Korrektordan bas redaktorǧa deiin
Ainymaǧan qalyptan,
Alǧys alǧan halyqtan.
Amangeldi Sembindi,
Alty alaşqa tanytqan.
(Jurnalistik folklordan)
Osydan otyz bır jyl būryn Almaty qalasyndaǧy Töle bi men Bauyrjan Momyşūly köşeleriniŋ qiylysyndaǧy 97 päterlik tūrǧyn üide ūlan-asyr toi boldy. Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetiniŋ baspasyna (qazirgi «Däuir» baspasy) qarasty gazet-jurnaldardyŋ qyzmetkerleri bir künde osynda köşip keldi. Qalamgeri bar, baspageri bar, şetinen asyǧa kütken būl köşi-qondy sozatyndai reti de joq-ty. Bäri derlik päter jaldap, ärkimniŋ qabaǧyna qarap kün körip jürgen jastar men jasamystar edi. Eki-üş şaŋyraqtyŋ şaǧyn dünie-mülki bir kölikke erkin siyp ketetin. Taŋerteŋ baspa direktorynyŋ orynbasary Arno Iаkovlevich Lerh pen qūrylys böliminiŋ bastyǧy Leontii Petrovich Piskunov üi alǧandarǧa jaǧalai kilt ülestirdi. Tüsten keiin-aq köştiŋ basy «Aqsaiǧa» būryldy. Jettim be, jetpedim be dep janyǧyp kelip jatqan jūrt...
Solardyŋ işinde päterden-päterge köşuden Almatynyŋ rekordyn äldeneşe ret jaŋartqan Qali Särsenbaidyŋ orny bölek edi. Sol joly onyŋ tört bölmege qoly jetti. Qalekeŋniŋ balalary üirenşikti daǧdymen bir bölmege jinalyp alyp, şoǧyrlanyp otyruǧa beiim tūratyn kezi osy tūs. «Jas Alaşta» birge qyzmet istegenbiz. Endi körşi boldyq. Osy üide tūratyndardyŋ işinde päterdiŋ zaryn odan köp tartqan adam tabyla qoimas.
Şynynda da, jurnalister arasynda Qali Särsenbaidyŋ körmegen qiyndyǧy joq edi. Jurfakty bitirgen soŋ, gazettegi qyzmetin korrektorlyqtan bastaǧan. Jalǧyz Qalekeŋ emes, būl basylymǧa qyzmetke tūru qol jetpes armanǧa ainalǧan jyldarda qazaqtyŋ bügingi myqty jurnalisteriniŋ birazy tilşi bolardan būryn korbiuronyŋ tabaldyryǧynan imene attap, birer jyl qate tergen.
Būl täjiribe olardy ūqyptylyqqa üiretti, mätinniŋ sapasyn qadirlei biluge maşyqtandyrdy. Būryn da söilemine selqos qaramaityn jigitterdiŋ qalamy odan äri şirai tüsti. Būlar korrektorlyqty tiianaqtylyqpen atqara jürip, üzbei maqala jazdy. Sol jazuǧa qabilettiliginiŋ arqasynda tübinde özgelerden ozyp şyqty. Köbisi korrektorlyqtan bas redaktorlyqqa deiingi jemisti joldan ötti. Sürinse de sūlamady, qisaisa da qūlamady. Bir qyzyǧy, olarǧa sol korbiurodan birden bölimge barudyŋ da säti oŋailyqpen tüse qoimady. Birazy äbden silikpesi şyǧyp, sekretariatta sendeldi. Bizdiŋ keiipkerimiz de – osyndai qiyndyqtyŋ köriginde şyŋdalǧan toptyŋ ökili. Jazuyn bylai qoiǧanda, onyŋ ömirbaianynyŋ özi – önege.
Sekseninşi jyldardaǧy sekretariat degenniŋ ne ekenin sol kezdi bastan ötkergen buyn jaqsy biledi. Būl – bir qainaǧan tirşilik. Köpşiliktiŋ jön-josyqsyz kire beruine tyiym salynǧanyna qaramastan erikken men zerikkenniŋ ünemi bas qosatyn jeri – osy. Bireu-mireudiŋ tuǧan küni bolsa da, tilşilerdiŋ täuir maqalasy şyqsa da, gazet qyzmetkeri issapardan at-köligi aman kelse de, sony atap ötetin dastarhan naq sol jerde jaiylady. Sebebi, sekretariat basqa bölmelerge qaraǧanda keŋdeu bolady. Sol keŋdiktiŋ arqasynda käsipodaqtyŋ jiyndary da sonda ötedi. Al partiia jinalysyna qatysatyndar bas redaktordyŋ bölmesinde bas qosady. Öitkeni partiianyŋ aty – partiia. Onymen oinauǧa bolmaidy.
Jinalys pen toi-tomalaqtan bosai qalǧannyŋ özinde sekretariattan adam qūrǧamaidy. Bireu kiredi, bireu şyǧady. Biri ketip bara jatsa, älginde ǧana qarasyn batyrǧan adam qaita bas sūǧady. Ylǧi bir sözşeŋderdiŋ basy osynda toǧysady. Ol az deseŋiz, kök bazardyŋ maŋaiynda şabyt şaqyryp jürgen aduyndy aqyn jigitter sekretariatqa sälem bere keledi. Mūndaida qaidaǧy jazu... Adam aiaǧy säl basyldy-au dep, qaǧazǧa endi üŋile bergeniŋde, jelke tūsyŋdaǧy aqparat qūbyry arqyly jetken patron tūǧyryna sart ete qalady. Resmi habar äkelgen jūmyr qūtyǧa tūra ūmtylasyŋ. Keide körşi basylymdardyŋ jigitteri patronǧa salyp, bir-eki tal temeki joldaidy. Osyndai erekşe täsilmen jetken şylymdy qalai şekpeisiŋ?!
Sol mazasyz sekretariatta otyryp-aq, Qali aǧamyz bir küni «Qaiyspas qara kempirler» degen keremet maqala jazdy. Kädimgi Altynbek Qorazbaevtyŋ «Qara kempir» änine özek bolǧan jäitterden örbitip, äleumettik qūbylystarǧa tereŋ taldau jasaidy. Oqyrmandy birden eliktirip äketedi. Būl maqala jappai oqyldy. Keide är jyldarda redaksiiadaǧy belgili bir jurnalisterdiŋ jūldyzy janatyn sätter bolady. Altekeŋniŋ «Qara kempiri» Qalekeŋniŋ qalamyna qūt qondyrdy. Keiin onyŋ basqa da eldi eleŋdetken maqalalary jii jaryq körip jatty. Biraq bärimizdi alǧaşqy äserge bölegen sol jariialanymnyŋ jöni bölek-ti.
Qali Särsenbai qolyna avtoqalamyn alsa, maqala jazyp, boiau qalamyn alsa, maket syzyp, sabyrly da salmaqty qalpymen jūmysyn jalǧastyra berdi. Söitip, ol sekretariatqa barǧan adam jazudan şyǧyp qalady degen tüsinikti tas-talqan etti. Onyŋ hatşylyqtaǧy täjiribesi keiin molynan kädege asty. Basqa basylymdarǧa basşylyqqa kelgen kezde gazetti ärlep-äsemdeudiŋ myŋ san täsilin ūsynyp, özgeşe örnek saldy.
Ädepkide aitqanymyzdai, onyŋ jurnalistikadaǧy joly jep-jeŋil bola qoiǧan joq. Sanany silkilep, jüikeni jūqartatyn sekretariattan bölimge endi auysqaly jürgende, redaksiiada tötenşe jaǧdai boldy. Gazetke jariialanǧan KPSS Ortalyq Komitetiniŋ qaulysynan segiz abzas tüsip qalypty. Bükil jūrtty sergeldeŋge salǧan segiz abzas oqiǧasy Qalekeŋniŋ qyzmetten ketuimen aiaqtaldy. Mūndai jaǧdaida äiteuir bireu-mireu jazalanuǧa tiis. Sol küni kezekşi bolǧan sekretariat qyzmetkeri Qali Särsenbai men korrektor Säduaqas Jūbatov qūrbandyqqa şalynyp kete bardy. Bir qyzyǧy, ekeui de qatarynan oza şapty. Qali Särsenbai keiin osy basylymǧa bas redaktordyŋ birinşi orynbasary bolyp qaityp oraldy. Ūzaq jyl «Almaty aqşamy» gazetin basqardy. Qazir – «Ana tılı» gazetiniŋ bas redaktory. BAQ salasyndaǧy Prezident syilyǧynyŋ jäne TÜRKSOI halyqaralyq ūiymy arnaiy syilyǧynyŋ laureaty. Qazaqstannyŋ eŋbek siŋirgen qairatkeri. Almaty qalalyq mäslihatynyŋ deputaty. Al qatardaǧy jauynger kezinde jūmystan şyǧyp ketken Säduaqas Jūbatov qazir polkovnik därejesine deiin jetti. Ol Işki ister ministrliginiŋ «Qalqan» gazeti men «Bürkit» jurnalynyŋ bas redaktory boldy. Olardy qyzmetten qudalaǧan kompartiianyŋ demi äldeqaşan bitip qaldy. Esesine būlar ösip-örlei berdi.
Söitip, kezinde bir emes, eki birdei bolaşaq bas redaktordy jūmystan şyǧaryp jiberippiz. Ūiatyn aitsaişy...
Önerdiŋ öz ökili
Armandary köp bala,
Artyq sözge joq bala.
Auylynda jürgen-di,
Akter bolsam dep qana...
(Jurnalistik folklordan)
Bala küninde jurnalistikanyŋ jalyna jarmasudan göri akter boluǧa aŋsary köbirek auypty. Tek qūr armandap qana qoimai, mektep pen auyldyŋ sahnasynda qoiylǧan talai pesada oinaǧan. Tür-tūlǧasy kelisti, dauysy jaǧymdy bozbala önerdiŋ būl türine jan-tänimen kirisken. Röline berilgeni sonşalyq, külse, şyn külgen, jylasa, şyn jylaǧan. Ūzyn-sonar monologtar men qysqa qaiyrylatyn dialogtardy ünemi jattap jürgen. Jasynan halyq änderin aityp üirengen. «Aqbaqaidy» kädimgi käsibi änşileriŋnen kem şyrqamaidy. Būl än qyryq jyl boiy Qalekeŋniŋ repertuarynan tüspei keledi. Bizdiŋ balalyq şaǧymyzdyŋ kuäsi – Radj Kapurdiŋ äigili «Gospodin 420» filminde qaŋǧybas bas keiipkerdiŋ ändetip jüretin säti esiŋizde me? Sonyŋ el arasynda keŋ taraǧan qazaqşa nūsqasy bylai bolyp keler edi:
«Būlttar köşip barady,
Rita maǧan qarady.
Öle ketsem eger de,
Rita kimge qalady?».
Qalekeŋ äkesiniŋ şliapasyn kiip, syryqtyŋ basyna tüiinşek ilip alyp, osy ändi de näşine keltire oryndapty. Söitip, onyŋ änşiligi elimizdiŋ şeŋberinen şyǧyp, halyqaralyq deŋgeige köterilgen. Qūdai biledi, ol söz önerin emes, sahna önerin qalaǧanda da, eşkimnen kem bolmas edi.
Jas küninde aǧasy Mels pen jeŋgesi Rysküldiŋ qolynda ösipti. Orysy ormandai Soltüstikte tuǧan Ryskül qazaqy öŋirge özgeşe tynys äkelipti. Kitapty öte köp oqidy eken.
Üige «Roman-gazeta», «Ogonek», «Krestianka», «Rabotnisa» jurnaldaryn jazdyryp alatyn körinedi. Sonyŋ bäriniŋ rahatyn Qali körgen. Äsirese, «Ogonek» suretşiler turaly tanymdyq maqalalardy köbirek jariialaidy. Solarmen tanysyp şyqqannan keiin tüsinigi tereŋdei tüsti. Är eldegi, är däuirdegi ǧalamat qylqalam şeberleri turaly jetkilikti mälimet aldy. Būl taqyryp ony keremet qyzyqtyrdy. Beineleu öneriniŋ beimälim qyrlary jöninde jazuǧa yqylasy audy.Onyŋ akterlikti aŋsauynan qalamgerlikti qalauynyŋ basymdau bolyp şyǧuyna yqpal etken adam özi tuyp-ösken «Jaiylma» auylyndaǧy orta mekteptiŋ mūǧalimi, qazaqtyŋ belgili jazuşysy Pernebai Düisenbin edi. Ol – jetpisinşi jyldardyŋ aiaǧynda «Jalynnyŋ» jabyq bäigesinde jülde alyp, aidy aspanǧa bir-aq şyǧarǧan qalamger.
Bala kezimizde «Kişkentai generaldar», «Jūldyzdar nege jylaidy?» povesterimen tanylǧan Pernebai aǧamyzdy jaqsy biletinbiz. Ilgerirekte «Leninşil jastyŋ» «Aqqu» estetikalyq klubynyŋ tūraqty avtory retinde äigili suretşiler turaly maqalalar toptamasyn jazyp, oqyrmanǧa keŋ tanylǧanynan da habardar edik. Keiin Qalekeŋniŋ özi jazǧandai, Pernebai Düisenbin student şaǧynda Taşkentke qazaqtyŋ ataqty suretşisi Oral Taŋsyqbaevty izdep barypty. Erevanǧa jol tartyp, armiannyŋ äigili suretşisi Martiros Sariannan sūhbat alypty.
Būl jaǧynan da ol keiin öner taqyrybyna mamandanǧan Qali Särsenbaiǧa ülgi bolǧan. Qazaq önerin airyqşa qadirleitin Pernekeŋ jalǧyz Qaliǧa emes, sol mektepte oqyǧan biraz örenniŋ biikke samǧauyna jol aşqan siiaqty. Soŋǧy kezde «Jaiylmadan» şyqqan qyz-jigitterdiŋ qolyna ne qalam, ne dombyra ūstaitynyna äbden köz üirendi. Söitip, Pernebai aǧamyz qalamǧa qūmartqan Qali inisiniŋ syrşyl seziminiŋ pernelerin döp basyp, qabilet-qarymynyŋ qūlaq küiin keltirip beripti. Sol qūlaq küii kelisken äuendi ūǧymtal şäkirttiŋ äzirge būzyp alǧan jeri joq.
Jalpy, jurnalistikada taqyrybyn tapqan adamnyŋ joly bolady. Barlyq saladan meilinşe habardar etuge daǧdylandyratyn qazaq baspasözinde belgili bir mäseleni qauzauǧa mamandanǧan jurnalister asa köp emes. Sol azdyŋ biri jäne biregeii – Qali Särsenbai. Ol ömir boiy öner taqyrybyna qalam terbep keledi. Baiaǧyda Jeksenqūl men Qosşyǧūldyŋ auyly – Qyzylsaiǧa arnaiy baryp jazǧan, özine ūşan-teŋiz bedel äkelgen «Qaiyspas qara kempirleri» de än tarihynan tamyr tartqan dünie edi.
Qali Särsenbai qazaq önerindegi teŋdessiz tūlǧalar turaly portretter toptamasyn jasady. Äbilhan Qasteev, Äubäkir Smaiylov, Moldahmet Kenbaev, Qanapiia Teljanov, Rişat jäne Müsilim Abdullinder, Äzirbaijan Mämbetov, Säbira Maiqanova, Farida Şäripova, Asanäli Äşimov, Änuar Moldabekov, Säbit Orazbaev, Nūrǧisa Tilendiev, Amangeldi Sembin, Äitkeş Tolǧanbaev, Änuar Boranbaev, Iliia Jaqanov, Äşirbek Syǧai, Salehetdin Aitbaev, Erbolat Tölepbai, Bekseiit Tülkiev syndy tarlan talanttardyŋ el-jūrt bile bermeitin qyrlaryna köbirek üŋilip, äserli esseler, oily ocherkter, mändi maqalalar jazdy. Avtor öz taqyrybyn jetik bilgendikten osy jariialanymdar öner tuyndysy sekildi tartymdy bolyp şyqty. Būl dünielerdiŋ bärin önerge baulityn oqu oryndarynda qosymşa qūral retinde paidalanuǧa bolady.
Qalidyŋ kösemsözdik şyǧarmaşylyǧynyŋ bir böligi – qazaq öneriniŋ san-salasy turaly problemalyq maqalalar. Mūnyŋ bärinde ūlttyq müdde jan-jaqty eskerilgen. Ol – önerdegi tazalyqtyŋ, dästür jalǧastyǧynyŋ joqtauşysy. Jazsa, öner ölmesin, onyŋ tuy jyǧylmasyn dep jazady. Alyptar şoǧyrynyŋ barşaǧa belgili ülgi-önegesin üzdiksiz nasihattaidy. Sol ürdisti ūstanǧan keiingi jastardy körse, kädimgidei quanady. Qali Särsenbai qazaq önerine köleŋke tüsiretin keleŋsizdikterge qarsy tūratyn ūlttyq immunitettiŋ rölin atqaryp keledi.
Ol – janyŋdy nūrlandyratyn jaimaşuaq jurnalistikanyŋ ökili. Qazirgi keibir aqparatşylar qoldanatyn arzan täsilderge qolyn bylǧamaidy. Maqalalaryn oqyp şyqqan soŋ, sätti spektakl körgendei äser alasyŋ. Söz öneriniŋ sahnasyndaǧy būl «spektaklderdiŋ» qai-qaisysy da adam aitqysyz anşlagpen ötip jatqanyn sezesiŋ. Sondyqtan biz ony «Qazaq kösemsöziniŋ Qallekii» dep senimmen ataimyz.
Özi Qali bolsa, özi önerli bolsa, özi önerdi jazsa, bizdiŋ salanyŋ Qallekii bolmaǧanda, kim bolmaq?!
Bölimge baru baqyty
Şyŋdady ǧoi köp tegi,
Şeberliktiŋ mektebi.
Şiryqtyryp şyǧardy,
Şeraǧaŋnyŋ şekpeni.
(Jurnalistik folklordan)
Taǧy da säl şeginis jasaiyq. Baiaǧy dauly qaulynyŋ kesirinen «Leninşil jastan» ketip qalǧan Qali köp ūzamai jaŋadan aşylǧan «Örken» – «Gorizont» student-jastar gazetiniŋ jauapty hatşylyǧyna taǧaiyndaldy. Ädepkide jūmysqa şiryǧyp kirisken. Äri qyzyqty maqala jazyp, äri basylymdy ärlep-äsemdep, sät saiyn jaŋalyq engizuge tyrysty. Biraq birtindep «Örkenniŋ» baǧyt-baǧdary özgere bastaǧan soŋ, Almaty oblystyq «Jetisu» gazetine jauapty hatşynyŋ orynbasary bolyp auysty. Bir küni «Qazaq ädebieti» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary Oralhan Bökei izdep jatyr degen jedel habar jetti. Barǧan boida qazaqtyŋ äigili jazuşysy qolyna gazetke şaqyrǧan qaǧazyn ūstatyp jiberedi. Köktemniŋ jyly jelindei jaily bas redaktor aǧasy – Baimolda Musinmen qimai qoştasyp, qalamgerlerdiŋ basylymyna jinalyp jatqanda «Sosialistik Qazaqstannyŋ» bas redaktory Şerhan Mūrtaza «kelip ketsin» dep sälem aitypty.
Būl Şeraǧaŋnyŋ siresken saiasi gazetti de jūrtqa jappai oqytuǧa bolatynyn däleldegen şabytty şaǧy edi.Ol kisi abdyrap aldyna kelgen jas jurnaliske: «Qaraǧym, bizge jūmysqa kel. Ädepkide sekretariatta üş ai isteisiŋ. Sodan keiin ädebiet bölimine auysasyŋ», – depti. «Qazaq ädebietine» ketkeli jatqanyn aitqan eken, «Qazaqstanda jazuşy jetedi, adam tabady olar», – dep bir-aq kesipti.
Elge tanymal eki aǧasy birdei jazǧan-syzǧandaryn baǧalap, qyzmetke şaqyryp otyr. Būl endi eki ottyŋ ortasynda qalady. Oilanyp-tolǧanyp, aqyry Oralhan Bökeige: «Egemen Qazaqstan» päter bereiin dep jatyr», – dep syltau aitady. «Qūdai auzyma saldy ma, üş aidan soŋ päter aldym», – deidi Qali. Almatyǧa taban iliktirgeli on toǧyz päterdiŋ tabaldyryǧyn tozdyrǧan jigit aqyry öz baspanasyna ie boldy. Qu päterdiŋ qorlyǧy özin äbden jünjitip jibergen-di. Ärkimniŋ bosaǧasynda jürip, estimegen sözi joq. Ony aitasyŋ, bir küni üiine kelse, edende ireleŋdep jylan ketip barady... Endigi jetpegeni osy edi. Şaŋyraq işinen şyqqan şūbar jylan ǧoi dep oǧan da şydady. Şeraǧaŋnyŋ şeksiz qamqorlyǧynyŋ arqasynda sonyŋ bäri artta qaldy.
Aqyry ädebiet bölimine auysty. Basqa jūrt bir-eki jyl istep, jönin tabatyn sekretariattyŋ sergeldeŋi būl üşin on jylǧa sozyldy.
Oqu ornyn jaŋa ǧana bitirgen tübit mūrt bozbalalar birden bölimge kelip, keŋ zalda kerdeŋ-kerdeŋ etip jürgende Qali bükşeŋdep, kelesi nömirdiŋ maketin syzyp otyrady. Boiau qalamynyŋ tūqyly mūqalyp qalsa, dükennen-düken adaqtap, jaŋasyn izdeidi. Dünieniŋ bäri qat kez. Sekretariat pen baspahananyŋ arasynda zyr jügirip, sausaǧyn küielep, maiǧa bylǧanyp, qorǧasyn äriptiŋ uyn jūtty. Biraq ony azabym dep azarlanǧan joq. Barynşa sabyr saqtap, barǧa qanaǧat etti. Qoly qalt etken sätte maqala jazyp, oqyrmandy auyq-auyq eleŋ etkizip tūrdy.
Ol osyndai qiyndyqpen jetken bölimge baru baqytyn meilinşe baǧalai bildi. Jüregimen, janymen jazdy. Birde bizdiŋ keiipkerimiz ūjymnyŋ basqosuynda än salǧan kezde Şeraǧaŋ Amangeldi Sembindi eske alady. «Sol topyraqtan şyqqan būlardyŋ än aituy tegin emes», – dep qamşylaidy. Sodan būl janūşyryp, La-Skalada alǧaş än salǧan äigili qazaqty izdep tabady. Ataǧy alysqa ketken Amangeldi aǧa Almatyda eleusiz ǧana tirşilik keşip jatqan körinedi. Ūzamai osy basylymda Qalidyŋ «Qarǧaş» degen essesi jariialanady. El-jūrt ūmyta bastaǧan perzentimen qaita qauyşady. Asa daryndy azamattyŋ keiingi taǧdyry jöninde mol mälimetke qanyǧady. Jan-jaqtan hattar aǧylyp keledi.
Oqiǧanyŋ būdan arǧy örbuine eŋ ädemi degen erteginiŋ özi de ilese almai qalady. Şerhan aǧa deputattyq mandatyn paidalanyp, Amangeldi Sembinge Almatydan tört bölmeli üi alyp beredi. Äigili änşini äigili qalamger Asqar Süleimenov arnaiy izdep keledi. Sonyŋ bäri – onyŋ bir essesinen keiingi igilikter. Qali būl taqyrypqa äli künge deiin tūraqty türde qalam terbep, osydan on jyl būryn ömirden ötken Amangeldi aǧasynyŋ ruhyn aialaudan jalyqqan emes.
Sonymen, Qalidyŋ bölimge baru baqyty bükil ömirine jaqsylyq äkeldi. Biraq ol būl baqytty tym ūzaq kütti. Osy jolda küigelektikke salynbai, sabyrlylyqty ǧana serik etti. Onyŋ salmaqtylyǧy men täubeşildigine «Jas Alaşta» birge qyzmet istegenimizde talai ret kuä boldyq. Birde belgili jurnalisterdiŋ biri: «Jigitter, üi aludyŋ mynadai joly bar eken. Keliŋder, aitaiyn», – dep jūrtty jinap aldy. Üi dese jan qala ma, bärimiz dereu sonyŋ janyna jetip bardyq. Bes-alty boiau qalamyn qolyna ūstap, sekretariattaǧy Qali da topqa qosyldy. Älgi aǧamyz sairap tūr. Bylai qarasaŋ, äŋgimesi eptep qisynǧa keledi. «Osylai da osylai, jaŋaǧy aitqanymdy isteseŋder, päter alyp tūrsyŋdar», – dep äriptesterin jigerlendirip qoidy. Söitip, jūrtty äbden dämelendirip alyp, söziniŋ soŋynda: «Biraq endi mūny bireuler bilip qoisa, sotqa tartuy mümkin», – dep qarap tūr. Sonda Qalekeŋ bylai dedi: «Äi, Böke, bäri jaqsy-au. Tek jaŋaǧy sottalatyn jeri şamaly... neleu eken». Jetinşi qabatty külki kernei jöneldi. Osyndai taǧdyr tälkegine ūşyratqan aşy külki men qiyndyqqa toly kezeŋniŋ mūŋ-nalasyn körip, zaryǧyp jetken baqyttyŋ baǧasyn bilmei ne bopty?!
Qalamyn qūlaştap tūryp siltedi. Maiakovskiidi ūlyqtaǧan Aseevşe aitsaq, Qali endi bastaldy. On jyl boiy öner adamdaryn äldilegen eŋbegi bosqa ketpepti. Endi öner adamdary ony alaqanǧa salyp aialady. Şeraǧaŋ alyp beretin tört bölmeli päteri qazaqtyŋ jaqsylary men jaisaŋdary bas qosatyn qasietti qūthanaǧa ainaldy. Dara daryndar men tarpaŋ talanttar ony önerdiŋ jylnamaşysy retinde qadir tūtty. Olarmen aǧynan jarylyp, emin-erkin syrlasty.
Öner adamdarymen jaqyn bolǧannan Qali tek qana ūtty. Ol birte-birte öner äleminiŋ öz perzentindei baǧalana bastady. Al Qalimen syilas bolǧannan öner ieleri de ūtylǧan joq. Ataǧy jer jaratyn aǧalarymyzdyŋ birazy jas ortasynan auǧan şaqta qalamgerlikke bet būrdy...
«Aqşamnyŋ» altyn qazyǧy
Qoşqarūly Qalidy,
Qalyŋ qazaq tanidy.
«Aqşamdy» oqyp, är adam,
Ar-namysyn janidy.
(Jurnalistik folklordan)
Qali Särsenbai – «Almaty aqşamy» gazetiniŋ tarihyndaǧy üşinşi bas redaktor. Onyŋ aldyndaǧy eki azamat ta basylym bedeliniŋ biikteuine aitarlyqtai eŋbek siŋirdi. Būl jyldarda özimiz de būqaralyq aqparat qūraldarynda qyzmet istegendikten, qalalyq gazettiŋ qalai ömirge kelgenin jaqsy bilemiz. Osydan otyz üş jyl būryn kındıgı kesılgen «Aqşamnyŋ» alǧaşqy bas redaktory İslamǧali Beisebaev ädepki bar qiyndyqty moinymen köterdi. Ol qazaq gazetin derbes basylym etip, aqparat keŋistigine ornyqtyruǧa küş saldy. Onyŋ sol kezeŋdegi şiraqtyǧy men batyldyǧynyŋ arqasynda biraz närsege qol jetkizildi. Tört jyldan keiin gazettiŋ tizgini tanymal jurnalist Erǧali Saǧattyŋ qolyna tidi. «Jas Alaştyŋ» mektebinen ötken Eraǧaŋ «Aqşamdy» özi basqarǧan on üş jyl işinde baisaldy basylymǧa ainaldyrdy.
Üşinşi bas redaktor gazettiŋ özgeşe tynysyn aşty. Teginde, täuir jurnalistiŋ bärine birdei myqty bas redaktor bolu baqyty būiyra bermeidi. Qazaq baspasözinde qalamy qarymdy jüirik jurnalist jüzdep sanalady. Al barǧan jerine bereke üiiriletin, redaksiiany ūlaǧatty ūstahanaǧa ainaldyra alatyn bas redaktordy sanap şyǧuǧa qos qoldyŋ sausaǧynyŋ özi jetkilikti. «Almaty aqşamynyŋ» bügingi bas redaktory da solardyŋ sanatyna kiredi. Sol at töbelindei azşylyqtyŋ işinde ūstazy Şeraǧaŋ da, onyŋ şekpeninen şyqqan Qalaǧaŋ da bar.
Bas redaktor bolu baqyty degennen şyǧady... Būl bir adamnyŋ miy jetip bolmaityn beimälim älem. Özderin myqty bas redaktormyn dep oilap jürgenderdiŋ birazy qatty qatelesedi. Bir jaqsysy, būl myqtylyqty oily oqyrmandar ǧana aiqyndaidy. Abyroi-bedeliŋe de, ataq-därejeŋe de eşkim pysqyrmaidy. Keide redaktorlyǧyŋ jazuyŋnan, al jazuyŋ redaktorlyǧyŋnan asyp tüsip jatady. Būl da ölşem emes. Jūrt seniŋ gazet şyǧara alatyn öneriŋdi jappai moiyndauy şart. Boldy! Bar-joǧy bes-alty qazaqtyŋ ǧana enşisine tigen maitalman bas redaktor bolu baqyty bizdiŋ keiipkerimizdiŋ maŋdaiyna jazylypty.
Ol bedeldi şyǧarmaşylyq tūlǧalardy gazettiŋ jūmysyna tartty. Ilgeride «Jas Alaş» gazeti bas redaktorynyŋ birinşi orynbasary bop jürgende, Qadyr Myrza Äliniŋ «İirim» jäne «Jazmyş» atty derekti hikaiattaryn üzbei jariialap, basylymnyŋ taralymyn arttyryp edi. Sol täsilmen «Aqşamnyŋ» avtorlar tobyn qalyptastyrdy. Qalamgerlerdi töŋiregine jinady. Ūlt sözin aita biletin zerdeli ziialylardyŋ qolyna qalam ūstatty.
Qazirgi «Almaty aqşamy» – qazaq baspasöziniŋ körkemdik kestesi kelisti, ärlenip-äsemdelui aişyqty, sözi saliqaly, oiy oralymdy, öresi biik önimi. Gazet betindegi «Qala qūndylyqtary», «Būrynǧy Almaty, bügingi Almaty», «Almatylyqtardyŋ aldanyşy», «Almatynyŋ aiymdary», «Almatynyŋ alpauyttary», «Almaty antologiiasy», «Şahar şejiresi», «Şahar şaruaşylyǧy», «Tūlǧa-taǧdyr», «Tūlǧa-tanu», «Sana tazarmai, qala tazarmaidy», «Alystan kelgen hat», «Saǧyndym Almatymdy», «Būrynǧynyŋ adamdary-ai!», «Ötken-ketken» degen aidarlar oqyrmannyŋ sanasyna äbden siŋdi. Äsirese, «Tazarǧyŋ kelse, teatrǧa bar» degen aidardyŋ jöni bölek. Būl – gazet işindegi teatr. Basqa aidarmen beriletin maqalalardy jūrt tek qana oqysa, mūny köŋil közimen köredi. Jai körmeidi, qol şapalaqtap otyryp köredi. Keiipkerlerdiŋ dausyn estidi, demin sezinedi, avtordyŋ köŋil-küiin ūǧady. Mūndaǧy dünieler qaita qoiylatyn spektakl sekildi türlenip tūrady. Öitkeni, şeber bas redaktor būl aidarǧa airyqşa jan bitirip, osyndai märtebeli mindet jüktegen. Būl – biraq özge aidarlarda qan joq degen söz emes.
Almaty qalasyn är jyldarda basqarǧan qairatkerlerdi tügeldep, ärqaisysynyŋ portretin jasady. Osy maqalalardy toptap, kitap etip bastyryp şyǧardy. Būl būryn eşkim qolǧa almaǧan tyŋ joba bolatyn. «Myŋ jasaǧan şahardyŋ şamşyraǧy» degen tirkesti «Almaty aqşamynyŋ» ūrany etip aldy. «Qoǧamda äli de bolsa jany siri böten piǧyldan habar beretin kertartpa pikirlerge nükte qoiu maqsatynda osy sözdi gazet atauynyŋ ūşar basyna qaşap jazdyq», – dep tüsindirdi mūny.
Bas redaktor Qali Särsenbaidyŋ taǧy bir önegeli qasietin aituǧa tiispiz. Ol öziniŋ aldyndaǧy basşylardy qadirlei bildi. Özin solardyŋ dästürin jalǧastyruşy dep tanytty. Būl jaǧynan ony barşaǧa ülgi etken jön. Qazir kelgen basşy ketken basşynyŋ qaisysyn öbektep jatyr?! Sol tūrǧydan alǧanda Qalidyŋ: «Bizdiŋ maqsatymyz – myŋ jasaǧan şahardyŋ şamşyraǧynyŋ sözi de myŋ kündik bolsa degen baǧytta tynbai eŋbek etu, intellektualdy basylym jasau, myŋ jyldyq mūrattarǧa adal bolu. Meniŋ aldymda gazetti basqarǧan qalamy qarymdy, asa täjiribeli eki aǧa äriptesimniŋ de ūstanymy osy boldy. Biz de sol joldamyz», – degen sözin būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ ülkendi-kişili basşylaryna önegeniŋ ölşemi retinde ūsynuǧa bolar.
Bizdiŋ keiipkerimizdiŋ qaramaǧynda qyzmet istegen jas äriptesterimiz keiingi kezde «Qalidyŋ qairaǧynda qairaldyq» degen tirkesti qoldanyp jür. «Şerhannyŋ şekpeni», «Berdiqūlovtyŋ beşpenti» degen ūǧymdardyŋ soŋyn ala «Qalidyŋ qairaǧy» degen tüsinik qalyptassa, nesi aiyp?! Qalidyŋ qairaǧy baspasözdiŋ bairaǧyna ainalatyn kün de keler.
Ǧylymda «däiekteme keltiru indeksi» degen ūǧym bar. Ǧylymi eŋbekter deŋgeiiniŋ bir ölşemi osyǧan qarap baǧalanady. Büginde jazǧandarynan däieksöz köp keltiriletin baspasöz ökiliniŋ biri – Qali Särsenbai. Ol anau-mynau emes, ylǧi bir marǧasqalardyŋ tiline tiek bolady.
Kezinde Amangeldi Sembin turaly pikir bildirgen Şerhan Mūrtaza: «Endi arada jyldar ötip ketken soŋ oilap qarasam, dūrys aitqan ekenmin. Mūny Qali Särsenbai myna «Egemen Qazaqstandaǧy» kölemdi maqalasynda, maqalasynda emes-au, asa iri daryndy joqtau-essesinde eske sala ketipti», – dep oǧan rahmet aitady. Eşkimdi oŋailyqpen moiyndamaityn, jūrtta ne bar, ne joq ekeninde şaruasy bola bermeitin Äbdijämil Nūrpeiisovtiŋ özi: «Seniŋ jazuyŋda kultura bar», – dep süisinedi. Akademik Zeinolla Qabdolov onyŋ şyǧarmaşylyǧyna käsibi taldau jasaidy. Mūzafar Älimbaev: «Portret jazuǧa Qali äbden-aq töselgen eken», – dep bir tamsanyp alyp, onyŋ söz qoldanystarynan birneşe mysal keltiredi. Qadyr Myrza Äli: «Körkemönerdi körkem jigitter jasaidy», – dep tolǧaidy. Gerold Belger kündeliginde Qalidyŋ maqalalary turaly «Salqyn samal jelpigendei äser aldym», – dep jazady. Aqseleu Seidimbek dauly küilerdiŋ jai-japsary turaly oi-tūjyrymdaryn qaǧazǧa tüsirip, pikir bölisu üşin arnaiy jiberedi. Iliia Jaqanov Atyraudan saǧynyşty hat joldap, «Jüregiŋ qandai näzik, janyŋ qandai syrly, sezimiŋ de päk! Düniege, adamdarǧa ǧaşyq közben qarap, öbektei söileisiŋ», – dep tebirenedi. Qūlbek Ergöbek aǧalyq aq nietin hatqa ainaldyryp, basylym betine tüsirip, «Seniŋ jazǧan tuyndylaryŋ äli san ūrpaqty tärbieler!», – dep tilek aitady. Al qazaqqa qymbat Qabdolovtyŋ aiauly jary Säule apai onyŋ är maqalasyn üzbei oqyp, oi-pikirin qaǧazǧa örnektep, bätualy batasyn beredi. Baspasözdiŋ bel balalarynyŋ barlyǧy birdei mūndai qadir-qūrmetke bölene qoiǧan joq. Demek, būl – bizdiŋ keiipkerimiz «Aqşamnyŋ» altyn qazyǧy bola aldy degen söz.
Sol abyroily «Aqşamnyŋ» aibynyn asyrǧan ardaqty aǧamyz endı aibarly «Ana tılınıŋ» altyn qazyǧyna at bailady...
Aitpaqşy, Qali aǧamyz baiaǧy jüzge juyq jurnalist bir künde kelip, jaulap alatyn «Aqsai-1» şaǧyn audanyndaǧy 23-üide äli künge deiin tūrady. Köneniŋ közin qadirlep, dästürdi däriptei biletin äriptesimiz kisi esiginde jürgen on toǧyz qūjyradan keiingi jiyrmasynşy köşiniŋ kelip toqtaǧan Jerūiyǧyn qimaityn şyǧar...
Al sol üidi alǧan kezde «Myna bizder «Aqsai-1»-de tūramyz, Senbeseŋiz, Piskunovtan sūraŋyz», – dep ändetip jüretin qarasiraq balalardyŋ jasy qyryqqa taiap qaldy...
Erteŋ – Qalekeŋnıŋ dünie esıgın aşqan, özı basqaratyn «Ana tılı» gazetınıŋ aqparat keŋıstıgıne jol tartqan künı! Bılıktı basşy men berekelı basylymnyŋ Äz-Nauryzǧa ılese kelgen tuǧan künı qūtty bolsyn!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
