Muhtar Áýezovtiń joǵalyp ketken shyǵarmasy haqynda
Arǵy-bergi tarıhty sholyp qarasaq, qolyna qalam ustaǵan danyshpan sýretkerlerdiń «tuzy jeńil, sory qalyń» bolǵan qoǵamdar az kezdespeıdi. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda óte jyldam damyp, álemde bar ozyq úrdisterge ǵajap túrde laıyqtalyp úlgergen qazaqtyń jańa sapadaǵy jazba ádebıetiniń eń talantty ókilderiniń mańdaıyna da qııamet tirlik, qıyn taǵdyr jazylypty. Olar shyǵarmalaryn keńestik, kommýnıstik ıdeologııany qarý qylǵan saıası tońmoıyndyqpen jáne taptyq túsinikterdiń shylaýyndaǵy estetıkalyq taıazdyqpen arpalysa júrip jazdy. Qyspaq kórdi, qýǵyn shekti, jazaǵa tartyldy. Shyǵarmalary súrgiden ótti, teris synaldy, tárkige ushyrady.
Alash ardaqtysy, qazaqtyń ǵulama jazýshysy Muhtar Áýezov te solaqaı ámirshildiktiń, soraqy ádiletsizdiktiń talaı quqaıyn bastan keshirgen. Naqaqtan-naqaq aıyptalyp qana qoımaı, ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketken dúnıeleri de joq emes.
1925 jylǵy mamyrdyń 29-ynda I.Stalın Qazaq Ólkelik partııa komıtetiniń bıýro múshelerine «Qazaq baspasózi týraly» atyshýly hatyn joldady. Hattyń birinshi bóliminde ol Sultanbek Qojanuly negizin qalap, Tashkenttegi alashordashyl zııalylardyń minberine aınalǵan «Aq jol» gazetinen (Stalın ony «jýrnal» dep qatelesedi; soǵan qaraǵanda, qolyna ustap ta kórmegen sııaqty) «partııada joq ıntellıgentterdi qýyp shyǵyp, ony kommýnıstik baspasózdiń organyna aınaldyrýdy» tapsyrdy. Al ekinshi bóliminde partııada joq ıntellıgenııany keńes jáne sharýashylyq jumystaryna, sondaı-aq oqýlyqtar jazý isine ǵana jegip, saıasat pen ıdeologııa maıdanyna múlde mańaılatpaý jóninde pármen etti.
«Sholaq belsendiler» júzege asyrýǵa bilek sybana kirisip ketken bul hattaǵy nusqaýlar sol tustaǵy basqa da ultyn súıgen qalamgerlermen birge, Muhtar Áýezovtiń shyǵarmashylyq qyzmetine de óziniń tikeleı áserin tıgizdi. Birinshiden, ol «Aq jol» gazetiniń mańdaıaldy avtorlarynyń biri bolatyn. Ekinshiden, partııada joq ádebıetshilerdiń sanatyna kiretin. Al, úshinshiden, bálkim, eń bastysy... teńdessiz talant ıesi edi... Sondyqtan qylyshynan qan tamǵan zamanda qarsylastarynyń tarapynan moıny ozyq Muhtardy jarǵa ıterip, orǵa jyǵý peıilderiniń kórinbeı qalýy múmkin de emes-tuǵyn...
Bul týraly tarıhı derekter ne deıdi?
Qazirgi Reseı memlekettik áleýmettik-saıası tarıh muraǵatynyń (burynǵy SOKP Ortalyq Komıteti janyndaǵy marksızm-lenınızm ınstıtýtynyń ortalyq partııa muraǵatynyń) sórelerinen ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy-otyzynshy jyldaryndaǵy Qazaqstannyń saıası, áleýmettik jáne rýhanı ómirine qatysty, osy kúnge deıin jalpy qoldanysqa engizilmegen qyzyqty da qundy qujattar kóptep tabylady. Qazaq Ólkelik partııa komıtetiniń 1926 jylǵy sáýirdiń 30-ynda bolyp ótken ekinshi Plenýmynyń hattamalary men stenogrammalyq jazbalary da osylardyń arasynan shyqty (17-qor, 25-tizbe, 1-is).
Bul jıynda respýblıka basshysy Goloekın Maǵjannyń bertindegi poezııalyq týyndylaryna shúılige otyryp, ıntellıgenııa arasyndaǵy «smenovehovshyldyq» qozǵalysyn, ıaǵnı eski ıntellıgenııanyń jańa zamanǵa beıimdelý ádisin túırep ótedi de, «Ekeý» degen búrkenshek atpen jazǵan avtorlardyń «Eńbekshi qazaqtaǵy» maqalasynan qaterli ultshyldyq saryndy kóredi. «Jospar» boıynsha Muhtar Áýezovtiń de «sazaıyn tartatyn» kezegi keledi. Minbege sol kezdegi oqý-aǵartý halyq komıssary Kárim Toqtabaev (keı jerlerde Kárim Toqtybaev dep jazylǵan; ony taǵy bir alashordashyl qaıratker Isa Toqtybaevpen shatastyrmaǵan jón) shyǵyp, bylaısha sóz sabaqtaıdy: «Áýezovtiń báıgede birinshi syılyqty jeńip alǵan «Qaragóz» atty kitaby týraly partııada joq (biraq nıeti túzý) qyzmetkerlerdiń biri bylaı dep jazady: «Pesa báıgege jaramsyz. Eger «Qaragóz» basqa pesalardan artyq dep tanylyp, syılyqqa ıe bolsa, onda ázirshe qazaqta dramalyq ádebıet bar dep aıtýǵa da, qazaq teatryn qurý týraly sóz qozǵaýǵa da áli múlde erte». Osyǵan qaramastan, Sádýaqasov joldastyń arqasynda Áýezov báribir birinshi syılyqty ıemdendi. Onyń janynda bizdiń jas jazýshylarymyz Qospanov pen Óteýlıevtiń «Zarlyq» pesasy óziniń mazmuny, baǵyty jáne taptyq máni jaǵynan Áýezovtiń kitabynan áldeqaıda joǵary tur». Qazir adam sengisiz, biraq Muhtar Áýezovke osylaı baǵa berilgen kezder de ótken! Bul – qazaqtyń tuńǵysh drama teatry ashylýy qarsańynda Qazaqstan Halyq Komıssarlar Keńesi jarııalaǵan báıgeniń qorytyndysy shyǵarylǵannan sońǵy jaǵdaı.
Keıinirek, qamaýǵa alynǵan ýaqytynda M.Áýezov Birikken memlekettik saıası basqarmanyń turaqty ókildigi isteri jónindegi prokýrory Stolbovaıa men erekshe bólimniń tergeýshisi Popovqa jazǵan túsiniktemesinde ózin udaıy qaralaýdan sharshamaǵan Ábdirahman Baıdildınniń «partııada joq ádebıetshiniń esebinen saıası bedel jınaýǵa umtylǵandyǵyn», «aqsha úshin jazady dep jala japqandyǵyn» aıta kelip: «Syılyqty quramyna Jandosov, Maılın jáne basqalar kirgen komıssııa bólgenine qaramastan, ol «Qaragóz» pesasyna báıge berilý faktisin uıalmastan burmalady, muny Sádýaqasovtyń tamyr-tanystyǵyna telidi», - dep jazdy (M.Áýezov. Elý tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. 8-tom, 243-bet). Endeshe, álgi plenýmda K.Toqtabaev sózin mysalǵa keltirip otyrǵan adam naq osy Á.Baıdildın bolýy ábden múmkin dep oılaımyz.
Á. Baıdildın munyń aldynda, 1926 jylǵy sáýirdiń 21-inde Qazólkekomnyń baspasóz bóliminiń jańadan taǵaıyndalǵan meńgerýshisi Turar Rysqulovtyń tapsyrmasymen Shymkentke sapar shegip, sol araǵa Tashkentten kóshirip ákelinip, jaryq kórip turǵan «Aq jol» gazetin óz qolymen japtyryp qaıtqan-tuǵyn. Iaǵnı bul mezgilde onyń «ultshyldyqqa» qarsy qolshoqpar retinde paıdalanyla bastaǵandyǵy kórinedi.
Sóz joq, kórkem ádebıettiń bolmysyn baıyptamaý, tabıǵatyn tanymaý – sor. Al bile turyp – bilmegen bolý, tanı turyp – tanymaǵan túr kórsetý odan eki ese zııan. Áıtpese, kózi ashyq, oqýy jetik, Áýezovpen birge bozbala shaǵynan dos-jaran qalypta úzeńgiles júrgen, talaı jerde qaptaldasa qyzmet istegen Ábdrahman Baıdildınniń «Qaragóz» pesasyna baılanysty tarshylyq bildirýi – aqylǵa syımaıtyn nárse.
Máskeýden tabylǵan taǵy bir qujat. Qazólkekom sekretarıatynyń 1927 jylǵy mamyrdyń 19-yndaǵy májilisiniń №12 hattamasy. Kún tártibine M.Áýezovtiń «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» kitaby týraly másele qoıylǵan. Onda: «Baıdildın joldasqa bir aptanyń ishinde kitaptyń mazmunymen muqııat tanysyp shyǵý jáne óziniń pikirin ázirleý, sondaı-aq sol merzimde – jaryq kórý múmkindigine qaraı, markstik-lenındik syn turǵysynan kirispe sóz daıarlaý tapsyrylsyn. Kásipodaq uıymynan Baıdildın joldasty osy ýaqytqa negizgi jumysynan bosata turý suralsyn», - delingen (17-qor, 25-tizbe, 12-is).
Bul kitap sol jyly «Ádebıet tarıhy» degen atpen Qyzylordada jaryq kórdi. Ókinishke qaraı, Á.Baıdildınniń qandaı pikir jazǵanyn, qoljazbanyń túpnusqa qalpyn qanshalyqty saqtaǵanyn bile almadyq...
Biraq aqyry qaıyr bolǵan joq. «Bireýge or qazba, óziń túsersiń» degen sózdiń beker aıtylmaǵany ras. Á.Baıdildın de janyn saqtaı almady. 1930 jylǵy sáýirdiń 31-inde atylyp ketti. Nege dersiz? «Revolıýııaǵa qarsy áreketi úshin»...
Endi Kazólkekomnyń ekinshi Plenýmyna qaıta oralaıyq.
Kárim Toqtabaev «Qaragóz» pesasynan keıin áńgimeniniń baǵytyn M.Áýezovtiń «Suǵanaq sur» atty povesine qaraı burady da, sóziniń arasynda bul shyǵarma týraly Smaǵul Sádýaqasovtyń pikirlerin keltiredi (orysshadan aýdaryp berip otyrmyz): «Avtor qaharmandaryn ózine tán kórkem sóz sheberligimen jáne adam psıhologııasyn bile otyryp sýretteıdi. Alash partııasy jaıynda: «...bılikten aıyrylǵan soń, negizinen beıbit jumysqa bet túzedi», - deıdi. Óz pikiriniń sońyna qaraı avtordy taǵy da bylaı dep madaqtaıdy: «Joldas Áýezovtiń búkil jazǵandary sekildi, povestiń tili qunarly, ádemi. Mundaı kitapty jaryqqa shyǵarý paıdaly is dep sanaımyn».
Munan ári qaraı K.Toqtabaev «Suǵanaq sur» povesin jáne onyń qoldaýshysynyń pikirin «partııalyq turǵydan» taldap-tarazylaıdy. «Povestiń mazmunyna baılanysty bolsyn, baǵytyna baılanysty bolsyn, eshteńe aıtpaıdy. Bul kitapty men qolymda ustap qaldym jáne ol bizdiń jaýapty ádebıetshilerimizdiń arnaıy talqylaýynyń nysanasyna aınalady. Kitap óziniń mazmuny jaǵynan qazaq turmysyn kórsete almaǵan. Onda ıntellıgenııanyń qaıdaǵy bir aıyryqsha joǵary toby tańdap alynǵan. Bul kitapqa tán nárse – Sádýaqasov povestiń negizgi keıipkeri dep sıpattaıtyn «alaıaq» basty qaharmandy kommýnıstermen ara-tura salystyryp otyratyndyǵy. Bul «alaıaq» kommýnıstermen, komıssarlarmen shendestiriledi. Sodan soń birqatar úzik sátter beınelenedi: sezd qarsańyndaǵy kıkiljińder, álgi «alaıaqpen» birge jaýapty kommýnıster jınalys ótkizgeni, sóıtip, onyń ıdeologııasyn qabyl etkendeı bolǵandyǵy...».
Sol jerde sózge Goloekın kıligip: «Sádýaqasov osynyń barlyǵynan jaqsy habardar», - degen replıka tastaıdy.
Al K.Toqtabaev áńgimesin bylaı aıaqtaǵan: «Kitap meniń qolyma tıgenin bilgen boıda, shamasy, meni Sádýaqasov sııaqty qaramaıdy dep qoryqsa kerek, Áýezov maǵan bul kitap áli jetkilikti dárejede shıramaǵanyn aıtyp, jóndeý úshin ózine keri salyp jiberýdi ótingen hat jazdy. Onyń ózi túzetýdiń qajettiligin moıyndaıdy, al Sádýaqasov joldas bolsa, ol týraly keremet pikir jazady...».
Sonymen, 1926 jylǵy sáýirdiń sońy – mamyrdyń basynda kitap Kárim Toqtabaevtyń qolynda bolǵan.
«Suǵanaq sur» povesiniń kelesi sóz etiletin jeri – M.Áýezovtiń 1927 jylǵy qarashanyń 24-inde S.Sádýaqasovqa jazǵan haty. Hattyń mátinin belgili jazýshy-ǵalym Tursyn Jurtbaıdyń «Talqy» (Almaty, 1997) zertteý kitabynan alyp otyrmyz: «Sózińe qaraǵanda, meniń byltyrǵy «Suǵanaq surym» da oǵan berilgen shyǵar deımin (Ǵabbas Toǵjanovty aıtady – A.Sh.). «Eski ádebıet tarıhy», «Abaı» da soǵan berilgen shyǵar... Kárimniń jazdy kúni maǵan aıtqan bir sózinde «Seniń jazǵandaryńdy Ǵabbas pen Jandosov ekeýiniń biriniń qaramaǵyna berem» dep edi. Sonda «Abaı» , «Suǵanaq surdy» eske ala aıtqan sııaqty edi. Tegi, keıingilerdi sol izben jibergen ǵoı. Osynyń anyǵy qalaı eken? Ǵabbasqa tapsyrylǵannyń ishinde sońǵy, bıyl jibergenderim bar ma eken? Joq, burynǵylar ǵana ma? Osyny anyqtap bilip, aıyryp jazsań jaqsy bolar edi...» (200-bet).
Demek, taǵy da izdestiretin oryndar – Ǵabbas Toǵjanov pen Oraz Jandosovtyń ómirlerine qatysty muraǵat qorlary.
Eń aqyry, tergeýde jatqan M.Áýezov óziniń Goloekınge jazǵan hatynda H.Dosmuhamedov pen M.Tynyshbaevtyń uıymdaryna qatysy boldy degen aıyptaýlardy joqqa shyǵaryp, bul eki tulǵaǵa «Suǵanaq sur» povesinde jáne Abaı óleńderine jazǵan alǵy sózinde tıesili baǵa bergenmin deı kele, álgi eki dúnıeni «tintý kezinde alynǵan meniń zattarymnyń ishinde bolýy kerek» deıdi (M.Áýezov. Elý tomdyq shyǵarmalar jınaǵy. 8-tom, 247-bet). Bul M.Áýezovtiń adastyrý úshin ádeıi aıtqan sózi me, joq, shynymen de «Suǵanaq sur» povesi onyń qolyna qaıta tıgen be, munyń anyq-qanyǵyn tabý qıyn.
Degenmen, burynǵy memlekettik qaýipsizdik uıymynyń qoımalaryn tekserip shyqqan durys bolar edi deımiz.
Mine, ázirshe bizge málimi – osy.
Smaǵul Sádýaqasov M.Áýezovtiń «Qıly zaman» povesiniń jazylýyna qanshalyqty sebepker bolsa, «Suǵanaq sur» povesiniń jaryq kórýine de sonshalyqty qol ushyn sozǵanyn bildik.
Aldaǵy ýaqytta uly qalamgerdiń taýsylmaıtyn qaınar, ortaımaıtyn qazynaǵa aınalǵan mol kórkemdik dúnıesiniń qataryna tutas bir dáýirdiń shyndyǵyn ańǵartqan «Suǵanaq sur» povesi de qaıta qosylyp jatsa, zor olja bolar edi...
Amantaı ShÁRIP,
QR UǴA korrespondent-múshesi
