Sultanbek, Ǵanı jáne Alash

4556
Adyrna.kz Telegram

Adyrna.kz ulttyq portalynan Baýyrjan Omarulynyń «Ǵanı jáne «Jas Alash» atty maqalasyn (22.03.2020)  oqyǵannan keıin, osy taqyrypqa qatysty keıbir derekterdi bóliskendi jón sanadym.

Ǵanı Muratbaıuly týraly Keńes zamanynda jaryq kórgen materıaldarda onyń ómiri men qyzmetine baılanysty málimetterdiń qatań enzýradan, ıaǵnı ıdeologııalyq súzgi-suryptan ótkizilip otyrǵany Baýyrjan Omarulynyń zertteýinde  jan-jaqty qamtylyp aıtylǵan. Mysaly, onyń kedeıler tabynan emes, aýqatty áýletten shyqqandyǵy jóninde tııanaqty derek berilgen. Osynyń ózi-aq Ǵanı jóninde áli de bizge beımálim jaıttardyń bolýy múmkin ekendigin kórsetedi.

Qoǵamdyq ortada, halyqtyń túsiniginde Ǵanı beınesi «komsomol jetekshisi», «Kúnshyǵys jastarynyń kósemi», «shynaıy ınternaıonalıst», t.s.s sıpatta ornyǵyp qalǵan. Árıne, muny joqqa shyǵaryp, «joq, olaı emes, Ǵanı ultshyl edi, qazaqshyl edi» dep birjaqtylyqqa urynsaq, taǵy da qatelesetinimiz anyq. Sondyqtan eki múshelge de jetpeıtin, qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyr súrip, saıası buǵanasy tolyq bekip úlgermegen qyrshyn qaıratkerdiń tulǵasyna ásirelemeı de, áspettemeı de, baıypty baǵa berýge tyrysqanymyz abzal.

Mysaly, «Ǵanıdyń Alash baǵytyndaǵy qaıratkerlermen qarym-qatynasy qandaı boldy?» degen saýal ózdiginen týyndaıdy.

Áýelbek Qońyratbaevtyń estelikterine júgine otyryp, Baýyrjan Omaruly: «Ádebıetshi-ǵalym Ǵanıdyń Sultanbek Qojanovpen bir aýlada turǵanyn baıandaıdy. Gazettiń «Jas Alash» atalýyna áıgili ult qaıratkeri Sultanbektiń yqpaly bolýy da múmkin ǵoı...», - degen boljam aıtady.

Osylaı dep kesip aıtatyn qolda turǵan daıyn deregimiz joq; biraq qazaqtyń qabyrǵaly qaıratkeri Sultanbek  Qojanulynyń Ǵanı inisimen tyǵyz baılanysta júrip, kóp jaǵdaıda pikirles bolǵanyna senimimiz kámil.

1925 jyly Máskeýde Kúnshyǵys halyqtary baspasynan «Bizdiń Ǵanı» atty jınaqtyń jaryq kórgeni belgili. Qaraly jıynda sóz sóılegen, álgi baspanyń jetekshisi Názir Tórequlovtyń osy kitapta «Bizdiń Ǵanı» atty maqalasy bar (jınaq ataýy soǵan sáıkes qoıylǵan). Al Názirdiń metropolııa astanasynda qyraǵy kózderdiń baqylaýy astynda otyrǵan Alash kósemi Álıhan Bókeıhanmen etene jaqyndyqta bolyp, sonda «Temirqazyq» jýrnalyn tize qosyp birge shyǵarǵanyn, qazaq jastarynyń «Jerlestik» uıymynyń jumysyna tikeleı aralasqanyn eske alsaq, belsendi Ǵanıdyń mundaı úderisterden tysqary turýy aqylǵa syımaıtyny anyq...

Názir Tórequlov qaraly jıynda sóz sóılep tur

Osy jınaqta Ǵanıdyń úzeńgiles dostarymen jáne saıası áriptesterimen birge, sol ýaqytta Qazaq ólkelik partııa komıtetiniń jaýapty hatshysy (respýblıkanyń ekinshi basshysy) qyzmetin atqarǵan Sultanbek Qojanulynyń da «Ǵanı joldas» atty azanamasy basylǵan.

Ǵanı 1925 jylǵy sáýirdiń 15-inde dúnıeden qaıtty. Naq sol kúni Qazaqstannyń jańa kindigi – Aqmeshit qalasynda Qazaq ólkelik keńesteriniń V sıezi ashylyp, sol jıynda qalanyń atyn «Qyzylorda» dep ózgertip, «qazaq» ataýyn resmı túrde bekitý týraly tarıhı uıǵarym jasaldy.

Mine, osy sáıkestikke mán bergen Sultanbek: «Biz taǵdyrshyl emespiz-aý, biraq osy eki oqıǵanyń bir kúnde bolyp, qýanyshqa kúıinish oralyp, alabajaq bola qalǵany... maǵan á degende shynymen taǵdyr sumnyń mazaǵyndaı bolyp kórindi», - dep jazady.  Jáne: «Shynynda Qyzylordadaǵy uly dýmannyń ıesi Ǵanı joldas emes pe edi?», - dep onyń rýhyn kótermelep, qurmet tanytady.

Bir qyzyǵy, maqaladan Ǵanıdyń ǵapyl qazasy týraly habardyń Qyzylordaǵa ábden keshigip, 20 sáýir kúni ǵana «betine qara jamylǵan Máskeý gazetteri» arqyly jetkenin bilemiz. Sultanbektiń jazýynsha, «jaıshylyqta sartyldap tıip turatyn telegram habarlary «Tashkent bógeti» degen bálege ushyrap», kesheýildep qalǵan. Bul da – bir tylsym jaıt. Álde, Máskeýdegi bılik Ǵanıdyń baqıǵa kóshkenin Qazaqstan basshylyǵyna dereý habarlasa, sıez delegattary arasynda áldebir dúrligis týýy múmkin dep saqtyq jasady ma eken?.. Sultanbektiń sóz saptasyna, qaıran qalysyna qaraǵanda, solaı bolýy ábden yqtımal.

Ǵanıdy máńgi saparǵa shyǵaryp calý sáti

Sultanbek óz maqalasynda: «... ult teńdigi shynymen ornap, jalpy eńbekshiler birligi, eńbek jurtshylyǵy jolyna qurmet qylýǵa qashan jol ashylady dep sýsaǵan er –  bizdiń Ǵanı emes pe edi?», «Ǵanı qarasyn úzip, toptan jeke shyǵyp ketken júırikterden bolyp, bárin bilip qoıǵan,  bárin buryn boljap kórip qoıǵan iri danalardan bolmasa da, qazaq eńbekshi jastarynyń  qozǵalysynan qaınap týyp hám birge aıaqtanyp kele jatqan jas talap, jas qyran edi», «Qazaqstan tarıhynda tolqyndy belinen asyp, jańa ortalyq kindigine kóship, shekarasyn jınaqtap jatqan barlyq el-jurtyn biriktirip, jańa jol temir qyzyp, ekpindi isteýde turǵanda Ǵanıdaı jas qyrannyń baǵasy qymbat,  Ǵanı bizge kerek edi», «...iske kim bas bolýynyń, jumystyń kimniń qolymen istelýiniń Qazaqstan sharttarynda úlken mánisi bar. Jyǵylǵan ústine judyryq bolyp, Ǵanıdaı joldastyń ólýi biz úshin orny tolmaıtyn shyǵyn», -  dep, ómirden erte ozǵan jalyndy qaıratkerdiń ornyn kúızele joqtaıdy.

Sultanbek áli qabyrǵasy qataımaǵan jas azamattyń alyp-ushpa minezindegi erekshelikterdi de búkpesiz aıtady. «Ǵanı keı máselelerde ústirtin, keı jerlerde jańylys ketetini de bolýshy edi. Keı ýaqytta aıǵaımen ańǵyrttaý shaýyp ketetini de bolýshy edi. Biraq Ǵanıdyń esh ýaqytta ımany saıazdanyp, nıeti bylǵanyp kórgen emes», «Ǵanıdy ıtermelegen kúsh, qıqýlap qyzdyrǵan jel – tóńkeris tolqynynan týǵan jas jurtshylyq edi» degen joldar – sony aıǵaǵy.

Sultanbek «Ǵanıdyń minezderindegi orqashtar, qylyǵyndaǵy ólgenshe basylmaı ketken, baıaýlamaıtyn, ekpinindegi bir iske kirisse, shyn peıilimen sheshilip isteıtin aq kóńildigin» aıta otyryp, onyń boıyndaǵy aıryqsha qasıetterin jeke qarym-qatynasy arqyly da asha túsedi. Mysaly, «1922 jyly Ǵanımen bir sóıleskenimde, «Qazaq, qazaq deı beresiń, jalpy eńbekshilder qamy jóninen túk aıtpaısyń» dep, meni biraz kımelegeni áli esimde bar», «1923-1924-inshi jyldary Túrkistanda ult arasy arpalysy kúsheıip ketip, shekara talasy, enshi alý úlesi talasy qozyp turǵanda, «Qazaq eńbekshileriniń aqysy kete bere me? Ult saıasaty nasharǵa qorǵan bolýda bolyp, qazaq jastary paıdasyna ol saıasat nege júrmeı qalady?» dep Ǵanı qyza qaınap, sóılep sheshilip, meni neshe ret alqymdaǵan», - deıdi. Taǵy da ózine kelip, «neshe ret doldanǵan» osyǵan uqsas sátterin esine alady. Biraq, «osy qylyqtyń barlyǵy Ǵanıǵa laıyq» dep túıedi.

Ǵanı qabiriniń basynda

Tájirıbeli qaıratkerdiń pikirinshe,  «Ǵanıdyń senetini – proletarıat jurtshylyǵy edi; Ǵanıdyń yqylasyn alǵan piri – ortaqshyl partııasy edi».   Zamandastarynyń sýretteýinshe, taldyrmash deneli, aqquba óńdi, ústine –  tik jaǵaly kostıým, galıfe shalbar,  ádemi etik, bylǵary shápke kıip júretin bozbalanyń «minsiz» turpatyna Sultanbektiń sózderi jańasha reńk qosatyny sózsiz. Taptyq ıdeologııa kúsheıip, ulttyq saryn tunshyqtyryla bastaǵan tustyń tárbıesimen qalyptasyp, jańa zamanǵa beıimdelý ústindegi jas urpaq kóseminiń bolmys-bitimindegi ózgeshelikterdi alashshyl azamattyń dóp baıqaǵany, ony tereń maǵynaly tuspalmen meńzegeni kórinedi.

Bir aıta ketetin nárse, 1936 jyly Almatyda «Qazaqstan» baspasynan «Bizdiń Ǵanı» atty taǵy bir jınaq shyǵarylǵan (qurastyrýshylary –  Sh.Ótepov pen N.Tilenshıev). Tań qalarlyǵy sol, oǵan Sultanbektiń maqalasy engizilmegen, biraq alǵashqy basylymda jaryq kórgen dúnıesiniń sóılemderi túıdek-túıdegimen, sál-pál ózgertilgen qalpynda Q.Muratpaevtyń «Ǵanıdyń ómirinen» atty esteliginde «jıendiktiń» bir úlgisi esebinde júr. Al bir jerde aty atalyp qana ótetin Názir Tórequlov «eski qazaq qyzmetkerlerinen» dep kórsetilgen. Ári bul kitapta, basqa taraýlarmen qatar, «Ǵanı ultshyldyqqa qarsy kúreste» degen taqyrypsha da paıda bolǵan. Al Ǵanıdyń redaktorlyq qyzmetine baılanysty sóz etilgende, «Jas qaırattyń» shyǵysy «Jas alashqa» qaraǵanda kóp basqa bolady, óıtkeni «Jas qaırat» tap kúresin qolyna kótere shyǵady» delingen. Bul, kerisinshe, «Jas alash» ulttyń týyn jelbirete shyqty degenge saıady emes pe?!

Mine, Ǵanıǵa baılanysty málimetter ýaqyt ozǵan saıyn osylaı «óshirile» bastaǵan.

Álbette, Ǵanıdy jaqsy bilmese, basyn qadirlemese, Sultanbek Qojanuly onyń qazasyna sonshalyqty tebirene, tolǵana ún qatpas edi.

Kórnekti ǵalym Áýelbek Qońyratbaevtyń esteliginde Ǵanıdyń Sultanbek Qojanulymen emin-erkin baılanysta bolǵanyn jáne kerek jerinde oǵan sózin ótkize bilgenin rastaıtyn bir epızod bar. Tashkentke bilim izdep kelip, ashtyqtyń zardabyn tartqan jastarǵa talǵajaý etetin qorek taýyp bere almaı qınalǵan Ǵanı aqyrynda Túrkistan respýblıkasynda tutqaly qyzmette otyrǵan Sultanbek Qojanulynyń  aldyna baryp júginip: «Ásker paegine qol salsańyz da bizge nan taýyp berińiz», - dep ótinish aıtady. «Kóp uzamaı jaǵdaıymyz túzeldi», - deıdi Áýelbek. Osylaısha, Sultanbek Ǵanıǵa qysyltaıań sátterde árdaıym qol ushyn sozǵan.

«Aq jol» gazetinde Ǵanıdyń maqalalary jaryq kórip turǵan

Sultanbek Qojanuly negizin qalap, jaýapty shyǵarýshy (bas redaktor) retinde qol qoıyp otyrǵan «Aq jol» gazetiniń tigindilerin paraqtasaq, «Jas alash» gazeti týraly biraz málimetti ushyrastyra alamyz. Mysaly, «Aq joldyń» 1921 jylǵy 6 naýryzdaǵy sanynda Tashkenttegi qazaq-qyrǵyz ınstıtýtynda stýdent jastardyń jalpy jıylysy ótip, gazet jaıy talqylanǵandyǵy bylaısha sóz etiledi: «Jastar gazetiniń atyn «Jas alash» qoıdy. Gazetti basqaryp turatyn 3 kisilik jazýshylar uıymy taǵaıyndaldy. Bul 3 kisi jazda eline qaıtpastan, Tashkentte qalyp, gazet jumysyn atqaryp turýǵa mindetti boldy. Jazýshylar uıymyna kirgender: Ǵanı Muratbaev, Áljan Buqarbaı. Bulardan basqa jáne eki adamdy jazýshy qylyp taǵaıyndady». Munan soń, jastar gazetiniń ekinshi sany 1921 jylǵy 11 sáýirde shyqqany habarlanyp: «Bul aıaq alysynan tanbasa, «Jas alash» súp-súıkimdi gazet bolady», - dep úmit artady («Aq jol», 12.04.1921). Odan ári «Jas alash» gazetine jazylý naýqany («Aq jol», 23.12.1921), sondaı-aq basylymnyń materıaldyq-qarjylyq qıynshylyqtary («Aq jol», 29.02.1921) týraly másele kórinis tapqan. Bul Alash arystary shyǵarǵan «aǵa» gazettiń baspasóz maıdanyndaǵy óz «izbasaryna» qalaısha qamqorlyq tanytqanyn ańǵartady.

Áýelde «Jas alash» gazetiniń redakııasy «Aq jol» basqarmasynyń ǵımaratynan pana tapqanyn da umytpaǵan jón. Al Ǵanı bir ýaqyt Túrkistan Ortalyq Atqarý Komıteti (tóraǵa orynbasary Sultanbek Qojanov bolatyn) jataqhanasynyń 18-inshi bólmesinde turǵan. Keı derekterde bul oryn da «Jas alashtyń» redakııalyq qonysy retinde aıtylady.

Ǵanıdyń Sultanbek Qojanulyna jaqyn bolǵanyn aıǵaqtaıtyn endigi bir qujat Máskeýdegi Reseı memlekettik saıası-áleýmettik tarıh arhıvinen alyndy (62-qor, 2-tizbe, 76-is). Alash qozǵalysymen múddesi toǵyspaǵan iri qaıratker Turar Rysqulov 1923 jyly Qabylbek Sarymoldaevqa «Qojanovtyń tobymen kúres sharalaryn» kórsetip jazǵan hatynyń 20-synshy tarmaǵynda: «Men munda barlyq áreketti jasap jatyrmyn. Osyndaǵy qyrǵyz jáne ózbek kommýnısterin ustanǵan baǵyt jóninde qulaǵdar etemin. Bul arada Muratbaev úgittep júrgenimen, túzetemiz, tabysqa jetemiz dep oılaımyn» («Ia zdes vse mery prınımaıý. Postavlıý v kýrs zdeshnıh kırgızskıh ı ýzbekskıh kommýnıstov o vzıatoı lınıı. Dýmaıý, chto býdet ýspeh, hotıa Mýratbaev ı agıtırýet zdes, no ıspravım»), - deıdi.

Ǵanı Máskeýde oqıtyn qazaq jastary arasynda

Ǵanıdyń qanshalyqty «túzelgenin» biz bilmeımiz, biraq Sultanbek Qojanuly keıinnen «Aq jol» (17.01.1925) jáne «Eńbekshil qazaq» (31.01.1925) gazetterinde birdeı jarııalaǵan «Meniń jaýabym» atty maqalasynda: «Gazette, sóz arasynda «ult» degenime, qısyny kelgen jerde «ult mádenıeti» degenime Turar joldas Lenındi, Kaýtskııdi qoldanyp, qosyn jıyp kelip tıisti. Men ony áýelgi kezde qazaqsha úıreneıin degen shyǵar dep eskergen joq edim. Artynsha Máskeý stýdentteriniń qaýlysy degen «Eńbekshil qazaq» betin basyp ketken soń,  bul úırenshik emes, úlken áreket ekenin, bul qateni kórsetý ǵana emes, ádeıi kompanııa ekenin túsindim. Joldas Turar oryssha jazyp, Máskeý tilshilerine qazaqshaǵa aýdartqanynan habar alǵan soń-aq, maqsat tereń, is «katta» ekenin abaıladym», - degeninde talaı syr jatqany málim. Óıtkeni 1924 jyldyń 24 qarashasynda Máskeýde oqıtyn qazaq jastarynyń «Jerlestik» uıymy Maǵjan Jumabaıulynyń shyǵarmalaryn talqylap, aýyr aıyptar taqqan bolatyn. Al uly aqynnyń óleńder jınaǵyn Tashkent qalasynda Sultanbek Qojanuly óz alǵysózimen jaryqqa shyǵarǵan edi. Jıylystyń qaýlysyna «kitaptyń jarııalanýyna atsalysqan qyzmetkerler jaýapqa tartylsyn» degen tarmaq engizildi. Bul basqosýdyń ishinde ózi tárbıelegen Ótebaı Turmanjanov sekildi shákirtterimen birge, Ǵanı Muratbaevtyń da bolǵanyn professor Sherıazdan Eleýkenovtiń zertteýlerinen jolyqtyramyz. Bizge Ǵanıdyń osy aıtysta qandaı pikir ustanǵany beımálim kúıinshe qalyp otyr...

Tabyttaǵy Ǵanı

Baýyrjan Omaruly óz maqalasynda baspasóz tarıhynyń bilgiri, professor Temirbek Qojakeevtiń deregine súıene otyryp, 1921 jyly ótken Qazaqstan komjasodaǵynyń I sıezine delegat bolyp qatysqan Ǵanı Muratbaevtyń «gazettiń «Jas alash» ataýynan ultshyldyq lebi esedi, ony ózgerteıik» degen pikirlerge kónbegenin, sol ataýdy qaldyra berýdi jaqtaǵanyn aıtady.

Bul áli taptyq ıdeologııa talqysy men tartysyna tolyq túsip úlgermegen, ózi bilim alyp, dáris oqyǵan Qazaq-qyrǵyz ınstıtýtyndaǵy saýyq keshterinde Mirjaqyp Dýlatulynyń «Balqııa» dramasyn qoıdyryp, Maǵjan Jumabaıuly, Muhtar Áýezov,  Faızolla Ǵalymjanov, Muhamedjan Tynyshbaev, Halel Dosmuhamedov, t.b. Alash qaıratkerlerine qarap boı túzep júrgen Ǵanıdyń áreketi bolsa kerek-ti...

Amantaı ShÁRIP,

QR UǴA korrespondent-múshesi

Pikirler