Jer betınde taŋǧajaiyp qūbylystar öte köp. Solardyŋ bırı - Aral teŋızınıŋ jaǧdaiy. Ǧalymdardy onyŋ jai-küiı köpten berı oilandyryp jür. Bügınde būl teŋızdıŋ suy qaida joǧalyp kettı jäne oǧan adam kınälı me degen sūraqtarǧa naqty jauap tabylmady. Aral 70 jyl būryn kölemı jaǧynan dünie jüzındegı eŋ ülken törtınşı köl sanaldy. Adamzat teŋızge qūiatyn ekı özendı (Syrdariia men Ämudariia-red.) jauyp, qysqa merzımde Araldyŋ tartyluyna sebepker bola alar ma edı?
Aral teŋızınıŋ tasu prosesı jetı ret baiqalǧan
HIH ǧasyrda ǧalymdar tırşılık ielerınıŋ geologiialyq derekterı men sipattamalaryn zerttep, Aral teŋızı erterek qūrǧap, sodan keiın ädettegı küiıne oraldy degen aldyn ala ükım şyǧardy. Bıraq, metamorfozalar prosesınde onyŋ jaǧalau syzyǧy ünemı özgerıp otyrǧan. Ondaǧan jyldar ötken soŋ, zertteuşıler tarihi derekterdı eskere otyryp, Aral teŋızınıŋ erekşelıgı - tek jaǧalau syzyǧynyŋ özgeruınde ǧana emes, sonymen qatar arnasy tartylyp, keiın qaita paida boluynda degen qorytyndyǧa keldı. Derekterge süienetın bolsaq, soŋǧy bes myŋ jyl ışınde Aral teŋızınıŋ tasu prosesı jetı ret baiqalǧan.
Boz jylandar üiı
Kezınde Aral biologiialyq aluan türlı tabiǧi orta bolyp sanaldy. Kölde balyqtyŋ 20-dan astam türı bolǧan. 1874 jyly Aral-Kaspii ekspedisiiasy kezınde Vladimir Alenisyn Araldy zerttep, mälımdeme jasady. Eŋ aldymen, ǧalymdy januarlar älemı qyzyqtyrdy. Ol zerttei kele, boz jylandardyŋ otany Aral degen şeşımge keldı.
Araldyŋ bügıngı ahualy qandai?
Bügınde şaǧalasy şaŋqyldaǧan şalqardan aq tūzdar men şaŋ-tozaŋ ǧana kökke köterılude. Ekologiialyq apat on milliondaǧan adamǧa öz zardabyn tigızdı. Zertteulerge süienetın bolsaq, jel arqyly jylyna 120 million tonna tūz ben qūm auaǧa taralady eken. Qazırgı taŋda Aral teŋızınıŋ qūrǧap qalǧan tabanyna Oŋtüstık Koreia Respublikasynyŋ Orman qyzmetınıŋ qoldauymen sekseuıl egu jūmystary jürgızılıp jatyr. Būl ösımdık tūz ben qūmdy tejep, jel tūrǧanda olardyŋ auaǧa köterıluıne tosqauyl bolady. Soŋǧy 2 jylda 5 million sekseuıl köşetı otyrǧyzylǧan.
«Aral taǧdyry - adam taǧdyry»
1962 jyly AQŞ-tyŋ 35-şı prezidentı Djon Kennedi: «Mūnai turaly ūmytyŋyz, su turaly oilaŋyz»,-degen edı. Däl osy 60-jyldardyŋ basynda teŋız daǧdarysy bastalyp, halqymyz qairatker sözınıŋ qanşalyqty dūrys ekenın sezıngen edı. Bız Aral taǧdyrynyŋ halyq taǧdyry ekenın ünemı esten şyǧarmauymyz qajet. Tabiǧatty aialai bıleiık, qūrmettı oqyrman!
Diana ASAN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
