(Esse)
Türkıstannyŋ tülegı
Qoş, qaityp oralmaityn bal däurenım,
Sen dünie samǧau ma edıŋ, aldau ma edıŋ?!
Baqytty, qaiǧy-mūŋsyz balalyǧym
Jelge ūşyp, qūmǧa sıŋıp qaldy-au menıŋ!
Ybyrai Bekjıgıtov
Jurfaktaǧy elu orynǧa elu aqyn tüsetın jyldar... Bız tüsken jyly da solai boldy. Şetınen sūrapyl. Bauyrjan Üsenov, Gülnar Salyqbaeva, Nüsıp Äbdırahimov, Säuleş Şätenova, Änuarbek Äuelbek, Nūrmira Älışerova... Jurfak pen filfakty tel emgen jyr jampozy Svetqali Nūrjan ekı jataqhananyŋ arasynda tynymsyz jortady... Qystauy – filfak, jailauy – jurfak sol şiyrşyq atqan şaitan mınez şaiyrlardyŋ arasynda bızden görı eresek, öleŋı de, özı de ūstamdy qarapaiym kurstasymyz Ybyrai Bekjıgıtov jürer edı. Jüruın jürgenmen tüienı şögermei mınetın anadai soiqandardyŋ soŋynan ılesıp otyru oǧan äste oŋai bolmaityn.
Ol jyldardyŋ aqyny qazırgıdei ömırge eptı bozbalalar emes, omyrauyn aşyp, jelge qarsy jüretın jalaŋtöster edı. Erteŋgı künın oilamaidy. Jūrtqa jüregın jūlyp beredı. Jalyn ūstatpaityn şu asaudyŋ üiırı siiaqty top-tobymen örıp jüredı. Jai jürmeidı, dauyldatyp jüredı. Jürgen jerın qūiyndatyp ketedı. Onyŋ üstıne ol däuırde «jaqsy aqyn jaqsy ışuge tiıs» degen qataŋ qaǧida ornyqqan-dy. Sıltei almasaŋ saǧan sert. Aqyn özın ünemı qūrbandyqqa şalady. Poeziia pyraǧyna mıngen adamnyŋ ūstanatyn jazylmaǧan zaŋdary bar. Joryqqa bırge barǧan dostaryŋ būlǧalaqtap qalsa, sen būltalaqtamai, üiıne jetkızıp tastauyŋ kerek. Öitpeseŋ, ol kez-kelgen sätte aiyqtyrǧyşqa tüsuı mümkın. Mūnda tünep şyqqany äşkere bolsa, oqudan alastalyp ketuı de kädık. Sondyqtan aqynnyŋ ömırı ünemı qyl üstınde.
Şiyrşyq atyp tūratyn şiraq şaiyrlardyŋ ortasyna Ybyrai erkın kıre qoimady. Sebebı, olardan jasy äldeqaida ülken edı. Şaitan sudy şaiqap ışıp, taŋ atqanşa tynym tappaityndardyŋ sanatynan emes-tı. Onyŋ üstıne jastaiynan nauqasqa şaldyǧyp, öleŋın de örıstete almady. Bıraq ömır üşın küresudei-aq kürestı. Tıptı halyq emşısı atanyp, därı-därmektıŋ san türın oilap tauyp, özın de, özgelerdı de keselınen aiyqtyrdy. Aqyry auyr dert degenıne jettı. Ol osydan bır jarym jyl būryn ömırden öttı.
Sol seksen bırınşı jyly bızben bırge jurfakqa oquǧa tüskenderdıŋ arasynda eresek ekı jıgıt bar edı. Bıreuı – otyz tört jastaǧy Amanǧali Dairabaev, ekınşısı – jiyrma bestegı Ybyrai Bekjıgıtov. Mektepten jaŋa ǧana ajyraǧan bızge olar öte egde körınetın. Syilaitynbyz ərı erkeleitınbız. Jeme-jemge kelgende eptep yǧatynbyz... Ülkennıŋ aty – ülken. Tairaŋdasaŋ, tarpyp jıberedı. Tau tūlǧaly Amanǧali aǧa alpysqa tolmai dünie saldy.
Ybyrai Bekjıgıtov... Qarapaiym ǧana ǧūmyr keştı. Eşkımnıŋ aldyn oraǧan joq. Adam balasyna ziiany timedı. Bır qaraǧanda qoi auzynan şöp almaityn momyn sekıldı körınetın. Bıraq sol momyndaryŋnyŋ da keide erın bauyryna alyp tulaityny bar ǧoi. Onyŋ da söitıp janartaudai atqylaǧanyn bır-ekı ret kördık. Qarap jürmei özımız ūrynatyn edık. Äitpese, tek jürseŋ Ybekeŋnıŋ sende nesı bar?!
Sol Ybyrai aqynyŋ mynadai bır öleŋ joly bar edı:
Syi-qūrmetı taǧdyrdyŋ bar desek te,
Ömırımdı arnaman jarty esepke.
Ūlylardyŋ jazǧanyn oqyp jatam,
Suyq pəter, temır tor, tar tösekte...
«Ybeke, – deimız bız qaljyŋdap, – sonda sız qai ūly adamnyŋ qai ǧalamat şyǧarmasyn oqyp jatyr edıŋız?». «Marksizm-leninizm klassikterı ǧoi... Tarihtan seminarǧa daiyndalyp jatyrmyn da». Sözden sürınbeidı. Riiasyz küledı de jüredı. Ybekeŋnıŋ aityp tūrǧan adamdaryn ūly adamdar emes dep körşı...
Sonymen qatar, bız student bolǧan tūsta mynadai əzıl söz bar edı: «Oqyŋyz, qyzyq! Jurfakta Serdəliev Bekjıgıt, Bekjıgıtov Ybyrai, Ybyraeva Baian degen studentter oqidy. Bır ǧajaby, üşeuı de Şymkent oblysynyŋ Türkıstan audanynan!». Türkıstannyŋ üş tülegı de osal emes-tı. Bıreuı sazger, bıreuı aqyn, bıreuı jurnalist... Baiannyŋ qazır qaida ekenınen habarsyzbyz. Jūrt jappai aitatyn bırneşe ännıŋ avtory, publisist-ǧalym Bekjıgıt Serdälı tuǧan jerınen ūzaǧan joq. Türkıstandaǧy Halyqaralyq qazaq-türık universitetınde jurnalist mamandyǧyn igerıp jatqan studentterge därıs beredı.Olar Ybyraidy aǧa tūtty. Ybekeŋ de jolynan jaŋylǧan joq.
Şaiyrdyŋ şydamdysy
Tük bolmaǧan adamdai erteŋıne,
Jel bailap köŋıldıŋ aq jelkenıne
Qoltyqtasa tatu bop ketuşı edık,
Ainaldy-au, sol bır künder ertegıge!
Ybyrai Bekjıgıtov
Oquǧa keşteu tüsse de, köşten qalmady. Universitettı bıtırgen kezde orda būzar otyzyna jetken-dı. Öleŋderı ırılı-ūsaqty basylymdarda jariialanyp jatty. Ol kezde qazaq ruhaniiatyndaǧy eleulı jaŋalyq bolyp sanalatyn student aqyndardyŋ jinaǧyna da bırqatar jyrlary endı. Jurnaldyŋ töresı – «Jalynǧa» da öleŋder toptamasy şyqty. Ol kezde eŋ bedeldı ädebi basylymdar – «Qazaq ädebietı» gazetınde, «Jūldyz» jäne «Jalyn» jurnaldarynda şyǧarmalaryŋnyŋ jaryq köruı – ädebi ortada moiyndaludyŋ basy. Bıraq būǧan Ybyrai onşa asyp-tasqan joq, sol baiaǧy salmaqty mınezımen ündemei-aq öleŋderın jazyp jüre berdı.
Bärıbır bız ony özımızben qatar oqyǧan basqa aqyndarmen salystyratynbyz. Jas aqyndardyŋ bärı şetınen mınezdı edı. Töbesı körıngennen aq jauyndai jyr seldetıp kele jatatyn. Olardyŋ ekpınıne eşkım şydamaityn. Al alqyn-jūlqyn, artyq-auys mınezı joq bızdıŋ kurstasymyz «tek jürseŋ, toq jüresıŋ» degen qanatty qaǧidany tastai qatyp ūstanatyn. Ony da tüsınuge bolady. Auylda bes-alty jyl jūmys ıstep, klastastary joǧary oqu ornyn bıtırıp ketken kezde jurfakqa äzer ılınse, tek jürmei qaitsın?!
Sol tūsta jūrt jyrlaryn jappai jatqa oqityn Jarasqan aqynnyŋ mynadai jyr joldary bar edı.
«Aqynbyz dep qaqpai-aq keudemızdı,
Tanidy ǧoi osy jūrt keide bızdı.
Futbolister siiaqty janküierge,
Jyrtyp-jyrtyp bermei-aq jeidemızdı».
Jas perılerge tän mūndai düleilık Ybyraidyŋ boiynda joq-tyn. Ol öz mınezın tūsaulai bıletın salqynqandy, saliqaly, şydamdy şaiyr boldy. Onyŋ janküierlerge jyrtys sekıldı taratyp ülestıre beretın artyq-auys fubolkalary da köp emes-tı. Köp bolǧannyŋ özınde ony jyrta saluy ekıtalai... Ybyrai jüregın jalaŋaştap, aǧysqa qarsy jüzetın bülıkşıl aqyn bolǧan joq. Kelıssın-kelıspesın öŋeşın jyrtyp, özeurep öleŋ oqityn oǧaş qylyqtan da ada edı. Ötınıp qoimasaŋ ǧana, bır-ekı öleŋın oqyp, qoiyn däpterın jasyra qoiady. Ol däpterdı qaida tyqqanyn jan balasyna bıldırmeidı. Jürıs-tūrysy jatqan bır jūmbaq.
Alqaly topqa köp jolamaidy. Ünemı jūrttan alysyraqta saiaq jüredı. Öz betınşe oiǧa şomyp kele jatady. Bırdeŋe sūrasaŋ jauap beredı. Sūramasaŋ tıl qatpaidy. Al endı külgende bükıl bet-auyzy jiyrylyp, şynaiy nietımen riiasyz küledı. Ol külgende bärımız de külemız. Mūqaǧalişa aitqanda, jüregınıŋ tübıne kır jasyrmai, bükıl jan düniesımen aqtarylady.Ybyrai sabaqtan bas almai, oqudy alǧy kezekke qoiatyndardyŋ qataryna da, köştıŋ soŋynda qalyp, ılınıp-salynyp jüretınderdıŋ sanatyna da jatpaityn edı. Ol atoilap alǧa şappady, şaŋ qauyp artta qalmady. Jūrttyŋ juan ortasynda tırşılık keştı. Sol tırşılıgı özıne de, özgelerge de ūnady.
Radiojurnalistika pänınen därıs beretın Namazaly Omaşev aǧamyz sabaq üstınde Ybyraidy qaljyŋmen äbden qajaityn. Ärine, oǧan büiregı būryp tūratyny, oi-pıkırlerın terıs körmeitını belgılı. Bıraq sonda da är sabaqta kemınde bır ret sözben şymşyp ötetın. Bır künı ūstazymyz tılınıŋ tıkenın taǧy bır qadaǧan sätte ündemeidı degen Ybyraidyŋ özı: «Oi, aǧai-ai, men sızdıŋ bır bälekei balaŋyz boldym-au!», – degenı bar emes pe?! Bükıl kurs du ete qaldyq. Studentınıŋ tyǧyryqqa tırelıp qalmai, tabanda aitqan tapqyr sözıne Namazaly aǧaidyŋ özı de ezu tartty. Sodan aqyn dosymyzdy bırazǧa deiın «bälekei bala» dep atap jürdık.
Oqu bıtırgen soŋ elıne kettı. Tuǧan jerınıŋ maŋaiynda, Türkıstannyŋ töŋıregınde jürdı. Būqaralyq aqparat qūraldarynda, özge de mekemelerde jūmys ıstedı. Tıptı dıni oqu ornynda da sabaq berdı-au deimın. Sırä, universitette arab tılın oqytqan Märziia Mäjenova apaidan üirengen bılım-bılıgınıŋ paidasy tigen boluy kerek.
Qarapaiym tırşılıgınde önegelı ıspen ainalysqan syŋaily. Öleŋ jazudy orta joldan tastap ketken joq. Özımen bırge jyrlary da eseidı. Būryn jastyqtyŋ jelıgın, köŋıldıŋ albyrttyǧyn jazǧan dünielerıne arqau etse, endı ömır qūbylystary, adam bolmysy turaly köbırek tolǧanatyn boldy. Bıraq öleŋdı jiı jazyp, ony jiı jariialaityn aqyndardyŋ aldyŋǧy legınde jürgen joq. Qara sözdıŋ qadırın bıldı. Öleŋı jürekten şyǧatynyn sezgende ǧana köŋıl-küiın kestelep, qaǧaz betıne tüsırdı.
Şydamdylyq onyŋ qanyna bıtken siiaqty edı. Janyna batqan dertke de, jüikesın jūqartqan jäitke de şydap baqqan sekıldı. Öleŋ jazatyn tūrǧylastary ūşyp-qonyp jürgende baisaldy qalpynan tanbaiǧan ony şaiyrlardyŋ şydamdysy deitınımız de sodan.
Öleŋ sözdıŋ ökılı
Boztorǧai bop tögedı aq taŋ änın
Bar ma maǧan, keler kün, saqtaǧanyŋ?
Adamdardyŋ ümıtı üzılmesın,
Toqtamaǧyn, altyn kün, toqtamaǧyn!
Ybyrai Bekjıgıtov
Bırde Ybyraidyŋ student şaǧymyzda tüsken bır suretın tauyp aldym. Öleŋ oqyp tūr. Sol jyldardyŋ suretı... Köp närse oiǧa oraldy. Onyŋ tuyp-ötken auyly Qūşata dep atalatyn. Sol Qūşatany auzynan tastamaityn. Nege solai dep atalǧanyn, ölke tarihyndaǧy tuǧan aulynyŋ orny qandai ekenın äŋgımeleuden bır sätke jalyqqan emes. Äiteuır ol üşın bükıl qazaq jūrty bır töbe de, Kentaudyŋ qoltyǧyna tyǧyluǧa ūmtylǧan Qūşatasy bır töbe. Bäsı biık baluandar jönınde «Küş atasyn tanymas» deitın bolsaq, endı Ybyraidy tılge tiek etsek, «Qūşatasyn tanymas» dep äzıldeitındı şyǧardyq.
Ybyraidyŋ osy tuǧan auylyna arnalǧan öleŋderı barşylyq edı. Sol öleŋderınıŋ bärınde saǧynyş pen mūŋ tūnyp tūratyndai körınetın. Ol oi sılemderın ärıden ızdeitın. Batyr babalardyŋ tektı tūlparlarynyŋ tūiaǧy tigen tarihtyŋ tereŋıne üŋıletın. Üŋıletın de özın sol baǧa jetpes şerlı şejırenıŋ jalǧasy, san ǧasyrdan künı bügınge jetken bütınnıŋ bölşegı sekıldı sezınetın. Sondyqtan ol köŋılı tüskende bylaişa jyrlar edı:
«Qūşata – äkelerdıŋ qūt mekenı,
Er jıgıt jolǧa şyǧar jüktese elı.
Aqyn bop tumaǧanda, astanaǧa,
Aiyrbas jasamas em tıpte senı».
Sonymen, aqyn bop tuǧan bala jyraqta jürse de Qūşatasynyŋ atyn jüregınde jattap, topyraǧyn basyna jastap jatatyn boldy. Almatynyŋ jūqaltaŋ studentı auyldy oilaǧanda balalyq şaǧyn eske alady («Jatyp ap saialauşy em qūba talyn, Özıŋde jürıp qūrǧam jyr otauyn»), öz öŋırınıŋ tabiǧatyn özgeşe bederleidı («Tılme özen, jaǧaŋ tastaq, auaŋ baldai, Säuırde esken maida, samal qandai»), elge degen saǧynyşyn körkem oimen kesteleidı («Men üşın saǧan jetu bolady arman, Oi busa tūiǧyndaimyn jaralanǧan»).
Ybyrai aqynnyŋ osy öleŋınde «Özıŋe oralam dep ketıp edım, Ömır jolym bastau ap qara joldan» degen ekı tarmaq bar. Özı aitqandai, oqu bıtırgen soŋ ol elıne oraldy. Köp jyl qyzmet atqardy. Äbden mauqyn basqan soŋ ǧana Alatau jaqqa attandy. Ömırı men öleŋınıŋ tynysy aşylatyn janǧa jaily mekendı bälkım sol jaqtan qarastyrǧysy kelgen şyǧar. Öitkenı, onyŋ jürek tükpırıne jasyrǧan syryn äigıleitın mynadai bır öleŋı bar-dy:
Än äuenı janymdy baurap aldy,
Näzık sezım jylytyp jauraǧandy
Menıŋ-daǧy jastyǧym barady ötıp,
Üzılmegen gülderım tauda qaldy...
Üzılmegen gülder – ärine, obrazdy oi. Jastyq şaǧy ötken tau etegındegı arman qalaǧa qaita asyqqanda öndırdei kezınen özıne serık bop kele jatqan öleŋın baptaǧysy kelgenı anyq. Naǧyz aqyndyq ortany aŋsaǧany sözsız. Qūraqtai jelkıldep ösken balalarynyŋ da bolaşaǧyn oilaǧan boluy kerek. Bala demekşı, perzentterınıŋ bıreuı äkesınıŋ jolyn qudy. Qolyna qalam ūstap, Ybekeŋnıŋ jazǧan-syzǧandaryn jinap, bas-aiaǧyn qūrastyryp, tügeldep-tiianaqtap jürgen sekıldı. Är äkenıŋ armany – sanaly ūrpaq desek, būl jaǧynan onyŋ moiny ozyq tūrdy deuge bolady.
Jas aqynǧa tän dästürlı taqyryptar öz däuırınde bızdıŋ Ybyraidy da qyzyqtyrǧanyna dau joq. Qalypty ömırde momaqandau häm būiyǧylau bolǧanymen, qara öleŋde sal-serınıŋ şekpenın kiıp alyp, qyrǧa şyǧyp, gül terıp, qyz-qyrqyndy jaǧalap keter edı. Sondyqtan onyŋ jüregındegı jan syry bylaişa örıletın-dı.
Öz jemısın ūsyndy jyldar maǧan,
Öleŋ jazdym, qyzdarǧa, gülge arnaǧan.
Al, būl künde jerdegı ızgılıkke
Aqynmyn tolǧanyspen jyr joldaǧan.
Baiqatpady būl ömır oŋ qabaǧyn,
Tartty jyldar taǧdyrdyŋ doŋǧalaǧyn.
Būl künde men qyz jaily, gül jaily emes,
Älemnıŋ mūŋyn oilap tolǧanamyn...
Sonau student şaǧymyzda odan ülken ümıt kütetın edık. Bızdıŋ būl ümıt-senımderımız köbıne sol tūstaǧy eŋ qoljetımdı aqparat qūralymyz – qabyrǧa gazetınıŋ betınde körınıs tabatyn-dy. Bırde kurstasymyzdyŋ keleşektegı kelbetı turaly mynadai äzıl jazǧanymyz esımızde. «Eŋselı üiden şyǧa kelgen tür-tüsı tanys erekşe qazaqty körgende esık aldynda tūrǧan ekı bala kädımgıdei abdyrap qaldy. «Būl kım edı-ei, esıme tüspei tūrǧany?», – dedı bırı. «Mässaǧan, şynymen bılmeisıŋ be? Ybyrai Bekjıgıtov qoi, «Ülken Türkıstannyŋ güldenuı» romanynyŋ avtory»...
İä, Ybyraidyŋ bız arman etken «Türkıstany» jazylmady. Oǧan densaulyǧy mūrşa bermedı. Onyŋ esesıne, tuǧan ölkesı – Türkıstan qazır kün ötken saiyn qaita tülep, jaŋaryp-jasanyp keledı. Naǧyz «Ülken Türkıstannyŋ güldenuı» endı bastaldy.
Söitıp, kurstasymyzdyŋ ışkı jansaraiyn özgeler tügılı özımız de baiqamai kelıppız. Baiqatpady būl ömır...
Bauyrjan OMARŪLY
