Sorbonna universitetınıŋ Epidemiologiia jäne statistikany zertteu ortalyǧynyŋ ǧalymdary qūramynda qant bar susyndar men jüz paiyz jemıs şyryndaryn tūtynudyŋ artuy qaterlı ısık auruynyŋ paida bolu qaupımen bailanysty dep anyqtady.
British Medical Journal zertteu nätijelerın jariialady, oǧan 101 257 adam qatysty (erlerdıŋ 21%; äielderdıŋ 79%). Qatysuşylardyŋ ortaşa jasy - 42 jasty qūrady. 9 jyl boiy olar kün saiyn susyndardaǧy qant mölşerın anyqtauǧa kömektesetın onlain-saualnamalardy toltyrdy. Osylaişa, ǧalymdar qaterlı ısıktıŋ keibır türlerınıŋ (atap aitqanda, süt bezı qaterlı ısıgı, prostata obyry jäne kolorektaldy qaterlı ısık) dietadaǧy qantty susyndardyŋ mölşerımen bailanysyn baǧalady.
Dälırek aitqanda, qant qosylǧan susyndardy kündelıktı tūtynu onkologiianyŋ damu qaupın orta eseppen 18%-22%-ǧa arttyrady. Jemıs şyryny men basqa da tättı susyndardyŋ arasynda eşqandai aiyrmaşylyq joq.Alaida, bärı aitylǧandai jaman emes. Köptegen şeteldık jäne otandyq sarapşylar qantty tūtynu aǧzanyŋ qalypty jūmysyn saqtau üşın qajet ekendıgımen kelısedı, al qantty tūtynudan tolyq bas tartu denenıŋ keibır funksiialaryna terıs äser etuı mümkın, būl da belgılı bır saldarlarǧa äkeledı. Jalǧyz dūrys şeşım-qant tūtynudyŋ ortaşa täulıktık normasymen dūrys teŋdestırılgen tamaqtanu. Bıraq qantty tūtynuǧa qarsy körsetılımderı bar adamdar üşın qauıpsız balama bar – būl qant almastyrǧyştar. «Aman-saulyq» QQ prezidentı, ziiandy azaitu salasyndaǧy sarapşy jäne «Densaulyq» qauymdastyǧynyŋ töraiymy Baqyt Tümenova da osyndai pıkırde:
«Densaulyq adamnyŋ ömır saltyna tıkelei bailanysty. Adamdardyŋ tättılerge şamadan tys täueldılıgı jūqpaly emes aurulardyŋ belsendı ösuıne äkeluı mümkın. Mysaly, soŋǧy 5 jylda qant diabetımen auyratyn nauqastar sanynyŋ ösuı baiqalady – nauqastar sany şamamen 30% - ǧa östı. Onkologiiamen auyratyn nauqastar sany şamamen 3%-ǧa, jürek-tamyr jüiesı aurularynyŋ sany 16% - ǧa östı. Menıŋ oiymşa, sız bala kezınen tättılerge dūrys közqaras qalyptastyruyŋyz kerek, öitkenı bız tyiym salynǧan närsenı erekşe qalap tūramyz. Osyǧan bailanysty şekteu şaralary basty mäselelerdı şeşpeitın uaqytşa jäne eleusız ǧana äser etetın bolady. Eger mänı boiynşa tüsınetın bolsaq, qant qalypty mölşerde denenıŋ üzdıksız jūmys ısteuı, midyŋ dūrys damuy jäne yntalandyryluy üşın qajet. Būl rette, jalpy tamaqtanu mädenietı turaly köbırek sūraq tuyndaidy».Sarapşy adamdardyŋ öz densaulyǧy mäselelerıne sanaly jäne jauapkerşılıkpen qarauy üşın dūrys tamaqtanu ädetterın qalyptastyru boiynşa ūlttyq baǧdarlama äzırleu qajettıgın atap öttı. Mysaly, qūramynda 5% nemese odan da köp qant bar qantty susyndardyŋ ornyna nöldık qant nemese jasandy qant almastyrǧyştary bar balama susyndardy ūsynyŋyz. Bükıl älemde ziiandy azaitu strategiiasy osylai jūmys ısteidı. Täjıribe körsetkendei, adamdardyŋ ädetterın bır sätte özgertu mümkın emes, kerı nätije bolmas üşın bırtındep köşu qajet. «Prezidenttıŋ tapsyrmasy boiynşa QR Premer-Ministrınıŋ orynbasary Eraly Toǧjanovtyŋ töraǧalyǧymen «Salauatty ömır saltyn qalyptastyrudyŋ jaŋa täsılderı jönındegı ūlttyq jobany ıske asyru jönındegı 2022-2025 jyldarǧa arnalǧan ıs-şaralar josparyn» äzırleu jönındegı vedomstvoaralyq komissiia qūryldy. Bız Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ vise-ministrıne ÜEŪ äleuetın paidalana otyryp, infeksiialyq emes aurulardyŋ aldyn alu jäne densaulyqty qoldau mäselelerındegı täsılderdıŋ bırı retınde ziiandy azaitu tūjyrymdamasyn qarastyru ūsynysymen hat jazdyq. Tyiymdar jūmys ıstemeidı, adamdarǧa jaman ädetterden arylu jäne olarǧa būl ädetter denege jaman äser etedı jäne ärtürlı aurularǧa äkeledı dep aitu qiyn, köp jaǧdaida paidasyz bolyp tabylady. Bıraq ziiandy azaitu täsılın qoldana otyryp, bız olarǧa az ziiandy balama ūsyna alamyz, ömır süru sapasyn jaqsartamyz jäne olardyŋ taŋdau qūqyǧyn qūrmetteimız. Sybailas jemqorlyqqa jäne kontrafaktılık önımderdıŋ ösuıne alyp keletın jappai tyiymdardan arylu kerek. Täueldılıkke qarsy küreste jaŋa täsılderdı engızudıŋ uaqyty keldı», - dep atap öttı Baqyt Tümenova. Sarapşy sondai-aq, «Aman-saulyq» QQ bazasynda infeksiialyq emes aurulardyŋ qauıp faktorlarynan tuyndaǧan ziiandy azaitu boiynşa «Densaulyq» qauymdastyǧy qūrylǧanyn aitty. Qauymdastyqtyŋ qyzmetı densaulyqqa ziiandy azaitu strategiiasyn äzırleuge, halyq arasynda dūrys ömır salty men salauatty ädetterdıŋ maŋyzdylyǧyn nasihattauǧa, aurulardyŋ aldyn aluǧa, sondai-aq memlekettık organdarmen, qazaqstandyq jäne şeteldık ūiymdarmen, ǧylymi qauymdastyqtarmen serıktestık qarym-qatynas ornatuǧa baǧyttalǧan.
