Qazaq salt-dästürge süiene otyryp, özara qarym-qatynasyn rettep otyrǧan, bır-bırın ünsız tüsınıp, syilasqan. Qazır sol dästürdıŋ bırazy ūmyt boldy.
Qazaqtyŋ salt-dästürı aǧaiyn, tuǧan-tuys, körşıler arasynda jaqsy qarym-qatynastyŋ qalyptasuyna jäne yntymaqtastyqta ömır süruıne jol aşqan.
Bügınderı ataulary özgerse de, keibır salt-dästürlerdı qaimaǧyn būzbai saqtap otyrǧan öŋırler bar. Äsırese, Qazaqstannyŋ batys pen oŋtüstık oblystarynda qazaqtyŋ salt-dästürlerın tastamai, kündelıktı tūrmysta ūstanyp jür. Mysaly, at tūldau, aqsarbas atau, aunatu, baiǧazy beru, bosaǧa bailau, enşı beru, erulık beru, jylu jinau, qalau aitu, qazan şegeleu siiaqty dästürler saqtalǧan.
Desek te, qoldanystan müldem şyǧyp, ūmyt bolǧandary da jeterlık eken.
Qazaqtyŋ salt-dästürın zerttep jürgen ǧalym, synşy Dandai Ysqaqtyŋ aituynşa, qazaq halqy salt-dästürden eşqaşan attap ketpegen.
– Qazaq salt-dästürdı qūrmet tūtyp, qaltqysyz oryndaǧan halyq. Öitkenı, sol arqyly barlyq qarym-qatynasty uşyqtyrmai rettep otyrǧan. Iаǧni, köp mäselenı dästür jolymen şeşken. Tıptı, qūda tüsudıŋ, olarmen tez tabysudyŋ jolyn da qarastyryp qoiǧan.
Mysaly, "Bız şanyşar" dästürın alsaŋyz, odan qazaqtyŋ balaǧa degen qamqorlyǧy men onyŋ bolaşaǧy üşın jasalatyn qadamdaryn baiqauǧa bolady.
Bız şanyşar
Erterekte qazaqtarda qonaqtaryn aqy almai kütken, ol üşın arnaiy jatyn üilerın, as daiyndaityn ashanasyn, kütuşılerdı, tıptı kölıgıne deiın aldyn ala sailap qoiatyn bolǧan. Qonaqtyŋ jaǧdaiyn jasap, dūrys küte almasa sögıs estıp, tıptı ondaida aiypqa deiın salatyn bolǧan. Mäselen, tabaqqa salynǧan ettıŋ aq tamyry ne qol ettıŋ bezı alynbai qonaǧyna tartylsa, aiybyn qosa tölegen.
Osy köp tegın tamaqtyŋ bırı – tüstık as. Qazaq tüskı asyn jaz kezınde taiaqtyŋ köleŋkesı joǧalyp, kün şaŋyraqtyŋ üstınen tüsken kezde ışken. Osy uaqytqa tap kelgender üi ielerımen bırge otyryp, şaiyn ışıp, tamaǧyn jegen soŋ attanyp ketedı. Köbıne qona bermeidı.
Al "bız şanşuǧa" kelgender eşkımmen söilespei, attarynyŋ er toqymyn bır jerge jinap, tüskı astan soŋ da ketpei qoiady. Üi iesı qonaqqa arnap mal soiady. Qonǧan adam ertesıne siyr tüste ün-tünsız atttanyp ketedı. Ädette mūndaida şaldar keledı. Qonaq ketken soŋ üidegıler bar gäptı tüsıne qoiyp, dereu syrmaq qaǧady. Qairaǧyn ızdeidı. Sodan syrmaqqa şanşylǧan bızdı körıp, qairaqtyŋ joǧalǧanyn bıledı.
Būl – "Ūl erjettı, qyz boijettı. Qosqūlaq bala bızde de bar. Qas sūlu sızde bar. Jekjat bolaiyq" degenı. Eger qyzy bar üi qairaqty sūramasa, älgı qonaq bolyp ketken şaldar kelıp qūda tüsedı.
Jalpy qairaq – ūldar qoldanatyn saiman. Al ine – qyzdardykı. Qairaq qaiyrymǧa kerek, inesı kestege, kiım-keşekke kerek. Şaldardyŋ syrmaqqa bız şanşuy – bızde bır ūl bar, osy şaŋyraqqa ūl bolsa degendı tūspaldap bıldıruı. Al qairaqty alyp ketuı – qūda bolaiyq degenı, – deidı Dandai Ysqaq.
Baldyz qalyŋ
Baldyz qalyŋ salty boiynşa qalyŋdyǧy qaitys bolsa, bolaşaq küieu tölegen qalyŋ malyn qaitaryp almai, sol otbasynyŋ ekınşı qyzyn aluǧa qūqy bar.
Eger ol üidıŋ basqa qyzy bolmasa, tölegen maldyŋ jartysy qaitarylady. Jäne küieu ūryn baryp, baldyzyn alatyn bolyp, kelısse, üstıne "baldyz qalyŋ" töleitın bolǧan. būrynǧy qalyŋ maldyŋ üstıne tüie bastatqan bır toǧyz qosylady. Eger ūryn kelmegen bolsa, "baldyz qalyŋ" tölenbeidı.
Auşadiiar dästürı
– Üilenu toiy kezınde aitylatyn dästürlı öleŋ, jyr. Jäne jäi öleŋ emes, özındık aitylar änı, erekşe ūlttyq tärbielık maŋyzy bar. Mūny ızdep, tapqan jazuşy Uahap Qydyrhanov. Auşadiiar dep atalatyn būl jyrdyŋ ülgılerın şeteldegı qazaqtar saqtap, bızge jetkızgen. Şynyn aitu kerek būl qazırgı Qazaqstan elınde aitylmaidy, halyq jadynan mülde şyǧyp ketıp ūmyt qalǧan.
Auşadiiar bır bolar,
Jamannyŋ köŋılı kır bolar.
Ata-anasyn syilaǧan,
Aq şalmaly bi bolar.
Auşadiiar ekı der,
Erjetkennıŋ erkı der,
Omyrauy tolǧan on tüime,
Qyz balanyŋ körkı der…
Auşadiiar tört bolar,
Qyzdyŋ qoiny ört bolar.
Ekı jaqsy qosylsa,
Öle ölgenşe sert bolar.
Jyr jaŋa qosylǧan jastarǧa arnalady. Mūndai aqyl, ülgı, önege, tälım tärbie turaly tolǧaudy sanamalap aitu dästürı bar. Ūltymyzdyŋ ūlaǧatty saltynyŋ būl türın ömırge engızetın bolsaq, mädeni qazynamyz da, önerımız de öse tüser edı.
Kögentüp, jienqūiryq
– Būl salt tek qyzdan tuǧan jienderdıŋ qūrmetıne jasalatyn. Ondaǧy maqsat qūdalar arasynda jien nemerenıŋ de qadırlı ekenın körsetu. Alys jolǧa şyqqan kezde ata-anasymen bırge erıp kelgen kışkentai balalarǧa būzau, qūlyn, qozy-laq ataidy. Būl – kögentüp beru. Ataǧan kögentübın keiın bermei ketu – önegesızdık, dünieqoŋyzdyq sanalǧan.
Al jienqūiryq sol otbasyna jien bolyp keletın balaǧa jasalady. Iаǧni, naǧaşy jūrtyna kelgen jien-balany qūda kütkendei syilap, onyŋ üş qalauyn eş qarsylyqsyz oryndaǧan. Keibır öŋırlerde "qyryq serkeş" dep ataǧan.
Bäsıre atau
– Ejelgı ädet-ǧūryptardyŋ bırı. Ata-anasy balasyna arnap en salǧan jas töldı "bäsıre" dep ataidy. Bäsırenı sol balanyŋ qajetıne, toiyna jaratady. Ony en salyp, maldy taŋbalaumen şatastyrmau qajet, – deidı Dandai Ysqaq.
Dästür - tärbie qūraly bolǧan
– Qazaqta balany qaiyrymdylyqqa, bauyrmaldyqqa, eŋbekqorlyqa tärbieleitın dästürler köp,– deidı Qūralai Särsembina. Öitkenı, etnograftyŋ aituynşa, ūrpaq jalǧastyǧyna, äulettıŋ azyp ketpeuıne, sanaly ūrpaqty tärbieleudegı maŋyzy zor bolǧan.
Aituly qoǧam qairatkerı Mūstafa Şoqai bylai degen: "Ūlttyq mädenietten jūrdai ruhta tärbielengen ūrpaqtan halqymyzdyŋ qajetı men müddesın joqtaityn paidaly azamat şyqpaidy". Sondyqtan dästür men tärbienı ūştastyra bılu kerek.
Mysaly, "Qol ūşyn beru" degen keremet dästür bar. Būl dästür älı ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧasyp keledı. Qol ūşyn beru – auyl adamy bıreudıŋ üiınıŋ janynan ötıp bara jatyp, kırpış qūiyp, üi salyp jatqandaryn körse, ötıp ketpegen. Qol ūşyn berıp, kömektesken. Iаǧni, būl dästür arqyly adamdy qaiyrymdylyqqa, janaşyrlyqqa tärbielegen.
Qoi basty dästürı
– Auylda kiız basu – auyr jūmystardyŋ bırı bolǧan. Aldymen jündı sabaidy, sosyn boiaidy, qainatady, qūrǧatady, oraidy. Oraudyŋ astynan arqan ötkızıp, jıptıŋ ūşynan ūstap, aiaqpen teuıp otyryp, üi-üidıŋ arasynan ötkızedı. Kez kelgen üidıŋ janyna kelgende "qoi basty-qoi basty" dep aiqailaidy. Mūny estıgen üidegı äielder kiız basuşylarǧa bauyrsaq, qymyz, qūrt beredı. Būl – äzıl-qaljyŋ retındegı dästür bolǧanmen, syilastyqqa negızdelgen. Osyǧan ūqsas "tulaq şaşu" dästürı bar. Jün sabau bıtken kezde üi iesı kömektesken äielderge syi-qūrmetın körsetu üşın dastarhanǧa şaqyrǧan, – deidı etnograf.
Kötendestıru
– Qazaqtyŋ keibır dästürlerınıŋ atauy ersı bolǧanmen, tüsıne bılgen adamǧa berer tälım-tärbiesı mol. Solardyŋ bırı – kötendestıru salty. Salt boiynşa balalary qyrqynan şyqqanşa, bır uaqytta bosanǧan ekı äielge bır-bırımen aralasuǧa, körısuge bolmaidy. Osylaişa jūqpaly aurulardy jūqtyrudyŋ aldyn alǧan eken. Sondyqtan 40 künnen keiın ekı äieldı qonaqqa şaqyrǧan üi iesı bırınşı kelgenın kerege jaqqa qaratyp otyrǧyzady. Ekınşı kelgendı bırınşı äielmen arqasyn tırei otyrǧyzady. Üi iesınıŋ belgısımen ekı äiel sol qolymen äkelgen qonaq kädesın sol aiaǧynyŋ astynan ötkızıp, oŋ qolymen iyq tıresıp otyrǧan äielge bergen. Osylaişa qaita qauyşyp, erkın aralasatyn bolǧan. Al sol saltty üiınde ötkızgen äielge syilyǧyn bergen.
Jalpy, qazaq dästürınen halyqtyŋ mınez-qūlqyn, bolmysy men dünietanymyn, mädenietı, tılı men dının, ömır süru jolyn baiqauǧa bolady. Sondyqtan balalarǧa salt-dästürlerdıŋ tärbielık tüp-tamyryn, mänın, altyn dıŋgegın tüsındıre bıluımız kerek. Öitkenı ūlttyq tärbienıŋ bırınşı oşaǧy – otbasy bolsa, ekınşı oşaǧy – mektep.
Qazaqta "Balaŋdy öz tärbieŋmen tärbieleme, ūltyŋnyŋ tärbiesımen tärbiele" degen dana söz bar. Ata-anasynan körgen salt-dästürdı erteŋgı künı balasy jalǧastyrady. Tıptı qazaqtar kez kelgen şaruanyŋ bastaluy men aiaqtaluyn eskerusız qaldyrmaǧan. Mysaly, qyryqtyq aiaqtalǧanda bır üiden soŋ bırı küzem şai bergen. Küzem şai – qyryqtyq meiramy. Auyl adamdary än salyp, türlı oiyndar oinap, köŋıldı ötkızgen. Öitkenı būl dästür meirımdılıkke, ūiymşyldyqqa, eŋbekqorlyqqa tärbielegen.
Al keusen dästürı boiynşa egınnen mol önım alǧan kezde tuǧan-tuys, dos-jaran, auyldastaryna özınen artylǧanyn bölıp bergen. Būl qazaqtyŋ myrzalyǧyn körsetken.
Egın oraǧy, mai aiyru kezınde kömek körsetken auyl adamdaryna önımnen (mai, ūn, bidai) syi-siiapat körsetılgen. Mūny kelı tübı dep ataǧan.
Han talau
– Qazaq halqy üşın bilık, bailyq – basty qūndylyq bolyp sanalmaǧan. Ar, ūiat, namys, imandylyq, ädılettılık qasietterın joǧary baǧalaǧan, – deidı Qūralai Särsembina. – Halyq senımın aqtamaǧan, meiırımsız handy halqy jazalaǧan. Hanǧa tiesılı mal-mülkın, bilıgın tartyp alǧan. Būl – barymta emes, han talapai dep atalǧan. Aşynǧan halyq hannan köŋılı qalǧan kezde osyndai şeşım qabyldaǧan. Däl osyndai şeşımdı atqamıner belsendılerge, sūltandarǧa, törelerge qoldanǧan.
Sondyqtan jaǧdaiy bar adamdar kedei otbasyna, jesır äielderge ünemı kömektesıp otyrǧan. Sonyŋ bır körınısı, tūrmysy naşar adam däulettı adamnan, keide jaqyn körşılerınen, jaqyndarynan at maiyn uaqytşa sūrap alyp paidalanǧan. Būl – at maiyn sūrau dästürı. Osylaişa, auyl adamdary bır-bırıne janaşyrlyq, qamqorlyq tanytqan.
Deŋgene
Qazaqta saiys retınde ūiymdastyrylatyn salt-dästürlerdı de kezdestıruge bolady. Solardyŋ bırı – "Qazaq halqynyŋ salt-dästürlerı" kıtabynda körsetılgen "deŋgene" dästürı.
Körşı auyldan kelgen üş-tört jıgıt aldymen tüsetın üiın sailap alyp, sol üidıŋ janyna baryp "Deŋgene! Deŋgene jeuge keldık" dep aiǧailaidy. Al üi iesı būl sözdı estıgen soŋ, semız bır qoidy soiyp, etın tügel qazanǧa saldyrtady. Deŋgene dästürı boiynşa kelgen jıgıtter sol qoidyŋ etın tügelımen jep, sorpasyn ışulerı kerek. Eger tauysyp jemese, bır qoidy ekı qoi qylyp qaitaruǧa mäjbür bolǧan. Salt boiynşa bır qoidyŋ etın tügel tauysu kerek.
Syralǧy
Qazaqta aŋ aulau – ülken mereke bolǧan. Bıraq aŋ aulaudyŋ qanşa qyzyǧyna tüskenmen, erekşe belgılerı baiqalǧan aŋdardy atpaǧan. Äsırese, mola basyna jaqyn jerde jürgen jan-januarlarǧa tiıspegen. Öitkenı är aŋnyŋ kiesınen qoryqqan. Al qanjyǧalaryn mailap, aŋ aulaudan qaitqan aŋşy özıne "Mailansyn" dep aitqan adamǧa oilanbastan atyp alǧan aŋyn syiǧa tartqan. Aŋşynyŋ syiyn "syralǧy" dep ataǧan. Al qaqpanǧa tüsken aŋdy alu ūrlyqqa jatpaǧan. Bıraq ornyna bır zat qaldyryp ketu kerek eken.
Qazaq salt-dästürın zerteuşıler ūmyt bolǧan salttardyŋ qoldanysqa qaita enuı ekıtalai deidı. Sondyqtan saqtalyp qalǧan dästürdı joǧaltyp almai, ony aldymen mektep oquşylaryna oqytyp, boilaryna sıŋıru qajet. Al tarih qoinauynda qalǧan eskırgen dästürlerdıŋ negızın saqtai otyryp, zamanaui ülgıge orai ūstansa, tez qoldau tabady deidı zertteuşıler.
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
