«Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty Almaty oblystyq advokattar alqasynyŋ müşesı, bılıktı zaŋger Salpekov Almas Sailaubekūlymen öttı.
-Almas myrza, soŋǧy jyldary Qazaqstan Respublikasynyŋ qūqyqtyq saiasatyn ıske asyru barysynda engızılgen özgerısterden qaisysy sızdıŋ oiyŋyzdan şyqty?
-Qazaqstan Respublikasynyŋ qūqyqtyq saiasatyŋdaǧy engızılgen özerısterdıŋ ışınen, eŋ basty jaqsy jaǧynan körınıp, nätije körsetkenı ol – sot salasyndaǧy aqparattandyru jüiesı dep sanaimyn. Būl jüiede köptegen mümkındıkterge jol aşyldy deuge keledı. Öitkenı, sot kabinetı arqyly aryz şaǧymdar beruge, sot qūjattarymen taŋysuǧa oǧan qosa olardy köşıruge yŋǧaily jaǧy qarastyryldy.
Sonymen qatar, onlain sotqa qatysu mümkındıgın joǧarǧy sot tarapynan jetıldıruı, pandemiia kezınde öte ülken paidasyn tigızdı. Onlain sot otyrystary azamattarǧa ynǧaily bolǧandyqtan, ärı qarai basqa memlekettık organdarda da qoldanylady dep senemın.
-Biylǧy jyly sot salasynyŋ jaŋa reformalary qanşalyqty qoǧamǧa sıŋısıp kete aldy? Sättı jüzege asty deuge kele me?
-Elımızde Qazaqstan Respublikasynyŋ Joǧarǧy Sotynyŋ bastamasymen mediasiia institutyn damytudyŋ keşendı şaralary qolǧa alynyp keledı. Būl mäselede jaŋa özgerısterge basty nazar audarylǧan. Daulasuşy taraptardy tatulastyru – barlyq jaqqa da tiımdı ärı qajettı. Būl baǧytta köptegen şaralar ūiymdastyryluda, oblys boiynşa audandar men auyldyq okrugterde mediasiia kabinetterı jäne tatulasu ortalyqtary aşyldy. Qazırgı uaqytta daulardy sotqa deiın mediativtık kelısımmen şeşu aiasy keŋeiıp keledı.
Mysal keltırsek, N2 Almaly sotynyŋ sudiasy U.Qajykennyŋ bastamasymen «Sotqa deiıngı atqaru salasyndaǧy bıtımgerşılıktı jetıldıru» atty döngelek üstel ötkızılıp, testılık rejimde jeke sot oryndauşylardyŋ jäne advokattardyŋ qatysuymen bıtımge kelu barysy qolǧa alyndy. Būl şara oŋtaily nätijesın körsettı.
-Azamattyq prosestık kodeks byltyr barynşa jetıldırıldı. Sonyŋ ışınde sızdıŋ köŋılıŋızden şyqqany qaisysy?
-Azamattyq ıs jürgızudegı, aiyptaluşynyŋ sudiaǧa öz tarapynan kerektı qūjattardy jäne däleldemelerdı tabystauǧa arnalǧan qūqyǧy, eŋ basty jaqsy özgerısterdıŋ bırı dep sanaimyn.
Sonymen qatar aǧymdaǧy jyldyŋ ekınşı jartysynda küşıne enetın Əkımşılık rəsımdık-prosestık kodeks (ƏRPK) arqyly jeke tūlǧalardyŋ sūraktary şeşılmek. ƏRPK azamattardyŋ nemese zaŋdy tūlǧalardyŋ bastamasymen özderıne qatysty şeşım qabyldau qūqyǧy berılgen tūlǧalarǧa qarsy qozǧalǧan daulardy qarau rəsımderın retteidı. Memlekettık organnyŋ şeşımımen kelıspeitınder endı sotqa şaǧymdansa jetıp jatyr. Kodeks əkımşılık organǧa özınıŋ dūrystyǧyn dəleldeudıŋ auyrtpalyǧyn artyp otyr. Sudianyŋ belsendılıgıne basymdyq berılıp, qūzyretı keŋeitılgen. Soǧan orai endı sudia sot prosesı barysynda ūsynylǧan dəiekter jetkılıksız dep eseptegen jaǧdaida, öz betımen dəlelder jinauǧa, qūjattar sūratuǧa qūqyly. Özı qabyldaǧan şeşımnıŋ oryndaluyn da öz baqylauynda ūstaityn bolady. Būl azamattar men ūiymdardyŋ qūqyǧyn qorǧaudy jeŋıldetedı dep senemın.
-Elımızdıŋ qūqyqtyq sana deŋgeiı qanşalyqty dep oilaisyz?
-Qūqyqtyq sana – qūqyq normalarynyŋ mənın, mazmūnyn tüsınuge mümkındık beredı. Qūqyq qoldanatyn subekt, qūqyqtyq sana mümkındıgın paidalana otyryp, qūqyq normasyn mənın ūǧynady, sodan keiın ǧana onyŋ mazmūnyn tüsındıru, qoldanu qūqyǧyna ie bolady.
Mysaly, tergeuşı, sudia naqtyly ıs boiynşa jasalǧan qylmysty dəleldemeler arqyly anyqtap, qylmystyq kodekstıŋ normasyn qoldanady. Būl kürdelı jəne asqan jauapkerşılıktı talap etetın əreket bolǧandyqtan, qūqyqtyq sananyŋ ıs boiynşa jinalǧan dəleldemelerdı baǧalaudaǧy rölı öte zor. Bızdıŋ eldıŋ qūqyqtyq sanasy künnen künge ösıp keledı. Sonyŋ bır dälelı äleumettık jelılerdegı azamattarymyzdyŋ belsendılıgın atap ötsek bolady.
-Memleketımızdegı beiındı vedomstvalar öz maqsaty boiynşa, jalpy adam qūqyǧyn qorǧau tūrǧysynan qalai jūmys ıstep jatyr?
-Menıŋ oiymşa aqaparattandyru jüielerı basqa qūqyq organdarynda tolyqqandy qoldanysqa engızılse öte keremet bolar edı. Kazırgı tanda Bas prokuraturanyŋ bastamasymen «E qylmystyq ıs» atty aqparattyq jüiesı qoldanysqa engızılıp jatyr. Sonymen qatar aqparattandyru qylmystyq atqaru jüiesınde, älı de damymaǧan. Sol tūrǧydan ükımet tarapynan oǧan könıl bölınuı kerek dep oilaimyn.
-Halyqtyŋ qūqyqtyq mädenietı men qūqyqtyq tūrǧydan sauattylyǧyn qalai köteruge bolady dep oilaisyz?
-Memleket azamattary qazırgı taŋda tūlǧa retınde türlı oqiǧany bastan keşude, Sonyŋ ışınde, är azamattyŋ sottaǧy mäselesı är türlı. Soǧan säikes är jannyŋ qūqyqtyq sauattylyǧy da är türlı bolyp keledı.
Menıŋ oiymşa, Qazaqstan Respublikasynyŋ azamattarynyŋ qūqyqtyq mädenietı men qūqyqtyq sauattylyǧyn köteru üşın, köbırek qajettı aqparattardy äleumettık jelılerde ornalastyru kerek.
-Qarapaiym halyq öz qūqyǧyn qorǧai aluy üşın, adamnyŋ sot arqyly qorǧalu qūqyqtary men bostandyqtaryn ıske asyru turasynda qandai negızgı zaŋdardy bıluı tiıs?
-Ärbır adam özınıŋ qūqyqtaryn jete bıluı üşın oǧan «Azamattyq kodeksınıŋ» mämlege qatysty jäne jiı kezdesetın kelısım şarttardyŋ maŋyzyn tüsınıp alu kerek. Sonymen qatar, äkımşılık jauapkerşılıkke jäne qylmystyq jauapkerşılıkke tartylǧan adamnyŋ qūqyqtaryŋ bıluı tiıs dep sanaimyn.
Sonymen qatar, qandai jaǧdai bolsa da bılıktı zaŋgerge jügıngenı dūrys bolady. Öitkenı maǧan jügınetın azamattardyŋ köbısı, der kezınde bılıktı zangerge jügınbegendıkten türlı tuyndaǧan daulary boiynşa mäselenı alǧa tartyp keledı.
-Elımızde jazylatyn zaŋdardyŋ tüpkı nūsqasy 99%-y orys tılınde jazylady. Osy ürdısten şyǧuymyz üşın ne qajet? Jalpy zaŋdar qazaq tılınde jazyluy üşın ne ısteuımız kerek?
-Menıŋ jeke pıkırım boiynşa, bırınşıden parlamentke qazaq tılın jetık mengergen azamattar jäne deputat boluǧa laiyq jandar jaiǧasuy, ūlt jaǧynan oǧan kedergı bolmau kerek dep sanaimyn. Sonymen qatar, qazaq tılınıŋ resmi tıldık deŋgeiın jetıldıru kerek şyǧar. Kazırgı tanda jahandanu masştaby keneiıp jatqanda, bükıl elderde qoldaŋysta jürgen sözderdıŋ bärın audaru ürdısı qolǧa alynyp, jasaluy tiıs dep sanaimyn.
Mysal keltıretın bolsaq, älemde «maska» sözı özgertılmei, köp jerde sol maǧynada qoldanylady. Al bızde ol söz «betperde» dep audyrlǧan. Älemdık dengeide qoldanylatyn sözderdı memleketımızde de audarmai tıkelei qoldansaq ziian bolmaidy degen oidamyn.
Taǧy aitar bolsam, bızdıŋ qoldanysqa latyn älıpbiın tezdetıp engızu qajet. Sonda ǧana bızdıŋ tıldık qoldanysymyz keŋıp, memlekettık ısterdegı maŋyzdy qūjattardyŋ özı latyn qarıpımen jazylyp, bızdıŋ negızgı maqsatqa jetude öz nätijesın körsetedı dep senemın.
-Almas myrza, memleket azamattary öz qūqyǧyn bılmegendıkten, qarjylyq qūqyqtyq sauattylyqtary az bolǧandyqtan, köbı alaiaqtarǧa jem bolyp jatyr. Osy mäselenı qalai şeşuge bolady dep oilaisyz?
-El azamattary alaiaqtardyŋ arbauyna tüspeu üşın, olarǧa öz qūqyqtaryn tolyǧymen tüsındıru qajet. Sol mäselenı tüsındıru baǧytynda kerektı aqparattardy jariialau qajet. Taǧy qosa ketsek, videomen tüsındırme jūmystaryn jürgızu, ia bolmasa tüsındırmelı maqala jazu baǧytyn qarastyru kerek. Būl jūmystar joǧary deŋgeide atqarylyp, halyqqa tüsınıktı bolu üşın konkurs jariialap, sol konkursqa bılıktılıgı mol, bedeldı zangerler men blogerlerdı qatystyru kerek dep oilaimyn.
-Jauaptaryŋyzǧa zor alǧys!
Sūhbattasqan: Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
