Älemdegı eŋ bai jäne eŋ kedei elderdı anyqtau ısımen Düniejüzılık bank sarapşylary ainalysady. Olar är eldıŋ halyqtyŋ jan basyna şaqqandaǧy jalpy ūlttyq kırısı men jalpy ışkı önım kölemın, eksport, memlkettık kırıs deŋgeiın esepke alady. Tıptı jūmyssyzdar sanynyŋ köp boluy men qylmystyŋ deŋgeidıŋ joǧary boluyna bailanysty keibır memleket eŋ kedei elder qataryna kırıp ketuı ədben mümkın eken.
Statistika boiynşa əlemdegı 54 el 1990 jyldan bastap kedeilık deŋgeiınen joǧarylamaǧan. Kerısınşe kedeilıkke tüsken. Al damyǧan memleketterdıŋ jaǧdaiy qalai eken?! Soǧan bır köz jügırtıp ötsem. Damyǧan memlekketterdıŋ özınde kedeilık körsetkışı tömen bolǧanymen ol memleketterde jūmyssyzdyq körsetkışı məz emes. Demek jūmyssyzdyq bar jerde kedeilık qosa jüredı. Osy kedeilıktıŋ əserınen joǧaryda atap ötkendei elde qylmys deŋgeiı joǧarylap, ūrlyq- qarlyq köbeiıp, el tynyştyǧyn būzady. Men əlemdegı eŋ kedei 3 memelekettı aldym: Kongo memleketı – tūrǧyndary aştyqtan qaitys bolyp jatyr. Liberiia – eldegı kedeilık deŋgei öte joǧary, sol sebeptı damyǧan memleketter ol memlekettke aqşalai kömek berıp jatyr. Bıraq kedeilık deŋgeiı əlı özgermegen. Ortalyq Afrika respublikasy – 2016 jylǧy körsetkışte bırınşı orynǧa şyǧypty.
Atalǧan üş memlekette kedeilık nege joǧarǧy deŋgeide degen sūraqqa men bylai jauap berer edım.
Bırınşıden, el ekonomikasy naşar. Ekınşıden, halyqqa qolaily jaǧdai jasalmaǧan. Üşınşıden, jūmyssyzdyq beleŋ alyp tūr .
Kedeilık degende esımızge jalqaulyq oralady. Solai emes pe?! Bız kedei adamdarǧa jalqau adamdar retınde qaraimyz. Al şyn mänınde olai emes eken. Sebebı Afrika memleketınıŋ halqy egınşılıkpen ainalysady eken. Degenmen Afrikanyŋ tabiǧat jaǧydaiy bızge öte jaqsy tanys, sondyqtan ol jerden egınşılıkpen de jarytyp kün körudıŋ özı bır ǧanibet ekenı sözsız. Aitqym kelgenı – adamǧa qanşa talpynsa da oǧan memleketten jaǧdai jasaluy kerek, sonda ǧana elde kedeilık deŋgeiı tömendeidı.
Älemdegı kedeilıktıŋ sipaty mynandai. Öz elınde ışuge jeuge tamaq tappaǧan adamdar basqa elge ketedı. Ony migranttar degen tanymal esımmen ataidy. Qazırgı taŋda Amerika Qūrama Ştatttary osylar men küres jürgızıp, elge kelgen migranttarǧa qatysty köptegen zaŋdar şyǧarylyp jatyr. Zaŋsyz jürgen migranttardyŋ äserınen AQŞ eŋ qauıptı memleket bolyp otyr. Sebebı zaŋsyz jürgen tūlǧalar qylmysqa barady. Sonyŋ ışınde ūrlyqqa, adamdy öltıruge deiıngı qylmystar tırkelgen. Osyǧan qarap el ekonomikasy halyqtyŋ jaǧydaiyna tıkelei äser etedı degendı senımmen aita alamyz. Elde jaǧdai jaqsy bolǧan künnen bastap halyq basqa memelketke baryp näpaqasyn tabudy doǧaryp, bırınşı kezekte özı üşın jūmys ıstese, ekınşı kezekte el ekonomikasyn damytady.
Jalpy qorytyndylaityn bolsaq , kedeilıktıŋ negızgı faktorlaryn men bylai jıktep berer edım:
Alǧaşqysy – el ekonomikasy bolsa, odan keiıngı eldegı jūmyssyzdyq. Al üşınşı faktordy jalqaulyq demes edım. Ony memlekettıŋ halyqqa jaǧdai jasamauy dep toqtaldym. Joǧaryda atalǧan faktorlar bır-bırıne tyǧyz bailanysty. Oilap qaraityn bolsaq, halyqtyŋ kedeilıgı ol memleketke tıkelei bolmasa da janama äserı bar.
Aisaule Kengaşova
