Korrektordan bas redaktorǵa deıin
Aınymaǵan qalyptan,
Alǵys alǵan halyqtan.
Amangeldi Sembındi,
Alty alashqa tanytqan.
(Jýrnalıstik folklordan)
Osydan otyz bir jyl buryn Almaty qalasyndaǵy Tóle bı men Baýyrjan Momyshuly kósheleriniń qıylysyndaǵy 97 páterlik turǵyn úıde ulan-asyr toı boldy. Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń baspasyna (qazirgi «Dáýir» baspasy) qarasty gazet-jýrnaldardyń qyzmetkerleri bir kúnde osynda kóship keldi. Qalamgeri bar, baspageri bar, shetinen asyǵa kútken bul kóshi-qondy sozatyndaı reti de joq-ty. Bári derlik páter jaldap, árkimniń qabaǵyna qarap kún kórip júrgen jastar men jasamystar edi. Eki-úsh shańyraqtyń shaǵyn dúnıe-múlki bir kólikke erkin sıyp ketetin. Tańerteń baspa dırektorynyń orynbasary Arno Iakovlevıch Lerh pen qurylys bóliminiń bastyǵy Leontıı Petrovıch Pıskýnov úı alǵandarǵa jaǵalaı kilt úlestirdi. Tústen keıin-aq kóshtiń basy «Aqsaıǵa» buryldy. Jettim be, jetpedim be dep janyǵyp kelip jatqan jurt...
Solardyń ishinde páterden-páterge kóshýden Almatynyń rekordyn áldeneshe ret jańartqan Qalı Sársenbaıdyń orny bólek edi. Sol joly onyń tórt bólmege qoly jetti. Qalekeńniń balalary úırenshikti daǵdymen bir bólmege jınalyp alyp, shoǵyrlanyp otyrýǵa beıim turatyn kezi osy tus. «Jas Alashta» birge qyzmet istegenbiz. Endi kórshi boldyq. Osy úıde turatyndardyń ishinde páterdiń zaryn odan kóp tartqan adam tabyla qoımas.
Shynynda da, jýrnalıster arasynda Qalı Sársenbaıdyń kórmegen qıyndyǵy joq edi. Jýrfakty bitirgen soń, gazettegi qyzmetin korrektorlyqtan bastaǵan. Jalǵyz Qalekeń emes, bul basylymǵa qyzmetke turý qol jetpes armanǵa aınalǵan jyldarda qazaqtyń búgingi myqty jýrnalısteriniń birazy tilshi bolardan buryn korbıýronyń tabaldyryǵynan ımene attap, birer jyl qate tergen.
Bul tájirıbe olardy uqyptylyqqa úıretti, mátinniń sapasyn qadirleı bilýge mashyqtandyrdy. Buryn da sóılemine selqos qaramaıtyn jigitterdiń qalamy odan ári shıraı tústi. Bular korrektorlyqty tııanaqtylyqpen atqara júrip, úzbeı maqala jazdy. Sol jazýǵa qabilettiliginiń arqasynda túbinde ózgelerden ozyp shyqty. Kóbisi korrektorlyqtan bas redaktorlyqqa deıingi jemisti joldan ótti. Súrinse de sulamady, qısaısa da qulamady. Bir qyzyǵy, olarǵa sol korbıýrodan birden bólimge barýdyń da sáti ońaılyqpen túse qoımady. Birazy ábden silikpesi shyǵyp, sekretarıatta sendeldi. Bizdiń keıipkerimiz de – osyndaı qıyndyqtyń kóriginde shyńdalǵan toptyń ókili. Jazýyn bylaı qoıǵanda, onyń ómirbaıanynyń ózi – ónege.
Sekseninshi jyldardaǵy sekretarıat degenniń ne ekenin sol kezdi bastan ótkergen býyn jaqsy biledi. Bul – bir qaınaǵan tirshilik. Kópshiliktiń jón-josyqsyz kire berýine tyıym salynǵanyna qaramastan erikken men zerikkenniń únemi bas qosatyn jeri – osy. Bireý-mireýdiń týǵan kúni bolsa da, tilshilerdiń táýir maqalasy shyqsa da, gazet qyzmetkeri issapardan at-kóligi aman kelse de, sony atap ótetin dastarhan naq sol jerde jaıylady. Sebebi, sekretarıat basqa bólmelerge qaraǵanda keńdeý bolady. Sol keńdiktiń arqasynda kásipodaqtyń jıyndary da sonda ótedi. Al partııa jınalysyna qatysatyndar bas redaktordyń bólmesinde bas qosady. Óıtkeni partııanyń aty – partııa. Onymen oınaýǵa bolmaıdy.
Jınalys pen toı-tomalaqtan bosaı qalǵannyń ózinde sekretarıattan adam qurǵamaıdy. Bireý kiredi, bireý shyǵady. Biri ketip bara jatsa, álginde ǵana qarasyn batyrǵan adam qaıta bas suǵady. Ylǵı bir sózsheńderdiń basy osynda toǵysady. Ol az deseńiz, kók bazardyń mańaıynda shabyt shaqyryp júrgen adýyndy aqyn jigitter sekretarıatqa sálem bere keledi. Mundaıda qaıdaǵy jazý... Adam aıaǵy sál basyldy-aý dep, qaǵazǵa endi úńile bergenińde, jelke tusyńdaǵy aqparat qubyry arqyly jetken patron tuǵyryna sart ete qalady. Resmı habar ákelgen jumyr qutyǵa tura umtylasyń. Keıde kórshi basylymdardyń jigitteri patronǵa salyp, bir-eki tal temeki joldaıdy. Osyndaı erekshe tásilmen jetken shylymdy qalaı shekpeısiń?!
Sol mazasyz sekretarıatta otyryp-aq, Qalı aǵamyz bir kúni «Qaıyspas qara kempirler» degen keremet maqala jazdy. Kádimgi Altynbek Qorazbaevtyń «Qara kempir» ánine ózek bolǵan jáıtterden órbitip, áleýmettik qubylystarǵa tereń taldaý jasaıdy. Oqyrmandy birden eliktirip áketedi. Bul maqala jappaı oqyldy. Keıde ár jyldarda redakııadaǵy belgili bir jýrnalısterdiń juldyzy janatyn sátter bolady. Altekeńniń «Qara kempiri» Qalekeńniń qalamyna qut qondyrdy. Keıin onyń basqa da eldi eleńdetken maqalalary jıi jaryq kórip jatty. Biraq bárimizdi alǵashqy áserge bólegen sol jarııalanymnyń jóni bólek-ti.
Qalı Sársenbaı qolyna avtoqalamyn alsa, maqala jazyp, boıaý qalamyn alsa, maket syzyp, sabyrly da salmaqty qalpymen jumysyn jalǵastyra berdi. Sóıtip, ol sekretarıatqa barǵan adam jazýdan shyǵyp qalady degen túsinikti tas-talqan etti. Onyń hatshylyqtaǵy tájirıbesi keıin molynan kádege asty. Basqa basylymdarǵa basshylyqqa kelgen kezde gazetti árlep-ásemdeýdiń myń san tásilin usynyp, ózgeshe órnek saldy.
Ádepkide aıtqanymyzdaı, onyń jýrnalıstıkadaǵy joly jep-jeńil bola qoıǵan joq. Sanany silkilep, júıkeni juqartatyn sekretarıattan bólimge endi aýysqaly júrgende, redakııada tótenshe jaǵdaı boldy. Gazetke jarııalanǵan KPSS Ortalyq Komıtetiniń qaýlysynan segiz abza túsip qalypty. Búkil jurtty sergeldeńge salǵan segiz abza oqıǵasy Qalekeńniń qyzmetten ketýimen aıaqtaldy. Mundaı jaǵdaıda áıteýir bireý-mireý jazalanýǵa tıis. Sol kúni kezekshi bolǵan sekretarıat qyzmetkeri Qalı Sársenbaı men korrektor Sádýaqas Jubatov qurbandyqqa shalynyp kete bardy. Bir qyzyǵy, ekeýi de qatarynan oza shapty. Qalı Sársenbaı keıin osy basylymǵa bas redaktordyń birinshi orynbasary bolyp qaıtyp oraldy. Uzaq jyl «Almaty aqshamy» gazetin basqardy. Qazir – «Ana tili» gazetiniń bas redaktory. BAQ salasyndaǵy Prezıdent syılyǵynyń jáne TÚRKSOI halyqaralyq uıymy arnaıy syılyǵynyń laýreaty. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri. Almaty qalalyq máslıhatynyń depýtaty. Al qatardaǵy jaýynger kezinde jumystan shyǵyp ketken Sádýaqas Jubatov qazir polkovnık dárejesine deıin jetti. Ol Ishki ister mınıstrliginiń «Qalqan» gazeti men «Búrkit» jýrnalynyń bas redaktory boldy. Olardy qyzmetten qýdalaǵan kompartııanyń demi áldeqashan bitip qaldy. Esesine bular ósip-órleı berdi.
Sóıtip, kezinde bir emes, eki birdeı bolashaq bas redaktordy jumystan shyǵaryp jiberippiz. Uıatyn aıtsaıshy...
Ónerdiń óz ókili
Armandary kóp bala,
Artyq sózge joq bala.
Aýylynda júrgen-di,
Akter bolsam dep qana...
(Jýrnalıstik folklordan)
Bala kúninde jýrnalıstıkanyń jalyna jarmasýdan góri akter bolýǵa ańsary kóbirek aýypty. Tek qur armandap qana qoımaı, mektep pen aýyldyń sahnasynda qoıylǵan talaı pesada oınaǵan. Túr-tulǵasy kelisti, daýysy jaǵymdy bozbala ónerdiń bul túrine jan-tánimen kirisken. Róline berilgeni sonshalyq, kúlse, shyn kúlgen, jylasa, shyn jylaǵan. Uzyn-sonar monologtar men qysqa qaıyrylatyn dıalogtardy únemi jattap júrgen. Jasynan halyq ánderin aıtyp úırengen. «Aqbaqaıdy» kádimgi kásibı ánshilerińnen kem shyrqamaıdy. Bul án qyryq jyl boıy Qalekeńniń repertýarynan túspeı keledi. Bizdiń balalyq shaǵymyzdyń kýási – Radj Kapýrdiń áıgili «Gospodın 420» fılminde qańǵybas bas keıipkerdiń ándetip júretin sáti esińizde me? Sonyń el arasynda keń taraǵan qazaqsha nusqasy bylaı bolyp keler edi:
«Bulttar kóship barady,
Rıta maǵan qarady.
Óle ketsem eger de,
Rıta kimge qalady?».
Qalekeń ákesiniń shlıapasyn kıip, syryqtyń basyna túıinshek ilip alyp, osy ándi de náshine keltire oryndapty. Sóıtip, onyń ánshiligi elimizdiń sheńberinen shyǵyp, halyqaralyq deńgeıge kóterilgen. Qudaı biledi, ol sóz ónerin emes, sahna ónerin qalaǵanda da, eshkimnen kem bolmas edi.
Jas kúninde aǵasy Mels pen jeńgesi Ryskúldiń qolynda ósipti. Orysy ormandaı Soltústikte týǵan Ryskúl qazaqy óńirge ózgeshe tynys ákelipti. Kitapty óte kóp oqıdy eken.
Úıge «Roman-gazeta», «Ogonek», «Krestıanka», «Rabotnıa» jýrnaldaryn jazdyryp alatyn kórinedi. Sonyń báriniń rahatyn Qalı kórgen. Ásirese, «Ogonek» sýretshiler týraly tanymdyq maqalalardy kóbirek jarııalaıdy. Solarmen tanysyp shyqqannan keıin túsinigi tereńdeı tústi. Ár eldegi, ár dáýirdegi ǵalamat qylqalam sheberleri týraly jetkilikti málimet aldy. Bul taqyryp ony keremet qyzyqtyrdy. Beıneleý óneriniń beımálim qyrlary jóninde jazýǵa yqylasy aýdy.Onyń akterlikti ańsaýynan qalamgerlikti qalaýynyń basymdaý bolyp shyǵýyna yqpal etken adam ózi týyp-ósken «Jaıylma» aýylyndaǵy orta mekteptiń muǵalimi, qazaqtyń belgili jazýshysy Pernebaı Dúısenbın edi. Ol – jetpisinshi jyldardyń aıaǵynda «Jalynnyń» jabyq báıgesinde júlde alyp, aıdy aspanǵa bir-aq shyǵarǵan qalamger.
Bala kezimizde «Kishkentaı generaldar», «Juldyzdar nege jylaıdy?» povesterimen tanylǵan Pernebaı aǵamyzdy jaqsy biletinbiz. Ilgerirekte «Lenınshil jastyń» «Aqqý» estetıkalyq klýbynyń turaqty avtory retinde áıgili sýretshiler týraly maqalalar toptamasyn jazyp, oqyrmanǵa keń tanylǵanynan da habardar edik. Keıin Qalekeńniń ózi jazǵandaı, Pernebaı Dúısenbın stýdent shaǵynda Tashkentke qazaqtyń ataqty sýretshisi Oral Tańsyqbaevty izdep barypty. Erevanǵa jol tartyp, armıannyń áıgili sýretshisi Martıros Sarıannan suhbat alypty.
Bul jaǵynan da ol keıin óner taqyrybyna mamandanǵan Qalı Sársenbaıǵa úlgi bolǵan. Qazaq ónerin aıryqsha qadirleıtin Pernekeń jalǵyz Qalıǵa emes, sol mektepte oqyǵan biraz órenniń bıikke samǵaýyna jol ashqan sııaqty. Sońǵy kezde «Jaıylmadan» shyqqan qyz-jigitterdiń qolyna ne qalam, ne dombyra ustaıtynyna ábden kóz úırendi. Sóıtip, Pernebaı aǵamyz qalamǵa qumartqan Qalı inisiniń syrshyl seziminiń pernelerin dóp basyp, qabilet-qarymynyń qulaq kúıin keltirip beripti. Sol qulaq kúıi kelisken áýendi uǵymtal shákirttiń ázirge buzyp alǵan jeri joq.
Jalpy, jýrnalıstıkada taqyrybyn tapqan adamnyń joly bolady. Barlyq saladan meılinshe habardar etýge daǵdylandyratyn qazaq baspasózinde belgili bir máseleni qaýzaýǵa mamandanǵan jýrnalıster asa kóp emes. Sol azdyń biri jáne biregeıi – Qalı Sársenbaı. Ol ómir boıy óner taqyrybyna qalam terbep keledi. Baıaǵyda Jeksenqul men Qosshyǵuldyń aýyly – Qyzylsaıǵa arnaıy baryp jazǵan, ózine ushan-teńiz bedel ákelgen «Qaıyspas qara kempirleri» de án tarıhynan tamyr tartqan dúnıe edi.
Qalı Sársenbaı qazaq ónerindegi teńdessiz tulǵalar týraly portretter toptamasyn jasady. Ábilhan Qasteev, Áýbákir Smaıylov, Moldahmet Kenbaev, Qanapııa Teljanov, Rıshat jáne Músilim Abdýllınder, Ázirbaıjan Mámbetov, Sábıra Maıqanova, Farıda Sháripova, Asanáli Áshimov, Ánýar Moldabekov, Sábıt Orazbaev, Nurǵısa Tilendıev, Amangeldi Sembın, Áıtkesh Tolǵanbaev, Ánýar Boranbaev, Ilııa Jaqanov, Áshirbek Syǵaı, Salehetdın Aıtbaev, Erbolat Tólepbaı, Bekseıit Túlkıev syndy tarlan talanttardyń el-jurt bile bermeıtin qyrlaryna kóbirek úńilip, áserli esseler, oıly ocherkter, mándi maqalalar jazdy. Avtor óz taqyrybyn jetik bilgendikten osy jarııalanymdar óner týyndysy sekildi tartymdy bolyp shyqty. Bul dúnıelerdiń bárin ónerge baýlıtyn oqý oryndarynda qosymsha qural retinde paıdalanýǵa bolady.
Qalıdyń kósemsózdik shyǵarmashylyǵynyń bir bóligi – qazaq óneriniń san-salasy týraly problemalyq maqalalar. Munyń bárinde ulttyq múdde jan-jaqty eskerilgen. Ol – ónerdegi tazalyqtyń, dástúr jalǵastyǵynyń joqtaýshysy. Jazsa, óner ólmesin, onyń týy jyǵylmasyn dep jazady. Alyptar shoǵyrynyń barshaǵa belgili úlgi-ónegesin úzdiksiz nasıhattaıdy. Sol úrdisti ustanǵan keıingi jastardy kórse, kádimgideı qýanady. Qalı Sársenbaı qazaq ónerine kóleńke túsiretin keleńsizdikterge qarsy turatyn ulttyq ımmýnıtettiń rólin atqaryp keledi.
Ol – janyńdy nurlandyratyn jaımashýaq jýrnalıstıkanyń ókili. Qazirgi keıbir aqparatshylar qoldanatyn arzan tásilderge qolyn bylǵamaıdy. Maqalalaryn oqyp shyqqan soń, sátti spektakl kórgendeı áser alasyń. Sóz óneriniń sahnasyndaǵy bul «spektaklderdiń» qaı-qaısysy da adam aıtqysyz anshlagpen ótip jatqanyn sezesiń. Sondyqtan biz ony «Qazaq kósemsóziniń Qallekıi» dep senimmen ataımyz.
Ózi Qalı bolsa, ózi ónerli bolsa, ózi ónerdi jazsa, bizdiń salanyń Qallekıi bolmaǵanda, kim bolmaq?!
Bólimge barý baqyty
Shyńdady ǵoı kóp tegi,
Sheberliktiń mektebi.
Shıryqtyryp shyǵardy,
Sheraǵańnyń shekpeni.
(Jýrnalıstik folklordan)
Taǵy da sál sheginis jasaıyq. Baıaǵy daýly qaýlynyń kesirinen «Lenınshil jastan» ketip qalǵan Qalı kóp uzamaı jańadan ashylǵan «Órken» – «Gorızont» stýdent-jastar gazetiniń jaýapty hatshylyǵyna taǵaıyndaldy. Ádepkide jumysqa shıryǵyp kirisken. Ári qyzyqty maqala jazyp, ári basylymdy árlep-ásemdep, sát saıyn jańalyq engizýge tyrysty. Biraq birtindep «Órkenniń» baǵyt-baǵdary ózgere bastaǵan soń, Almaty oblystyq «Jetisý» gazetine jaýapty hatshynyń orynbasary bolyp aýysty. Bir kúni «Qazaq ádebıeti» gazeti bas redaktorynyń orynbasary Oralhan Bókeı izdep jatyr degen jedel habar jetti. Barǵan boıda qazaqtyń áıgili jazýshysy qolyna gazetke shaqyrǵan qaǵazyn ustatyp jiberedi. Kóktemniń jyly jelindeı jaıly bas redaktor aǵasy – Baımolda Mýsınmen qımaı qoshtasyp, qalamgerlerdiń basylymyna jınalyp jatqanda «Soıalıstik Qazaqstannyń» bas redaktory Sherhan Murtaza «kelip ketsin» dep sálem aıtypty.
Bul Sheraǵańnyń siresken saıası gazetti de jurtqa jappaı oqytýǵa bolatynyn dáleldegen shabytty shaǵy edi.Ol kisi abdyrap aldyna kelgen jas jýrnalıske: «Qaraǵym, bizge jumysqa kel. Ádepkide sekretarıatta úsh aı isteısiń. Sodan keıin ádebıet bólimine aýysasyń», – depti. «Qazaq ádebıetine» ketkeli jatqanyn aıtqan eken, «Qazaqstanda jazýshy jetedi, adam tabady olar», – dep bir-aq kesipti.
Elge tanymal eki aǵasy birdeı jazǵan-syzǵandaryn baǵalap, qyzmetke shaqyryp otyr. Bul endi eki ottyń ortasynda qalady. Oılanyp-tolǵanyp, aqyry Oralhan Bókeıge: «Egemen Qazaqstan» páter bereıin dep jatyr», – dep syltaý aıtady. «Qudaı aýzyma saldy ma, úsh aıdan soń páter aldym», – deıdi Qalı. Almatyǵa taban iliktirgeli on toǵyz páterdiń tabaldyryǵyn tozdyrǵan jigit aqyry óz baspanasyna ıe boldy. Qý páterdiń qorlyǵy ózin ábden júnjitip jibergen-di. Árkimniń bosaǵasynda júrip, estimegen sózi joq. Ony aıtasyń, bir kúni úıine kelse, edende ıreleńdep jylan ketip barady... Endigi jetpegeni osy edi. Shańyraq ishinen shyqqan shubar jylan ǵoı dep oǵan da shydady. Sheraǵańnyń sheksiz qamqorlyǵynyń arqasynda sonyń bári artta qaldy.
Aqyry ádebıet bólimine aýysty. Basqa jurt bir-eki jyl istep, jónin tabatyn sekretarıattyń sergeldeńi bul úshin on jylǵa sozyldy.
Oqý ornyn jańa ǵana bitirgen túbit murt bozbalalar birden bólimge kelip, keń zalda kerdeń-kerdeń etip júrgende Qalı búksheńdep, kelesi nómirdiń maketin syzyp otyrady. Boıaý qalamynyń tuqyly muqalyp qalsa, dúkennen-dúken adaqtap, jańasyn izdeıdi. Dúnıeniń bári qat kez. Sekretarıat pen baspahananyń arasynda zyr júgirip, saýsaǵyn kúıelep, maıǵa bylǵanyp, qorǵasyn áriptiń ýyn jutty. Biraq ony azabym dep azarlanǵan joq. Barynsha sabyr saqtap, barǵa qanaǵat etti. Qoly qalt etken sátte maqala jazyp, oqyrmandy aýyq-aýyq eleń etkizip turdy.
Ol osyndaı qıyndyqpen jetken bólimge barý baqytyn meılinshe baǵalaı bildi. Júregimen, janymen jazdy. Birde bizdiń keıipkerimiz ujymnyń basqosýynda án salǵan kezde Sheraǵań Amangeldi Sembındi eske alady. «Sol topyraqtan shyqqan bulardyń án aıtýy tegin emes», – dep qamshylaıdy. Sodan bul janushyryp, La-Skalada alǵash án salǵan áıgili qazaqty izdep tabady. Ataǵy alysqa ketken Amangeldi aǵa Almatyda eleýsiz ǵana tirshilik keship jatqan kórinedi. Uzamaı osy basylymda Qalıdyń «Qarǵash» degen essesi jarııalanady. El-jurt umyta bastaǵan perzentimen qaıta qaýyshady. Asa daryndy azamattyń keıingi taǵdyry jóninde mol málimetke qanyǵady. Jan-jaqtan hattar aǵylyp keledi.
Oqıǵanyń budan arǵy órbýine eń ádemi degen erteginiń ózi de ilese almaı qalady. Sherhan aǵa depýtattyq mandatyn paıdalanyp, Amangeldi Sembınge Almatydan tórt bólmeli úı alyp beredi. Áıgili ánshini áıgili qalamger Asqar Súleımenov arnaıy izdep keledi. Sonyń bári – onyń bir essesinen keıingi ıgilikter. Qalı bul taqyrypqa áli kúnge deıin turaqty túrde qalam terbep, osydan on jyl buryn ómirden ótken Amangeldi aǵasynyń rýhyn aıalaýdan jalyqqan emes.
Sonymen, Qalıdyń bólimge barý baqyty búkil ómirine jaqsylyq ákeldi. Biraq ol bul baqytty tym uzaq kútti. Osy jolda kúıgelektikke salynbaı, sabyrlylyqty ǵana serik etti. Onyń salmaqtylyǵy men táýbeshildigine «Jas Alashta» birge qyzmet istegenimizde talaı ret kýá boldyq. Birde belgili jýrnalısterdiń biri: «Jigitter, úı alýdyń mynadaı joly bar eken. Kelińder, aıtaıyn», – dep jurtty jınap aldy. Úı dese jan qala ma, bárimiz dereý sonyń janyna jetip bardyq. Bes-alty boıaý qalamyn qolyna ustap, sekretarıattaǵy Qalı da topqa qosyldy. Álgi aǵamyz saırap tur. Bylaı qarasań, áńgimesi eptep qısynǵa keledi. «Osylaı da osylaı, jańaǵy aıtqanymdy isteseńder, páter alyp tursyńdar», – dep áriptesterin jigerlendirip qoıdy. Sóıtip, jurtty ábden dámelendirip alyp, sóziniń sońynda: «Biraq endi muny bireýler bilip qoısa, sotqa tartýy múmkin», – dep qarap tur. Sonda Qalekeń bylaı dedi: «Áı, Bóke, bári jaqsy-aý. Tek jańaǵy sottalatyn jeri shamaly... neleý eken». Jetinshi qabatty kúlki kerneı jóneldi. Osyndaı taǵdyr tálkegine ushyratqan ay kúlki men qıyndyqqa toly kezeńniń muń-nalasyn kórip, zaryǵyp jetken baqyttyń baǵasyn bilmeı ne bopty?!
Qalamyn qulashtap turyp siltedi. Maıakovskııdi ulyqtaǵan Aseevshe aıtsaq, Qalı endi bastaldy. On jyl boıy óner adamdaryn áldılegen eńbegi bosqa ketpepti. Endi óner adamdary ony alaqanǵa salyp aıalady. Sheraǵań alyp beretin tórt bólmeli páteri qazaqtyń jaqsylary men jaısańdary bas qosatyn qasıetti quthanaǵa aınaldy. Dara daryndar men tarpań talanttar ony ónerdiń jylnamashysy retinde qadir tutty. Olarmen aǵynan jarylyp, emin-erkin syrlasty.
Óner adamdarymen jaqyn bolǵannan Qalı tek qana utty. Ol birte-birte óner áleminiń óz perzentindeı baǵalana bastady. Al Qalımen syılas bolǵannan óner ıeleri de utylǵan joq. Ataǵy jer jaratyn aǵalarymyzdyń birazy jas ortasynan aýǵan shaqta qalamgerlikke bet burdy...
«Aqshamnyń» altyn qazyǵy
Qoshqaruly Qalıdy,
Qalyń qazaq tanıdy.
«Aqshamdy» oqyp, ár adam,
Ar-namysyn janıdy.
(Jýrnalıstik folklordan)
Qalı Sársenbaı – «Almaty aqshamy» gazetiniń tarıhyndaǵy úshinshi bas redaktor. Onyń aldyndaǵy eki azamat ta basylym bedeliniń bıikteýine aıtarlyqtaı eńbek sińirdi. Bul jyldarda ózimiz de buqaralyq aqparat quraldarynda qyzmet istegendikten, qalalyq gazettiń qalaı ómirge kelgenin jaqsy bilemiz. Osydan otyz úsh jyl buryn kindigi kesilgen «Aqshamnyń» alǵashqy bas redaktory Islamǵalı Beısebaev ádepki bar qıyndyqty moınymen kóterdi. Ol qazaq gazetin derbes basylym etip, aqparat keńistigine ornyqtyrýǵa kúsh saldy. Onyń sol kezeńdegi shıraqtyǵy men batyldyǵynyń arqasynda biraz nársege qol jetkizildi. Tórt jyldan keıin gazettiń tizgini tanymal jýrnalıst Erǵalı Saǵattyń qolyna tıdi. «Jas Alashtyń» mektebinen ótken Eraǵań «Aqshamdy» ózi basqarǵan on úsh jyl ishinde baısaldy basylymǵa aınaldyrdy.
Úshinshi bas redaktor gazettiń ózgeshe tynysyn ashty. Teginde, táýir jýrnalıstiń bárine birdeı myqty bas redaktor bolý baqyty buıyra bermeıdi. Qazaq baspasózinde qalamy qarymdy júırik jýrnalıst júzdep sanalady. Al barǵan jerine bereke úıiriletin, redakııany ulaǵatty ustahanaǵa aınaldyra alatyn bas redaktordy sanap shyǵýǵa qos qoldyń saýsaǵynyń ózi jetkilikti. «Almaty aqshamynyń» búgingi bas redaktory da solardyń sanatyna kiredi. Sol at tóbelindeı azshylyqtyń ishinde ustazy Sheraǵań da, onyń shekpeninen shyqqan Qalaǵań da bar.
Bas redaktor bolý baqyty degennen shyǵady... Bul bir adamnyń mıy jetip bolmaıtyn beımálim álem. Ózderin myqty bas redaktormyn dep oılap júrgenderdiń birazy qatty qatelesedi. Bir jaqsysy, bul myqtylyqty oıly oqyrmandar ǵana aıqyndaıdy. Abyroı-bedelińe de, ataq-dárejeńe de eshkim pysqyrmaıdy. Keıde redaktorlyǵyń jazýyńnan, al jazýyń redaktorlyǵyńnan asyp túsip jatady. Bul da ólshem emes. Jurt seniń gazet shyǵara alatyn ónerińdi jappaı moıyndaýy shart. Boldy! Bar-joǵy bes-alty qazaqtyń ǵana enshisine tıgen maıtalman bas redaktor bolý baqyty bizdiń keıipkerimizdiń mańdaıyna jazylypty.
Ol bedeldi shyǵarmashylyq tulǵalardy gazettiń jumysyna tartty. Ilgeride «Jas Alash» gazeti bas redaktorynyń birinshi orynbasary bop júrgende, Qadyr Myrza Áliniń «Iirim» jáne «Jazmysh» atty derekti hıkaıattaryn úzbeı jarııalap, basylymnyń taralymyn arttyryp edi. Sol tásilmen «Aqshamnyń» avtorlar tobyn qalyptastyrdy. Qalamgerlerdi tóńiregine jınady. Ult sózin aıta biletin zerdeli zııalylardyń qolyna qalam ustatty.
Qazirgi «Almaty aqshamy» – qazaq baspasóziniń kórkemdik kestesi kelisti, árlenip-ásemdelýi aıshyqty, sózi salıqaly, oıy oralymdy, óresi bıik ónimi. Gazet betindegi «Qala qundylyqtary», «Burynǵy Almaty, búgingi Almaty», «Almatylyqtardyń aldanyshy», «Almatynyń aıymdary», «Almatynyń alpaýyttary», «Almaty antologııasy», «Shahar shejiresi», «Shahar sharýashylyǵy», «Tulǵa-taǵdyr», «Tulǵa-taný», «Sana tazarmaı, qala tazarmaıdy», «Alystan kelgen hat», «Saǵyndym Almatymdy», «Burynǵynyń adamdary-aı!», «Ótken-ketken» degen aıdarlar oqyrmannyń sanasyna ábden sińdi. Ásirese, «Tazarǵyń kelse, teatrǵa bar» degen aıdardyń jóni bólek. Bul – gazet ishindegi teatr. Basqa aıdarmen beriletin maqalalardy jurt tek qana oqysa, muny kóńil kózimen kóredi. Jaı kórmeıdi, qol shapalaqtap otyryp kóredi. Keıipkerlerdiń daýsyn estıdi, demin sezinedi, avtordyń kóńil-kúıin uǵady. Mundaǵy dúnıeler qaıta qoıylatyn spektakl sekildi túrlenip turady. Óıtkeni, sheber bas redaktor bul aıdarǵa aıryqsha jan bitirip, osyndaı mártebeli mindet júktegen. Bul – biraq ózge aıdarlarda qan joq degen sóz emes.
Almaty qalasyn ár jyldarda basqarǵan qaıratkerlerdi túgeldep, árqaısysynyń portretin jasady. Osy maqalalardy toptap, kitap etip bastyryp shyǵardy. Bul buryn eshkim qolǵa almaǵan tyń joba bolatyn. «Myń jasaǵan shahardyń shamshyraǵy» degen tirkesti «Almaty aqshamynyń» urany etip aldy. «Qoǵamda áli de bolsa jany siri bóten pıǵyldan habar beretin kertartpa pikirlerge núkte qoıý maqsatynda osy sózdi gazet ataýynyń ushar basyna qashap jazdyq», – dep túsindirdi muny.
Bas redaktor Qalı Sársenbaıdyń taǵy bir ónegeli qasıetin aıtýǵa tıispiz. Ol óziniń aldyndaǵy basshylardy qadirleı bildi. Ózin solardyń dástúrin jalǵastyrýshy dep tanytty. Bul jaǵynan ony barshaǵa úlgi etken jón. Qazir kelgen basshy ketken basshynyń qaısysyn óbektep jatyr?! Sol turǵydan alǵanda Qalıdyń: «Bizdiń maqsatymyz – myń jasaǵan shahardyń shamshyraǵynyń sózi de myń kúndik bolsa degen baǵytta tynbaı eńbek etý, ıntellektýaldy basylym jasaý, myń jyldyq murattarǵa adal bolý. Meniń aldymda gazetti basqarǵan qalamy qarymdy, asa tájirıbeli eki aǵa áriptesimniń de ustanymy osy boldy. Biz de sol joldamyz», – degen sózin buqaralyq aqparat quraldarynyń úlkendi-kishili basshylaryna ónegeniń ólshemi retinde usynýǵa bolar.
Bizdiń keıipkerimizdiń qaramaǵynda qyzmet istegen jas áriptesterimiz keıingi kezde «Qalıdyń qaıraǵynda qaıraldyq» degen tirkesti qoldanyp júr. «Sherhannyń shekpeni», «Berdiqulovtyń beshpenti» degen uǵymdardyń sońyn ala «Qalıdyń qaıraǵy» degen túsinik qalyptassa, nesi aıyp?! Qalıdyń qaıraǵy baspasózdiń baıraǵyna aınalatyn kún de keler.
Ǵylymda «dáıekteme keltirý ındeksi» degen uǵym bar. Ǵylymı eńbekter deńgeıiniń bir ólshemi osyǵan qarap baǵalanady. Búginde jazǵandarynan dáıeksóz kóp keltiriletin baspasóz ókiliniń biri – Qalı Sársenbaı. Ol anaý-mynaý emes, ylǵı bir marǵasqalardyń tiline tıek bolady.
Kezinde Amangeldi Sembın týraly pikir bildirgen Sherhan Murtaza: «Endi arada jyldar ótip ketken soń oılap qarasam, durys aıtqan ekenmin. Muny Qalı Sársenbaı myna «Egemen Qazaqstandaǵy» kólemdi maqalasynda, maqalasynda emes-aý, asa iri daryndy joqtaý-essesinde eske sala ketipti», – dep oǵan rahmet aıtady. Eshkimdi ońaılyqpen moıyndamaıtyn, jurtta ne bar, ne joq ekeninde sharýasy bola bermeıtin Ábdijámil Nurpeıisovtiń ózi: «Seniń jazýyńda kýltýra bar», – dep súısinedi. Akademık Zeınolla Qabdolov onyń shyǵarmashylyǵyna kásibı taldaý jasaıdy. Muzafar Álimbaev: «Portret jazýǵa Qalı ábden-aq tóselgen eken», – dep bir tamsanyp alyp, onyń sóz qoldanystarynan birneshe mysal keltiredi. Qadyr Myrza Áli: «Kórkemónerdi kórkem jigitter jasaıdy», – dep tolǵaıdy. Gerold Belger kúndeliginde Qalıdyń maqalalary týraly «Salqyn samal jelpigendeı áser aldym», – dep jazady. Aqseleý Seıdimbek daýly kúılerdiń jaı-japsary týraly oı-tujyrymdaryn qaǵazǵa túsirip, pikir bólisý úshin arnaıy jiberedi. Ilııa Jaqanov Atyraýdan saǵynyshty hat joldap, «Júregiń qandaı názik, janyń qandaı syrly, sezimiń de pák! Dúnıege, adamdarǵa ǵashyq kózben qarap, óbekteı sóıleısiń», – dep tebirenedi. Qulbek Ergóbek aǵalyq aq nıetin hatqa aınaldyryp, basylym betine túsirip, «Seniń jazǵan týyndylaryń áli san urpaqty tárbıeler!», – dep tilek aıtady. Al qazaqqa qymbat Qabdolovtyń aıaýly jary Sáýle apaı onyń ár maqalasyn úzbeı oqyp, oı-pikirin qaǵazǵa órnektep, bátýaly batasyn beredi. Baspasózdiń bel balalarynyń barlyǵy birdeı mundaı qadir-qurmetke bólene qoıǵan joq. Demek, bul – bizdiń keıipkerimiz «Aqshamnyń» altyn qazyǵy bola aldy degen sóz.
Sol abyroıly «Aqshamnyń» aıbynyn asyrǵan ardaqty aǵamyz endi aıbarly «Ana tiliniń» altyn qazyǵyna at baılady...
Aıtpaqshy, Qalı aǵamyz baıaǵy júzge jýyq jýrnalıst bir kúnde kelip, jaýlap alatyn «Aqsaı-1» shaǵyn aýdanyndaǵy 23-úıde áli kúnge deıin turady. Kóneniń kózin qadirlep, dástúrdi dáripteı biletin áriptesimiz kisi esiginde júrgen on toǵyz qujyradan keıingi jıyrmasynshy kóshiniń kelip toqtaǵan Jeruıyǵyn qımaıtyn shyǵar...
Al sol úıdi alǵan kezde «Myna bizder «Aqsaı-1»-de turamyz, Senbeseńiz, Pıskýnovtan surańyz», – dep ándetip júretin qarasıraq balalardyń jasy qyryqqa taıap qaldy...
Erteń – Qalekeńniń dúnıe esigin ashqan, ózi basqaratyn «Ana tili» gazetiniń aqparat keńistigine jol tartqan kúni! Bilikti basshy men berekeli basylymnyń Áz-Naýryzǵa ilese kelgen týǵan kúni qutty bolsyn!
Baýyrjan OMARULY
