Kıno túsirilip jatqany alty alashqa máshhúr etilip, aýyq-aýyq jarnamalanǵan «Abaı» fılmin kórip otyrmyz. M.Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasy kókirekte jattalǵan soń qoıylymdy kórý basqaǵa qaıdam, ádebıetshiler qaýymyna qıyndaý bolǵan bolar. Kınosenarııde montaj, jınaqtaý bolady ǵoı árıne. 4 kitapty bir kınoǵa sińirý múmkin emesin túsinemiz. Ol qajet te emes. Kınaǵa Abaıdyń qaı ómir kezeńin alsa da, sıýjettik tutastyq, ıdeıalyq mazmun, mánmen jup-jumyr etý mindet. Telehıkaıa bastalǵannan sıýjette ýaqyt pen keńistik egizdigi, retraspekııa barlyǵy baıqalyp qaldy. Oqıǵa jelisi shıratylyp, keıipker sulbasy kórinbeı jatyp, «Abaıymyzdyń» sózin tosyrqadyq. Abaıdyń aýzynan shyǵatyn sózge baıyppen qaramasa bola ma?! Dilda men Abaıdyń dıaloginen búgingi shaldýar, qyzǵanshaq erli-zaıyptynyń keıpi kórinap qaldy. Saltanatpen jolyqqanyn estigen Dildanyń shaptyǵýy, oǵan Abaı basymen únsiz qalyp, sharasyz úıden shyǵyp ketýi arqyly kıno avtorlary qandaı maqsat kózdedi eken degen suraq týady. «Azdyńyz-aý, Abaı» degen keıis romanda Áıgerim aýzynan shyǵatyn edi. Nelikten Dildany nysanaǵa aldy? Keıipker obrazyn tolyqtyrý, tutastyrý bolsa qup der edik. Biraq aıqyn obrazda shyqqan Dilda kórinbedi. Eń bolmaǵanda jas Abaıdyń saǵynyp jetkendegi úıimen amandasýyn jónimen keltirgende... Bitken iske synshy kóp desek te, qaıran aǵa býynnyń óreli sózi men tanymyn joqtaısyń. M.Áýezov, Ǵ.Músirepovteı klassıka bolsa degen tilek, joqty izdetkendeı emine túsip, emeksısiń. Qazaq dili, salt-sanasy sińbegen soń, shalaǵaı dúnıeler taǵy qaı jerinen sholtań ete túsedi dep qorǵalaqtap otyrasyń...
Ádette kınonyń baǵyn jandyryp, baǵasyn asyratyn negizgi tulǵa – kınokeıipker: akter, aktrısalar. Bir ǵana Qoja róli talaı balanyń qııalyna qanat bitirip, tiline mátel bolǵany, «Qan men ter» fılmindegi Elaman, Qalen rólderi tutas bir kezeńniń muny men zaryn, tutas kartınasyn kóz aldyǵa ákelgeni keshegi kúnniń ǵana emes, búgingi kúnniń de kóz qýanyshy. Kókeıde jattalǵan talaı kórkem týyndylar: «Qyz Jibek», «Aldar kóse», «Kókserek», «Saltanat», «Alpamys mektepke barady», «Shańyraq» t.t. jeterlik. Tipti kúni keshegi «Qunanbaı», «Traktorshynyń mahabbaty» kınolarynyń da ıdeıalyq mazmun tutastyǵy bar, kórermenge aıtary bar dúnıeler ekenin biraz jurt moıyndady. Qazaq kınosynda talanttar kóp, tek bulaq kózin ashyp, jol silteıtin Sháken aǵalar, Sultan aǵalar jetpeıtin sııaqtanady.
Kınoda kózge uryp kórinip turǵan olaqtyq: birinshiden, akterler quramyn tańdaýda biraz kemshilik oryn alǵandyǵy. Abaıǵa qatysty kınoǵa qalaı jeńil qaraýǵa bolady?! Qaı keıipker bolsyn kórermen kózinde bári dardaı. Abaıdyń aınalasyndaǵylardyń qaısyn bolsyn jetkize oınamaý kúná. Mundaıda kastıng jasaý ári ádiletpen tańdap alý, aǵaıynshylyq jasamaý mańyzdy. Kezinde «Qyz-Jibek» fılmi akterlerdi profıline qaraı tańdalýymen ǵana emes, olardy oınaý sheberligine baýlyp, úzdik etip daıarlaýda da ozyq bolǵanymen qaýymǵa málim. Tek Jibektiń nókerlerin tańdaýdyń ózi aılarǵa sozylǵan. Al Abaı kınasy oılanbaı, asyǵys túsiriletin dúnıe emes. Naýqan ótedi, kıno tarıhta qalady. Mádenıet oshaǵynda jaǵyp otyr deıtin tulǵalarymyz nege shalaǵaı tirlikke úıir?! Keıipkerlerdiń obrazy kóńilderde romannan somdalǵan. Alaıda Toǵjannyń tolyqsha balǵyn bilegi, dóńgelek júzi - portreti, obrazy qaıda? Dildanyń kesek daýsy men aqsur júzi, bıik qabaǵy... Shúkimánniń jińishke qasy, syzylta salǵan áni, portreti, Abaıdy yntyqtyrǵan keıpi qaıda? Ádemi sý jańa kóılek kıip japa jasap otyryp mýzykanyń súımelimen án salýy qalaı?! Qazaq aýylynda keshki áýen, dombyra úni estilmeýshi me edi... Jumbaq kesh, kórgen tús qaıda? Maǵyshty tańdaǵanda da romandaǵy obrazǵa zer salmaǵan. Maǵrıpa Mahmutqyzy noǵaıdan ekeni romanda ashyp aıtylǵan. Onyń róline tańdalǵanatyn qyzdyń da túr-turpaty sáıkesýi kerek edi.
Bala Abaıdyń obrazyna da tolyqtyryp jón silteıtin rejısserdi kerek-aq. Abaıdyń úsh túrli ómir kezeńin somdaýshy Abaılardyń da is-áreketi men minez qalpyna syn bar. Bala Abaıdyń áreketi tym shalt, bala kúninen Abaı atandyrǵan kózqaras joq (aýzyna oıly sóz salǵanymen, kókirekten shyǵyp oınamaǵan sóń kórermenge jetpeıdi-aý), jas Abaıda abaıly sóz jetimsiz. Áke synyna atyp turyp umtylý Abaıdaı tulǵanyń emes, sol tustaǵy áke aldyndaǵy kez-kelgen tárbıeli jastyń birde biri jasamaıtyn qylyq. Jalpy dál osy úzindi M.Áýezovtiń roman-epopeıany keńestik enzýradan ótkizýi úshin taptyq kózqarasty ádeıi qosqan amaly edi. Dál búgingi kezeńde Abaıdy durys tanyp túsinetin ýaqyt jetti. Qunanbaıdy eskilik kózi, Abaıdy jańa tap ókili degen eski tanymnan arylatyn ýaqyt jetken bolar, oǵan derek te, dáıek te jeterlik osy kúnde.
Qunanbaıdyń rólin oınaýda akterimizde senimdi qalyp bar. Áıtse de, at jaqty kelgen, uzyn sopaq, qaz jumyrtqasyndaı basy, bet beınesin bir óńirdeı kórsetetin uzyn saqaly, tesile syzdana qaraıtyn tompaqsha saý kózi, sýyq júzi kórinbeıdi. Akterdi jasandyryp, kózine kelgen tusta «grım jetpegen be?» degen sóz keledi kómeıge. Qunanbaı erekshelenbeı, kóp shapandynyń biri bolyp shyqqan.
Zere rólindegi aktrısanyń daýysy, sóıleý máneri, oınaýy jaqsy shyqqan, Uljan rólindegi aktrısanyń da izdenisi bar, tek keıbir túsirilý jaǵyndaǵy kem-ketigi rejısserden ketken desek bolar. Al B.Ábdilmanovqa kelsek, qazaq kınosynyń kóbinde tanylyp júrgen jaqsy akter. Basqa rólde úzdik bolar. Biraq bul kınoda keıipkerin tereń zerdelemegen sııaqty. Bastan-aıaq bir keıip: Abaıdyń jyly qabaǵy, nurly júzi joq. Akter me, rejısser me Abaıǵa qatysty estelikterdi zerdelemegen bolý kerek. Maǵaýııa, Turaǵuldar men Máken, Ýásıla apalarymyzdyń aıtýynda jylt etken jaqsylyqqa jasap jadyraıtyn, meıirlene kúletin Abaı kórinbeıdi. Ásirese balalarymen otyrǵan tustaryn múlt jibermeý kerek edi. Ómirdiń qıly sátindegi obrazy shyqpaǵan: bet qubylysynda, ishki tolqynysty berýde birjaqtylyq basym. Toǵyshar, sýyq kóz, salqyn júz, kekesin keıip kóbirek kórinedi. Keı tusynda «adamnyń úzdik múshesi kózinde» kórinetin oı, tolǵanys, «taryldy kókirek, qysyldy júrek» deıtin toryǵý sátteri, tereńdigi jetpeıdi. Áıgerim men Dildanyń róli jutań. Ásirese Áıgerim róline aktrısa sátsiz tańdalǵan, profıl kelispegen ári oınaı da almaǵan, sóz jasandy, áreketi senimsiz, keı tusy tipti retsiz. Bazaraly obrazy she?... Nurǵanym ústinen qus ushyrmaı, dastarhanyna kisi ústinen aıaq sabyltpaı erek kútetin qonaǵy.... Sulý júzdi, keń ıyqty, iri deneli bıdaı óńdi deıtin sıpat qaıda?! Álde qazirgi qazaqta er turpatty jan joq pa?
Kelesi kemshilik sıýjettik jelige, ıdeıalyq mazmunynǵa qatysty
Kınoǵa kóp sahnany syıǵyzamyz degennen týǵan ba, sıýjette tutas arqaý anyq emes, sol arqaýǵa shabaqtalǵan shaǵyn motıvter durys tańdalmaǵandaı kórinedi. Keı epızodtar shyǵarmanyń ıdeıalyq mazmunyn tolyqtyrýǵa qyzmet ete qoımaıdy. Jalpy kitapty oqyp qana qaısy qaıdan alynǵan dep joramal jasap otyrmyz. Al basqa kórermen qaıtpek? Bas-aıaǵy tutaspaǵan sıýjetten ne túsinbek?! Abaıdyń tize búkpesten júre sóılep daý sheshetini qalaı? Osyndaıda bı-sheshender dásúriniń qysqa fragmenti qajet-aq edi. Sahnany Saltanatpen kezdesken Semeıdegi sottan bastaǵan. Odan keıin aıaqasty uzatylyp ketken Toǵjan aýylyna tap bolady. Oqıǵalar tym fragmentaldi, kórermenge túsiniksiz. Kórermen Abaıdyń aınalasyndaǵy qyzdardan jańylyp otyrǵan bolar. Bir sát Abaı arbaǵa tańylǵan Bójeıge amandasqan bolady. Bir oqıǵanyń basy, damýy, shıelenisi joq. Endi birde Abaı jastardyń ortasynda qus sala shyǵady. Abaıdyń qansonaryn kórsetip, jastar ortasyndaǵy tálimminen habar berý nıetten shyǵar dep túıdik. Áıtse de, es jıyp, kórermen kóńil qoıarlyq baıyp, estetıkalyq lázzat alarlyq kórkem kórinis joq, tym qysqa, asyǵys. Jalpy osyndaı shaǵyn dýblder negizgi mazmunǵa qabysyp, jymdasyp ketip jatqan joq, tutastyq joq. Mozaıka. Qaı dýbldi kórseń de aýyl úıdiń jas-kárisi lepil qaǵyp, eleńdep júrgeni. Kınoda negizgi keıipkerler ǵana emes, massovkanyń da ár qadamy men qımyly jiti oılastyrylý kerek. Kóbiniń qımyly ebedeısiz, retsiz sabylys... Bir dýblde Alshynbaı men Qunanbaı kýyqtaı ústeldiń janynda qoqıyp qudalyq sóılesip otyr. Sybaı-saltań baryp jasyryn qudalasýshy ma edi qazaq? Qunanbaıdyń qaýymy, jurty, Ashynbaıdyń úlpek bas baılyǵy, keń dastarhany qaıda? Shymyldyqta Dilda otyr Abaıǵa jymyń qaǵyp. Áke-sheshe qudalyq sóılespeı jatyp shymyldyqta jigitpen qalyń oınaı ma?! Rejısserdiń «tapqyrlyǵy» ma, senarııstiń «ozyq oıy» ma? Nege aldyn ala uryn kelgendeı sahna jasaǵan? Hákimniń ózi aıtqan «qalyń bermeı jatyp, jyrtysyn salý» degen osy... Bir mezet qaraly kósh kórinisi shyǵady: qaraly kóshtiń nyshany qaıda? Qaraly kóshti ózgeden erekshelep turatyn tul at, tul qatyn, úıi salynǵan túıege ilinetin qara jamylǵy bolmaýshy ma edi?! Shubalǵan sherýde erkekter bir-bir sandyq, kerege ýyq kóterip alǵany qalaı? Qazaq dalasyndaǵy ár kóshtiń jeter mejesi kemi 30 ben 100 shaqyrymǵa jýyq. Sonda júkti qoldaryna kóterip tasyǵan ba? "Kósh kólikti bolsyn!" degen tilek nege aıtylýshy edi, mánisin túsinbegenimiz be?! 70 jylda kóshtiń jaıyn umytsaq, jylda kósh turmysynan jarys jasaıtyn Baıanólkeniń qazaqtarynan keńes alsa etti. "Túıede qom, atta jal Qalmady elge tyǵynbap" deıtin Hákim sózinen sol ýaqyttaǵy kósh qana emes, "pysyqtardyń" parany "ulyq" elge tonnalap tasyǵanynyń emeýrini turǵan joq pa?! Al Abaıdyń balary ortasyndaǵy dıaloginen ásirese Ábishtiń aıtqan sózinen revalıýııanyń ısi shyǵady. Áli sol orysty ulyq kórý sıpaty nege kerek? Orys ulyqtary shetinen "oıshyl, dana" bolyp shyǵypty... ulttyq, memlekettik ıdeıalogııa búgingi kınoǵa kerek bolmaǵan-aý. Jalpy kıno óner týyndysy ǵana emes, ulttyq dil men ultjandylyqty synalap sińiretin ıdeıalogııalyq qural ekeni jasyryn emes. Ár eldiń ultyq ónerinde ulttyq múddesi kózdelmese, tarıhı taqyrypqa baryp, Abaıdaı tulǵa ómirinen nesine kıno túsiremiz degen oı týady.
Kınonyń etnografııalyq fony, ulttyq tanymdyq mánine de aıtar sóz bar
Jalpy bul tusta qazaq qalpyn, ulttyq minezin berýde jetistikter baıqalady. Ospannyń qazasyn estirtý sahnasy sátti shyqqan! Abaı kúızelisi nanymdy shyqqan!!! Orazbaı men Ýaq rýynyń aqsaqaly arasyndaǵy daý kesimi sátti desek bolady. Ásirese Abaıdyń aqsaqal múshelin sanap, kónergen iske kóseýdi áriden salýy, aqsaqaldyń ýaqyt kezeńi oqıǵalarmen qatystyra eske alýy utymdy. Al enelerdiń ortasyndaǵy Maǵyshtyń syqsyń jylasy dál búgingi kelinderden kóshirilgendeı eken. Romanda Maǵyshtyń aýzynan shyqpaǵan sóz ben qylyqty salý arqyly keıipkerdi kórkemdemegeni málim. Jalpy romanda joq epızodty qosýǵa bultartpas shart, asa úlken qajettilik kerek. Ábishtiń qazasyn estirtý... Qozy Kórpeshtegi estirtýdi estigende eriksiz kúlip jiberippin. Shirkin-aý, qazaqta aqyn kóp qoı. Romanda joq detaldi qosqan soń, lıro-eposty meje qylǵan eken dál solaı kelistirip qııýyn keltirmes pe? Joqtaýdy kim bilip, tanyp jatyr dedi me eken?!... Al, Orazbaıdyń qazany estigendegi minez-qulqyn jaqsy oılastyrǵan! Ókpege qısa da, ólimge qımaıtyn el minezin jón keltirgen! Jalpy Orazbaı aıtty deıtin derek eskerilgen bolý kerek. Al aqyn Sarany qosýy artyq. Mundaı derek-dáıekti kórgen emen. Múmkin bilmeıtinimiz kóp shyǵar. Ábishtiń máıiti jetken tus... ádette qaıǵy joqtaýmen shyǵady. Joqtaý aıtý salty romanda jaqsy berilgen. Al áke qaıǵysy kúıgelek sózben emes, kózden jas bolyp aqqan tereń qásiretpen berilse etti...Shalaǵaı oıyn, jattandy sóz, senimsiz qoıylym degizetin tustary basym.
Sahna dekoraııasyna da syn bar
Qunanbaıdyń qaı aýyly bolsyn baı-baqýatty bolǵany málim, oǵan Orazbaı, Kúntýlardy da qossaq, jasaýly baı aýyl kórinisi shyǵýy kerek edi. Abaı aıtatyn «alty qanat aq orda» kórinbeıdi. Malshy-jalshynyń qara úıleri tigilip, aınala baqan, qorshalǵan at kermeler. Onyń ózi kıgiz úıge tym jaqyn, tónip tur. 19 ǵasyr turmaq qazirgi malshy aýyldyń ózi qora qopsysyn úıden jyraq jaıqastyrady. Jalpy bir de bir jerde mal qarasy, qulyn jelisi kórinbeıdi. Birer at pen arba dóńgelegi, kóldeneń baqanǵa ilingen mal terisi Abaı aýlynda da, Orazbaıda úıinde de júr. Kıgiz úıdiń ishindegi keń dastarhan, alqa-qotan jıyn joq. «Osy qymyz qazaqqa, maqtanyń ba, asyń ba?» degizetin dástúrli aǵarǵan sýsyn kórinbeıdi. Abaıdyń qonaǵynyń, ispen kelip-ketetin adamynyń qalyń bolǵany romannan aıqyn. Jalpy bundaı kórinis kınodaǵy bir tıptilikten shyǵarar edi. Áıtpese qaı tusta bolsyn júre sóılep, jaǵdaı aıtqan jurt, sharýa áıelderiniń ornyna báıbishe basymen júgirip júrgen Dilda, atpen úı istine basa-kóktep kelip «aýlaqqa shyqpaı sybyrlasqan jurt». Munyń bári qarajattyń jetimsizdiginen de bolar, "átteń tonnyń keltesi" deısiń. Qunanbaıdaı tóbe bıdiń qajyǵa attanýy sán altanatymen bolsa kerek edi. Bunda da jataqtardy (qanalýshy tapty) kórsetý ıdeıalogısynan týǵan Dárkembaı júr. Bir top er adamnyń janyna Uljannyń shoshaıyp jalǵyz barýy qalaı?... aýyl úıdiń saýynshy áıelderi júretin qora-qopsynyń janynda daý da, el isi de, otbasy máselesi, toqal alý jaıy sheshilip, qajyǵa jolaýshy da attanyp jatyr. Bir sahnada Abaı aǵa (biraq kınodaǵy keıipker nege ekeni belgisiz áli de bozbala qalypta)"Amal joq qaıtty bildirmeı" óleńin "Táńiri qosqan jar ediń senniń" áýenine salyp aıtyp otyr. Biz be ándi qate jattap júrgen?!...
Kınoda kostıýmge jaýaptylar bolmaǵan ba degen oı týady. Alǵashqy sahnadan bastap keıipkerlerdiń kıim kıisi kelispegen. Zere men Uljannyń kımeshek, kúndigi birdeı ári sánimen tigilip, jymdasyp tursa káne? Bastapqyda enesi qaısy, kelini qaısy ekenin aıyrý qıyn. Olaq oralǵan aq shalmany kúndik deýge kelmeıdi. Dál sol olpy-solpy oralǵan kúndik Áıgerimniń de Dildanyń ba basynda júr. Shákárimniń basynda qystyq tymaq. «Qys kıerin jaz kıgen, qazaq qaıdan baıysyn» degen qalypty kórsetedi. Tákejannyń, Orazbaıdyń, Bazaralynyń – jalpy kóp keıipkerdiń salbyraǵan shapany, jeńinen qoly shyqpaı sólpıgen qalpy kórermen kózin qýandyra qoımaıdy. Ókinishtisi osyndaı olpy-solpy kıim kıgen kınolardan kórermen sanasynda ulttyq kıimge degen jaǵymsyz oı uıalap qalady. Áıtpese búginde qazaqtyń kıim úlgisi sán úıleri men sán minberinde talaıdyń kóz jaýyn alyp, qyzyqtyryp júrgeni jasyryn emes. Búginde ulttyq kıim úlgisin tigip nasıhattap júrgen dızaınerler, sán úıleri de jeterlik, solardyń ishinde zamanaýı úlgilerdi usynyp júrgenderi de bar. Qaı-qaısy bolsyn ulttyq ónerge janashyrlyq jasap jatqan soń, kásipkerlerdiń de múddesine qyryn kelmeı ortaq sheshim tabýǵa bolatyn bolar. «Súleımen sultandy» súısinip kóretin qaýymdy teledıdardyń aldynda jipsiz baılaıtyn tek sıýjet qana emes, kózdi arbaıtyn áshekeı buıymdary men sándi saltanaty ekenin moıyndaý kerek. Al Abaı aýylynyń áıelderi de baılyqtan kende jandar bolmaǵanyn eskersek, kúmis júzik, bes bilezik, jaq syrǵa, shanbaý, sholpy, qapsyrmadan tarshylyq kórmeýi kerek edi.
Operatorǵa aıtylatyn tusy: sahnada súreńsiz kórinis kóp. Kóp jerinde jaryq jetispeıdi. Ásirese búldirgen tere barǵandaǵy balardyń aldynan jaıqalǵan shalǵyn men gúl, jemis butaqtary jamyrap shyqsa kerek edi. Tym bolmaǵanda úlken obektıvte (gúlzarlardan kóshirmelep alyp) montajdap qııýlastyrýǵa bolar edi. Qansonardaǵy kórinis te solǵyn. Jer bólise barǵan tusta saı-jotalar kóringenimen, alystan, joǵary jaq obktıvten alynbaǵan soń kórinis aıqyndalmaı qalǵan. Ásirese adamnyń bet-beıne emoııasyn ilip qalý, kóz qımylyn kórsetý jaǵy jetispeıdi. Keıipkerlerdiń túr-kelbetiniń qara-qoshqyl, qońyrqaı, ásirese qazaq áıelderiniń shyraıynyń solǵyn kórinýine de jaryqtyń jetimsizdiginiń áserinen bolǵan sııaqtanady.
Jalpy kórermen kózaıymyna aınalý úshin kınodan túıer taǵylym mol bolyp, ásirese Abaı muńyna empatııalyq sezim kúı, qanyq boıaý men kórkemdikke emoııalyq lázzat bolýy keregi anyq. Ásirese sońǵy sahnadaǵy epızot sol áserden shetin áketedi. Qaıǵydan basy qańǵyrǵan Abaıdyń jalǵyz aýlaqqa betteýi, júre sóıleýi áserdi seıiltip jiberedi. Dál osy alysqa bet alǵan tusyn úzip baryp, tóbe basynda jalǵyz qaldyrý alystan kórsetý... ishki tolǵanysyn óz aýzymen aıtqyzbaı dybystaý utymdyraq bolar ma edi? Abaı ómiriniń sońǵy tusynda únemi aýlaqta ońasha qalyp, túńilýi basym bolǵan degen derek, tipti ádeıi kúshála ishken eken deıtinder be bar.
Al ári-sári kúıde otyrǵan Abaıdyń bir sát jadyraı qalyp, shalǵynnyń teńizge aınalyp aq kemeni kórýi tym-tym senimsiz. Shyńǵys Aıtmatovtyń «Aq kemesin» kóshirip qoıa salǵandaı áser qaldyrady. «Búgin jana zaman ornady, táýelsiz el boldyq» degen jalań urandardy tyqpalaý da qııanat. «Abaı joly» roman-epopeıasyndaǵy epılogtan bir kórinis jasasa da jetkilikti bolar edi. Kınosenarııge enbeı qalǵan Dármenniń ornyna Shákirimniń aýzymen-aq Abaı salǵan joldy, san keýdede Hakim ekken dándi, sodan týatyn jarqyn kúndi aıtsa da oryndy bolar ma edi?!
Mine, kıno da tamam. Qymbatty qaýym, kóz kórgen, kóńil túıgen az-kem sóz jazyldy. Ár kórermenniń sýbektıvti pikiri bolady. Tek sol pikirlerden obektıvti oı jıyp, óner kóshin tizer kókirek kózi tabylsa, shirkin!!!
Jumaqaeva Bereke Dáýlethanqyzy – p.ǵ.k., Súleımen Demırel ýnıversıtetiniń professory.
