Ūlt ūstazy Ahaŋ: «Sözı joǧalǧan jūrttyŋ özı joǧalady», — deidı. Bız mūny köbınese sözdık qorymyzǧa keiınırek engen «memlekettık tıl» töŋıregınde qoldanyp jürmız. Asylynda, Ahmet atamyzdyŋ aitpaǧy būdan özge. Būl mäselenı Japoniiadaǧy mynadai bır jaǧdaimen salystyra aitqanda tüsınıktırek bolar.
Japondar tılın saqtau üşın kürış egedı
Japoniia jerı tar, tabiǧaty da sonşa qolaily el emes ekenı ämbege aian ǧoi. Ekı araly «ölgelı» jer jaǧynan jaǧdailary tıpten qiyndai tüsken. Osyǧan bailanysty olar kürıştı özderı ekpei-aq, syrttan eksporttap alǧany öte tiımdı bolmaq eken. Alaida, syrttan kürış aluǧa ketetın qarjydan on ese köp aqşa şyǧaryp, şyǧynǧa bata otyryp kürıştı özderı eguge şeşım qabyldaǧan. Ony egetın, qaraityn adamdarǧa da joǧary ailyq tölep äure sarsaŋǧa tüsıp otyr. Nege? Bır qaraǧanda sonşa aqşany bekerden beker jelge şaşyp, kürış egıp erıgıp, oinap otyrǧandai sezılgen japondardyŋ qaiǧysy basqa eken. Mäsele tılge, tıl dılge, dılı ūlttyq bolmysyna äser etıp, japondar kürış ekpei būlai kete berse ūlt joǧalmaq eken. Öitkenı, japondardyŋ 70-80 paiyz sözı kürışpen bailanysty bolyp şyqqan. Eger japondardyŋ sanasynan būl sözder, osy sözder beretın ūǧymdar joǧalsa japon da joǧalmaq. Älemge ortaq tehnikalyq tılder ūlttyq bolmysyn, dara erekşelıkterın joiyp tynbaq. Myna jantalastyq sonyŋ aldyn alu. Japondardyŋ 70-80 paiyz sözı kürışpen bailanysty bolsa, bızdıŋ 70-80 paiyz söz köşpendı ömırmen, tört tülık malmen bailanysty ǧoi, mūndai mäsele bızde joq pa?
Söz tapqanǧa qolqanyŋ qandai qatysy bar?
Būl künde köptegen maqal-mätel, tūraqty söz tırkesterın äŋgıme arasyna qystyryp jıbergenımızben ary qarai onyŋ maǧynasyn tarqatyp bere almaimyz. Keide tıptı alǧaşqy mazmūnynan mülde alşaq maǧynada qoldanamyz. Nege?
Bız de köşpelı däuırden otyryqşylyqqa auysqaly sol kezdegı keibır zattarǧa bailanysty qalyptasqan ataulardyŋ özın ūmyta bastadyq. Qazaqtyŋ ol däuırın neşe buyn ūrpaq körgen joq. Sodan keiın de ol atauǧa bailanysty kei maqal-mäteldıŋ, tūraqty söz tırkesterınıŋ maǧynasyn tüsınbeimız. Mysaly, «söz tapqanǧa qolqa joq» deimız. Maǧynasy qandai?
Ony tüsınu üşın eŋ aldymen «qolqa» dep nenı aitatynymyzdy bılu mındet. Qazaqstannyŋ «Uikipediia» aşyq ensiklopediiasyndaǧy mälımet boiynşa: «qolqa – omyrtqalardyŋ qan ainalys jüiesınegı eŋ ırı arteriia qan tamyry». Jaraidy, delık. Endeşe, mūnyŋ «söz tapqanǧa» qandai qatysy bar? «Qolqa sala keldım», «qolqalap bolmaǧan soŋ…» dep keletın tırkesterdıŋ şe? Däl myna anyqtama boiynşa būlardy qanşa qolqalasaq ta, bır-bırıne juyqtata almaimyz. Demek, «qolqa» dep atalatyn ekınşı bır zat bar. İä, atalarymyz taǧy nenı «qolqa» dep atady?
Tüiege jük artu üşın 7-8 qūlaş ekı arqan kerek. Sol ekı arqandy qosaqtap, kesılgen jeŋdei quys kiızden ötkızedı. Sol quys kiızdı «qolqa» deidı. Qolqa arqannyŋ teŋ ortasynda bolyp, jük artqan kezde tüienıŋ däl tösıne keledı. Iаǧni, tüienıŋ tösıne arqan batpas üşın jasalynǧan zat. Bır qyzyǧy, būl kiızdıŋ syrtqy formasy anau aǧzadaǧy qolqamen ūqsas. Sol üşın de osy quys kiızge aǧzadaǧy qolqanyŋ atauyn berse kerek.
Mıne, bızdıŋ maqal-mätelderımızdegı «qolqa» sözı osy zatqa bailanysty. Sebebı, tüiege jük artu üşın ony şögeru kerek, şögeru üşın arqannyŋ bır jaǧyn şumaqtap alyp qolqany tös tūsyna keltıre, tüienıŋ mıner jaǧynan qamşylar jaǧyna ötkıze laqtyramyz. Tüienı qazaq osylai qolqa salyp şögeredı. Endı, üiretılmegen asau tailaq bolmasa, jük artylǧan tüie atauly iesı qolqa salǧanda özıne jük artatynyn bıledı, özdıgınen şögedı. Tıptı keide bala-şaǧa būidasynan sılkılep şögere almai tūrǧan tüienıŋ tösıne ülkender kelıp qolqany sala qoiǧanda ekı tızesı erıksız bügılıp, «byq» etıp şöge qalatynyn öz közımızben talai körgenbız.
Qolqa sala kelgen qazaq pen ötınıp tūrǧan qazaq
Endı tüsınıktı bolar, «qolqa salyp kep otyrmyn» degen «jük artqaly kelıp otyrmyn, salmaq salǧaly kelıp otyrmyn» degendı bıldıredı. Qolqa – qalaudyŋ, bıreudı kömekke şaqyrudyŋ, qazırgı tılmen aitqanda ötınış aitudyŋ ūşar basy, qazaq bıreuden bır närse sūraudaǧy sözınıŋ şegı. Qazaqta «ötınemın» degen söz joq-tūǧyn. Būl öte jalynyşty hal. Atalarymyz bır-bırın ondai küige tüsırgısı kelmeidı. «Ainalaiyn, qolqa sala kep otyrmyn» deidı aqsaqal. Şarasyzdyǧyn aitty, bıraq müsäpır, aianyşty, jalynyşty küige tüsıp aitqan joq. Sebebı, būl söz onyŋ qadırın saqtap, belgılı därejede tepe-teŋdıktı ūstap tūr. Al, qolqa salynyp qoidy, qolqa salynǧan adam qaitpek? Ony qazaq qūddy alyp qaşyp äkelgen kelınnıŋ aldyna köldeneŋ jatyp alyp «ketseŋ, menı attap ket» degen enedei sezınedı. Sondyqtan qolqany attap ketu degen ülken äbestık. Mıneki, mūnyŋ arǧy jaǧynda qazaqtyŋ bır-bırımen qarym-qatynasynyŋ, bolmysynyŋ qandai bolǧanynan habar beretın ülken aqparat būǧyp jatyr.
Endı, qolqany attauǧa bolmaitynyn bıldık. Oryndai almasa, oryndauǧa mümkındıgı bolmasa şe? Sondyqtan «maǧan qolqa sala körmeŋızderşı», «qolqalai körmeŋızderşı» degen sözder jiı aitylady. Al, salynyp qoiǧan qolqadan myŋnan bır adam ǧana qūtylady. Attap emes, söz tauyp qūtylady. Sol kezde qolqa sala kelgen adamnyŋ özı oǧan riza bolyp qolqasyn keiın tartyp almaq. Öitkenı, «Söz tapqanǧa qolqa joq». Qalai ä?! Būl – şyǧar jol. Atalarymyz mūny da eskergen eken. Qolqa salyp sūrap tūrǧan düniesın berseŋ de beresıŋ, bermeseŋ de beresıŋ, şaqyrǧan jerıne barsaŋ da barasyŋ, barmasaŋ da barasyŋ demeidı, kökeige qonymdy, qyzyqty da tapqyr jauapsöz aitsaŋ qolqasyn özı qaityp aluy kerek häm renış bolmauy tiıs. Mıne, būl söz ǧana emes, būl – bız köp aita beretın, taŋdai qaǧa beretın, tereŋıne jete almai tamsana beretın atalar bolmysynyŋ bır ǧana körnısı.
Būl bızdıŋ köşpendı däuırden otyryqşyldyqqa auysu barysyndaǧy joǧaltuymyz. Qazırgı uaqytta qazaqtyŋ qanşa sözı arhaizmge ainalyp bara jatqanyn sanap tauysa almaisyz.
Ahaŋnyŋ joǧarydaǧy sözı ärine tıl, tıl bolǧanda da qūr ataular tızbegı emes, söz, söz ūstap tūrǧan maǧyna, sol maǧynaǧa sai ūlt deŋgeiınde aitylǧan söz. Söz joǧalsa, bolmys joǧalady. Mysaly, aqylsyz haiuan attamaǧan qolqany aqyldy adam nege attap ketedı? Öitkenı, ol söz – joǧalǧan. İä, äzırge syrty bar, ışı joǧalǧan. Osy künde bız onyŋ qandai mäselege bailanysty aityluy kerek ekenın būrynǧy qoldanystaǧy inersiiamen tüisık arqyly boljap qana aityp jürmız. Däl qazır inersiia baiaulady, ony būl sözdıŋ būrynǧydan äldeqaida sirek qoldanylatyndyǧynan köruge bolady. Sondyqtan bıraz jyldarda syrty da joǧalady.
Ölgısı kelmegen söz özge oşaqtyŋ otyn jaǧyp kün köredı
Al, eger būl söz özın joǧaltpai qūtqaryp qalamyn dese, öz ışın özgertuı kerek. Iаǧni, basqa bır maǧynaǧa qaŋqa bolyp jan saqtaidy. Sebebı, bügıngıdei ortada öz maǧynasymen ömır süre almaidy. Qazırdıŋ özınde qazaqtyŋ qanşama sözı, tūraqty tırkes, maqal-mätelderı özge maǧynaǧa qaŋqa bolyp aramyzda qalt-qūlt etıp äreŋ jür. Bır-ekı mysal keltıreiık.
Bala kezımde jailauda bızge körşı otyratyn üide Hasen deitın qariia boldy. Özı bılıp tūrǧany belgısız, bılmei tūrǧany belgısız ainalasyna qaita-qaita sūraq qoiyp otyratyn. Sol qariia Zäkıŋ molladan bır sūraq sūraǧany esımde. «Molleke, osy bälenbai şekten şyǧyp kettı» dep jatamyz, ol ne?»-dedı. «Araq ışu», dedı Zäkıŋ molla. Söittı de, säl ırkılıp, «Qūdai Taǧalanyŋ adam balasyn şektegen şekarasy bar, sodan şyǧyp ketkendı «şekten şyqty» deidı», -dep qysqa qaiyrdy. Endı oilap otyrsam, būl ülken söz eken. Soŋǧy söilemın tarqatar bolsaŋ taŋǧa ketetın dünie. Al, osy sözdı jappai araq ışılgen Keŋes uaqytynda, Qytaidaǧy qyzyl partiianyŋ «mädeniet töŋkerısı» qyzyp tūrǧan uaǧynda aityp körşı. Özıŋ şekten şyqqan bolyp şetke aidalasyŋ. Sonyŋ saldarynan ol uaqyt qana emes, ondai «auyr sözdı» qazırdıŋ özınde kötere alamyz ba? Aita almaimyz. Sondyqtan būl söz de amalsyzdan basqa maǧyna jamylyp sanamyzdyŋ tereŋ tükpırınen anda-sanda bır jylt etıp syrtqa şyǧady da, bük tüsıp qaita jatady.
Ūiattyŋ özı ūialyp jür
Qazaqtyŋ «ūiat», «namys» deitın ūstyndy sözderınıŋ özı būl künde tūǧyrdan tüsken. Ūiat degen sözdı aityp qalǧanda jüzıne qyzyl arai reŋ ūşqyndap ketetın äjelerımızdıŋ boiynda tolyq energiialyq quatqa enetın edı būl söz. Qazır köp adamnyŋ bolmysynan ūiat ūǧymy kemıgelı būl sözdıŋ energiialyq quaty müldem älsırep qaldy. Būryn ekı sözınıŋ bırı «ūiat bolady» bolǧan qazaq būl künde ony sirek aityp, sonyŋ özınde «osy qazaq ūiat boladymen-aq qūryp barasyŋdar!» degen äldekımnıŋ synyn estıp qalamyz ba dep jaltaqtaityn bolǧan. Qazır ondai söz aitylatyn tanymal adamdardyŋ arasyna baruǧa ūiattyŋ özı ūialyp jür. «Ūiat kımde – iman sonda» dep baǧalauşy edı ǧoi babalarymyz. Qazır osy «ūiat» sözı aitylǧanda köp adam sonşalyqty äser almaidy, batereiasy tausylǧan saǧattai sazaryp özıŋe qarap tūrady. Oǧan «ölımnen ūiat küştı» degen sözdı aǧylşynşalap aitsaŋ da tüsındıre almaisyŋ. Öitkenı, «ūiat» sözınıŋ qazaq bolmysyndaǧy ūiasy būzylyp, tentırep kettı. Anda-sanda ärbır jerde aitylyp, öşkındep baryp joǧalady bolmasa basqa män alyp qana aman qalady. Aqşaŋ az bolyp qalǧanǧa, kiımıŋ ana bıreudıkındei qymbat bolmaǧanyna ūialu degen sekıldı bolmaityn, bolmaşy närselerge ǧana qoldanuǧa jaraityn jarymjan söz bolyp ömır süre tūrar äzırge. Būl söz jartylai joǧalǧanda ūiatty qazaq ta jartylai joǧaldy degen söz ǧoi sonda.
Namystyŋ jürgen jerı anau
Qazaqtyŋ «namys» deitın naizaǧai sözın bır boksşymyz özge bır eldıŋ boksşysymen jūdyryqtasyp jatqanda ǧana jurnalistıŋ auzynan estitın bolǧanymyz da jasyryn emes qoi. «Bızdıŋ eldıŋ namysyn qorǧaityn pälenbai» deidı dauysyn kötere. Al, sol boksşy jeŋılıp qaldy deiık. Sol namys pa? Sonşa namys emes. Jarys bolǧan soŋ alma kezek — bıreuı jeŋedı, bıreuı jeŋıledı. Namys basqa ǧoi. «Erdı namys, qoiandy qamys» degendei er jürgen jerde mūnyŋ da qoldanylmaityn jerı joq edı-au! Būryn bırge tuǧan aǧaiyn, qaryndasy tügılı, ruynan bıreudıŋ jamany aty şyqsa qainap şyǧatyn qandaǧy namys endı boksşynyŋ bır uys qolǧabyn panalap qana jalǧan ömırın jalǧastyryp jatyr. Sony namys deitın boldyq. Tıptı qazır jartylai jalaŋaş sahnaǧa şyǧatyn arular baiqauynda «pälen aru tügen oblystyŋ namysyn qorǧady» deitın tırkesterdı köremız. Namys baiqūs ölmes üşın mūndai jerde de jür qazır. «Äi, namys! Mūnda ne ǧyp jürsıŋ? Büitkenşe ölseŋşı» deidı ǧoi bır künı oǧan bıreu. Ölgenı de sol sol şyǧar. İä, namysty erler älı de bar ekenıne şübä keltırmeimız. Bıraq, namystyŋ qoldanylar aumaǧy qanşalyq taraisa, namysty qazaqtyŋ sonşalyq joǧalyp bara jatqany da.
Maqal-mätel degenımız konstitusiia bolatyn
Söz – ūǧym, ūǧym – tanym. Tanymnyŋ adam bolmysyna tıkelei äser etuşı faktor ekenın alǧa tartsaq, bır ūlttyŋ bolmysyn onyŋ sözı arqyly tanuǧa bolatynyn qapysyz aŋǧaramyz. Qazaqtyŋ «toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını» deitın sözı osy maqal-mätelge qaratylǧan. Bır maqal aitylyp qalǧan jerde ony aituşy men tyŋdauşynyŋ sanasynda az degende toqsan auyz söz qaulap şyǧuy kerek. Al, ol maqal-mätel degenımız – konstitusiia. Iаǧni öz tūsyndaǧy qoǧam ömırınıŋ ruhani häm äleumettık jaǧdaiyn eskere otyryp şyǧarǧan zaŋdary. Ahaŋşa aitqanda «maqal – täjıribeden şyqqan aqiqat türınde aitylatyn söz». Qyzyq bolǧanda būl konstitusiianyŋ bükıl baptaryn bükıl el jatqa bıledı jäne moiyndaidy. Būl qandai ǧajap qūrylym sırä?! Mysaly, küieuı öldı, jar jesır qaldy. Ükım qalai boluy kerek? «Erden ketse de, elden ketpeidı». Tüsınıktı. Moiyndalǧan. Ämeŋgerlık. Osylai kete beredı. Al, sol jadyna jabysyp qalǧan zaŋy, tanymy qazaqty qanşa zobalaŋnan aman alyp, osy künge jetkızdı. Ǧasyrlar ötkelegınen ötıp janyna jabysyp qalǧan ūlttyq tanym-tüsınıgın miynan qyrsaŋ da ketpeitın edı, qazaqty joimaqqa bükıl küşın salǧan jaular sözın joǧalta almady. Söitıp sol sözdıŋ mänın özgertuge jegı qūrttai ışınen jedı. Qazaq sözı bärıbır qaŋqasyn saqtap qaldy. Ony ūmyttyru üşın tek basyn şauyp tastaǧannan basqa amal qalmady. Etten ötkızıp, süiekke jetkızıp, qan tamyrdyŋ ışınen syrtyna tepkızıp qalai ǧana ornatyp berdı eken osy immunitettı babalarymyz!? Sonymen, aştyq jasady, qyrdy, joidy. Süiretılıp ol ötkelden de öttık. Es jyidyq, etek-jeŋımızdı jinap jatyrmyz. Endıgı meje sol bolmysymyzǧa oralu boluy tiıs.
Söz qaita tırıledı nemese özın tabady
Onyŋ qajettılıgı qandai deisız-au? Kürış egıp jantalasyp jatqan japondar ūlttyq bolmysty saqtap qalu – tehnikalyq bılım deŋgeiı bar, düniesı köp, bıraq, jany, ruhy kedeilengen bügıngı psihologiialyq problemalarlardan arylu dep ūǧady eken. Qysqasy, tehnokrattyq uaqyttyŋ üddesınen şyǧa otyryp, adami qasietke toly jaima şuaq ömırdı saqtap qalu. Soǧan ūmtylys. Özderın mazalaǧan uaqyt problemalaryn tap basyp tanyǧandyqtan osy qadamǧa barsa kerek. Endı, olardyŋ ata-babalarynyŋ qūndylyqtarynyŋ qanşa qūndy ekenın qaidam, qazaqtyŋ ūlttyq bolmysqa oraluy degen söz bügınde bolyp jatqan bıraz jan şoşyrlyq jäitterdı azaitu degen söz. Öitkenı, babalarymyz qūrǧan qoǧam jesırı qaŋǧymaǧan, jetımı jylamaǧan, auyldyŋ bır şetınen jaiau kırgen jolauşy, ekınşı şetınen atpen şyqqan, osynau ūlan baitaq dalasynda türme de bolmaǧan, ajyrasu degen atymen joq, şamasynşa bır-bırınıŋ qaqysyn bergen qoǧam bolatūǧyn. Mūndaida, «sol maldyŋ soŋynda pälen ǧasyr jürdık qoi, ne taptyq?» dep kerı söilep qyŋyr tartatyndar bolady. Tapqanymyz öte köp. Qazaqy şapanymyzdy (bolmysty) şeşpesek bızdı ǧaryş qabyldamai qoiady, ǧylymnan qūr qalamyz degen söz joq. Bärı igerıledı. Tek sol qanşalaǧan ǧasyrlyq ūlanǧaiyr ruhani bolmsymyzdy bolmaşy dünielerge aiyrbastap jıberıp, qaita ainalyp tappai qalmasaq bolǧany. Ol bolmys söz arqyly ǧana keledı. Ata käsıp auyl şaruaşylyǧyna ainalyp kele jatqan jaiymyz bar, būl ekonomikamyzǧa ǧana emes, ruhaniiatymyzǧa da öz ülesın qosary sözsız. At jalynda kün keşken ata-baŋnyŋ bolmysy bügıngı kündegı kökpar, bäige, audaryspaq syndy sport türlerınıŋ jalpylasuynan jaŋǧyrady. Būlar jandanǧan jerde jylqyǧa qatysty qanşama söz qaita tırıledı. «Qazaqstan barysy» jobasy jürılgelı de paluandyq, küreske bailanysty qanşama söz qaita sanamyzda jaŋǧyrdy. Bolmys ta osylaişa oralady. Ol bügıngı ǧylym men ūştasqanda qazaqtyŋ baǧy batpandap, meimanasy tasyp, ırgesın jau, ışın dau ala almas mäŋgılık elge ainalarymyz haq!
Ūlarbek NŪRǦALYMŪLY, «Egemen Qazaqstan».
