuge bolady. Mekemtas Myrzahmetov sekıldı közı tırı müiızı qaraǧaidai abaitanuşy ǧalymdardyŋ aldynan ötken, därısın tyŋdaǧan şäkırtterı mektepte «Abaitanu» pänınen sabaq berse, onyŋ paidasy bolar edı.
Al «Abaitanudy» basqa pännıŋ mūǧalımderıne qosymşa saǧat retınde qosyp beretındei ol kım körıngen sabaq beretın oiynşyq emes.
«Dıntanu» pänınıŋ jaǧdaiy da däl osyndai. Qazır ony tarihşylar, t.b. pännıŋ mūǧalımderı oqytyp jür. Olardyŋ barlyǧynyŋ dıni sauaty, dınnıŋ arǧy-bergı tarihynan habary talapqa sai ma? Menıŋşe, olai emes. Demek, oqytatyn mamandary daiyn bolmasa da, «Dıntanu» pänın mektep baǧdarlamasyna kırgızu – uaqytty da, qarjyny da qūr dalaǧa şaşu.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
– Demek, 10 künnen keiın sabaq bastalǧanda köktemdegı sekıldı qaşyqtan, naqtyraq aitqanda, «uatsappen» oqidy ekenbız ǧoi?
– Ärine. Odan basqa amal joq.
Jalpy būl pandemiia bızdegı ekı ülken problemanyŋ betın aşyp berdı.
Bırınşısı – täuelsızdık alǧannan bergı eldı sifrlandyru ısınıŋ şyn bet-beinesın körsetıp, bärı qaǧazda jazylǧandai qanttai emes ekendıgın paş ettı.
Ekınşısı – halyqtyŋ şynaiy tūrmystyq jaǧdaiynyŋ qandai deŋgeide ekenın äşkerelep tastady. Äleumettıŋ äleuetı 42500 teŋge deŋgeiınde tömen ekendıgın jäne balalaryna qaşyqtan sabaq oqityn smartfon alyp beruge şamasy jetpeitındıgın däleldep berdı.
Mıne, osy ekı sebepten bız qazır onlain sabaq oquǧa daiyn emespız. Al qaşyqtan oqyǧannan kütkendegıdei sapa bolmaityny belgılı. Bıraq, qaitalap aitaiyn, bızde qazır odan basqa amal joq, qaşyqtan oqu – äiteuır müldem oqymai qalǧannan jaqsy.
– Tıl mäselesıne qaita oralsaq. Qazır ülken qalalardaǧy qazaq mektebınıŋ oquşylary bır-bırımen tek orysşa söilesuge beiım. Būl nenıŋ äserı dep oilaisyz?
– Bızde orys tılınde söileudı märtebe köretın tüsınık älı de bar. Ony bılımdılıktıŋ, zamanaui jäne qalalyq adam boludyŋ belgısı dep oilaidy. Būnyŋ sebebı osynda ǧana.
Tılı kelmei jatsa da, tyraştanyp şüldırlep jürgen sol şırkınderge orysşa ekı bettık mätın jazdyryp körıŋızşı, bıreuı jaza almaidy.
Būǧan, bırınşıden, qoǧamda älı de qazaq tılınıŋ brendke ainalmauy, ekınşıden, qanǧa sıŋıp qalǧan qūldyq sana yqpal etıp otyr.
– Balalarymyzdyŋ qazaqşa söileuıne, ädebi tıldı meŋgeruıne «Balapan» telearnasynyŋ yqpaly zor ekenın moiyndamasqa bolmaidy. Osyndai telearnalardy nege köbeitpeske?
– Telearnany köbeituden būryn, «Balapan» telearnasynda berılıp jatqan baǧdarlamalardyŋ bärın iutubqa salu ısın jolǧa qoiuymyz kerek. Qazır bärı bırdei internetke salynbaidy. Būl öte maŋyzdy mäsele. Öitkenı, bügıngı balalardyŋ köbı telearnadan görı iutubtaǧy multfilmderdı köredı.
Bız qazaqtıldı internet keŋıstıgın balalarǧa arnalǧan paidaly kontentterge toltyruymyz kerek jäne qazaqstandyq segmenttı damytuymyz qajet. Qazır osyndai dünielerdıŋ azdyǧynan qazaq balalary özge tıldegı multfilmderdı körıp jür.
Mysaly, bır jyldary şyqqan «Qoşqar men teke» degen multfilmdı jūrttyŋ bärı qyzyǧyp tamaşalady. Qandai ädemı dünie edı. Balalar ǧana emes, ol ülkenderge de ūnaityn. Ökınışke qarai, osyndai sapaly videolar tym az.
İnternette balalarǧa arnalǧan qazaqtıldı kontenttıŋ köbeiuıne memlekettıŋ qoldauymen qatar, el ışındegı jaǧdaiy jetetın bai-baǧlandar da qaiyrymdylyq negızınde atsalysuy tiıs. Bır ökınıştısı, bızdıŋ qaltalylar ekı-üş närsege ǧana köŋıl böledı: bır toby şoumenderge aqşa şaşsa, ekınşılerı meşıt salǧyş.
Ärine, özım mūsylman bolǧandyqtan, meşıttıŋ salynuyna qarsy emespın, bıraq basqa da şeşılmei jatqan problemalar şaş-etekten emes pe? Sonyŋ ışınde ǧylym-bılımge qarjylai qoldau körsetetın atymtai jomarttardyŋ joqtyǧy qabyrǧaŋdy qaiystyrady.
Eger ūltjandy, elınıŋ, tılınıŋ bolaşaǧyn oilaityn azamattarymyz ana tılımızdıŋ jaǧdaiyna alaŋdap, qoldau körsetıp, küş bırıktıretın bolsa, joǧaryda aityp jatqan tılge qatysty problemanyŋ bärı de şeşıler edı.
– Qazaqstanda bastauyş mektepter tek qazaq tılınde bılım beruı tiıs degen bastama köpten köterılıp jür. Qalai oilaisyz, bız oǧan daiynbyz ba?
– Däl qazır daiyn emespız. Konstitusiia boiynşa, Qazaqstan – demokratiialy, zaiyrly, qūqyqtyq memleket. Men osy jerdegı «qūqyqtyq» degen anyqtamaǧa basa nazar audarǧym keledı. Iаǧni, bız aldymen qūqyqtyq normany jönge keltırıp aluymyz kerek.
Ony qalai jüzege asyramyz? Aldymen Konstitutsiiadaǧy 7-baptyŋ ekınşı tarmaǧyn, tıl turaly zaŋnyŋ baptaryn bügıngı uaqyt talabyna sai qaita qarau kerek. Bız täuelsızdık alǧan jyldardaǧy qazaqtyŋ sany 50 paiyzǧa jeter-jetpes kezde qabyldanǧan zaŋmen älı jürmız.
Qūqyqtyq normalardy dūrystap alǧannan keiın ǧana balabaqşa men bastauyş mekteptı 100 paiyz qazaqşalandyru turaly bastama köteruge tolyqqandy qaqyly bolamyz. Al däl qazır ol bıreuler üşın «qūqyqty taptau» bolyp körınedı. Zaŋ jüzınde būl jerde sız jeŋılesız.
– Orys mektepterındegı qazaq tılı pänınıŋ sapasyna qatysty aitylatyn syn köp. Täuelsızdık alǧaly 30 jyl ötse de, mektepten qazaqşa üirenıp şyqqan özge ūlt ökılderın körmeimız…
– Onyŋ bırneşe sebebı bar. Bırınşıden, orys jäne aralas mektepterdegı äkımşılık, tärbielık ıs-şaralar tolyqtai orys tılınde jüredı. Memlekettık tılge olardyŋ köbı nemqūraily qaraidy. Eger aptasyna 1-2 saǧat bolsa da tärbie şaralary memlekettık tılde ötpese, mektep ūjymy qazaq tılıne köŋıl bölmese, ol jerde bılım alǧan oquşylardan qandai nätije kütesız?
Ekınşı mäsele – orys mektepterınde qazaq tılınen sabaq beretın mūǧalımderdıŋ köbı – būrynǧy nemıs, fransuz tılderınıŋ mūǧalımderı. Qaita oqyp alǧan. Olar taza qazaq tılınıŋ mamandary emes. Maǧan renjımesın. Senesız be, tıptı keibır orys mektepterınde qazaq tılı men ädebietınen sabaq beretın mūǧalımder qazaqşa söilei de almaidy. Sonda olar balaǧa nenı üiretıp, oqytyp jatyr?
– Latyn älıpbiıne auysu qazaq tılınıŋ damuyna qalai äser etedı dep oilaisyz?
– Ol Qazaqstandaǧy aqparattyq keŋıstıktıŋ qoǧamdyq sanaǧa qalai äser etuıne bailanysty. Eger «Latyn qarpıne köşsek, küireimız», «Qazaq tılın qūrdymǧa ketıremız» degen negativtı äŋgıme köp aityla berse, ärine, ol tılımızdıŋ damuyna kerı äser etuı mümkın.
Qazır bızdıŋ qoǧam latyn qarpıne köşudıŋ özın älı dūrys tüsınbeidı. «Latyn tılıne köşemız» dep oilap jürgender bar. Tıptı keibır tıl mamandarynyŋ özı solai degesın basqalardan ne kütesıŋ? Älıpbi men tıldı ajyratpaityndar köp. Odan qala berdı, latyn älıpbiın üirenudı ǧalamdyq problema köretınder jeterlık.
Men öz basym töte jazumen sauat aşyp, er jettım. Keiın maǧan kirillisany üirenuge bır-aq ai jetkılıktı boldy. Emın-erkın sauatty jazyp kettım. Sondyqtan latyn qarpınde jaza almai qalamyn dep qorqudyŋ eşqandai da negızı joq.
– Üştıldılık mäselesıne kelsek. Bız qyzdy-qyzdymen üş tıl bıludı balabaqşaǧa deiın kırgızıp jıberdık. Älıptı taiaq dep endı tani bastaǧan jetkınşekterge qazaq jäne aǧylşyn ärıpterın qatar jattatyp, milaryn aşytyp jatqan siiaqtymyz. Olar M men W-dy, İ men N-dy şatastyryp köp qinalady. Osy dūrys pa?
– Joǧaryda men adamnyŋ oilau tılı jäne söileu tılı bolady dep beker aitqan joqpyn. Balanyŋ oilau tılı bastauyş synyptarda qalyptasady. Tolyq qalyptasyp bolǧannan keiın ǧana ekınşı tıldı üirenuı kerek. Sonda bala dübara bolmaidy.
Tıl üirenu – qoǧamdyq qūbylys. Ony adam kez kelgen jasta meŋgerıp alady. Menıŋ pıkırımşe, balaǧa 12 jastan bastap qana şet tılderdı oqytu kerek. Mektep bıtırgenşe bır auyz aǧylşynşa bılmei, qazır emın-erkın söilep jürgen tanystarymyz jeterlık. Sol sebeptı aǧylşyn tılı sabaǧy 5-6 synyptardan bastalsa da, ol keş emes.
– Orta mektepte «Dıntanu» fakultativtık pänı oqytyla bastaǧanyna bırneşe jyldyŋ jüzı boldy. Osy pänge qatysty da köp syn aitylyp jür. Sız ne deisız?
– Mektep baǧdarlamasyna pän kırgızu turaly ūsynys jasaityndar köp. Bıraq köbı «Sol pändı oqytatyn mamandar bar ma?» degen mäselenı oilana bermeidı nemese oǧan jeŋıl-jelpı qaraidy.
«Dıntanudan» beretın ūstaz dındı qanşalyqty bıledı? «Abaitanudan» beretın mūǧalım Abaidy tani ma? Memlekettegı 7 myŋ mektepte 7 myŋ abaitanuşy bar ma? Bır kezderı «Alaştanu» degen pän boldy. Alaşty tanityn ūstazdar jetkılıktı me?
Bır pändı mektepke kırgızu üşın aldymen onyŋ mamandary daiyn boluy kerek. Kolledjder men universitetterde oǧan laiyqty mamandyqtar aşylyp, studentterdı kemınde 5 jyl oqytyp, kadr jaǧyn şeşkennen keiın ǧana pändı mektep baǧdarlamasyna kırgızuge bolady. Mekemtas Myrzahmetov sekıldı közı tırı müiızı qaraǧaidai abaitanuşy ǧalymdardyŋ aldynan ötken, därısın tyŋdaǧan şäkırtterı mektepte «Abaitanu» pänınen sabaq berse, onyŋ paidasy bolar edı.
Al «Abaitanudy» basqa pännıŋ mūǧalımderıne qosymşa saǧat retınde qosyp beretındei ol kım körıngen sabaq beretın oiynşyq emes.
«Dıntanu» pänınıŋ jaǧdaiy da däl osyndai. Qazır ony tarihşylar, t.b. pännıŋ mūǧalımderı oqytyp jür. Olardyŋ barlyǧynyŋ dıni sauaty, dınnıŋ arǧy-bergı tarihynan habary talapqa sai ma? Menıŋşe, olai emes. Demek, oqytatyn mamandary daiyn bolmasa da, «Dıntanu» pänın mektep baǧdarlamasyna kırgızu – uaqytty da, qarjyny da qūr dalaǧa şaşu.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan, Eskendır TASBOLAT
Foto: aşyq derekközderden alyndy.
