Küş atasy — Qajymūqan Mūŋaitpasovqa 150 jyl

Bügın 7 säuır qazaq tarihyndaǧy tūŋǧyş käsıpqoi baluan, küş atasy — Qajymūqan Mūŋaitpasovtyŋ tuǧan künı. Tūtas ǧūmyryn küres önerıne arnap, ūlanǧaiyr jerı men örşıl halqyn bırınşı bolyp özge jūrtqa paş etken, özınen būrynǧy qandastary baspaǧan topyraqty basyp, körmegen eldı körıp, özge qazaq taqpaǧan altyn, kümıs medaldardy moinyna tūŋǧyş ılgen Qajy Mūqan babamyz. Orasan küştıŋ iesı, kürestıŋ bırneşe türınen älem chempiony atanǧan tūŋǧyş qazaq alyby! Teŋdessız önerımen jer şaryn aralaǧan, 54 memlekette küreske tüsıp, 48 medal oljalaǧan Qajymūqandai myqty XX ǧasyrdyŋ basynda türkı halyqtarynyŋ ışınde qazaqta ǧana boldy. Reseidıŋ baluandar tobynda Qajymūqannan küşı asqan eşkım bolmaǧanyn da aituǧa tiıspız. Dünie jüzınıŋ chempiondary İvan Poddubnyi, İvan Şemiakin, Aleks Aberg, İvan Zaikin, Georg Lurih, Georg Gakkenşmidt, Pol Pons, Veiland Şuls syndy jampozdarmen qatar jüru, boz kılemdegı aiqastarda osy baluandardy şetınen jyǧyp, bäige alu — sol zamanda naǧyz erlık edı. Ol kezde imperiianyŋ buyna semırgen Resei  küresınıŋ qojaiyndary qazaqty şyn mänınde mensınbeuşı edı. Qajymūqan sondai ortada namysyn jatqa bergen joq. Keudesın eşkımge bastyrmady. Küres qojaiyndarynyŋ, töreşılerdıŋ san märte ädıletsızdıgıne belı bügılmedı, eŋsesı tüspedı. Tarihi derekterge süiensek ol 1871 jylǧy 7 säuırde Aqmola uezı, Qaraötkel degen auylda düniege kelgen. Keibır zertteulerde, onyŋ 1886 jyly tuǧandyǧy aitylady. Qajymūqan kedei şaruanyŋ balasy bolǧandyqtan, orys bailaryna jäne däulettı adamdarǧa jaldanǧan. Söite jürıp, küreske tüsıp, toi tomalaqtarda elge körınıp, bala baluan degen atqa ie bolǧan. Qypşaq taipasy Ūzyn ışındegı Altybas ruynan şyqqan. Bylai bastalatyn öleŋ joldary onyŋ sal-serılıgınen de habardar etedı: Sonda sol sirkte jeŋgen paluan, eŋ soŋynda jeŋgen paluan men Qajymūqan küreske tüsedı. Ony jyǧa almaidy, degenmenen halyq arasyna tanylady. Zlobin degen sirktıŋ qojasyna ūnaidy da, būl jaŋaǧy barlyq zertteulerde jazady ol «Vania aǧai» degen ataqty alǧaşqy käsıbi Sankt-Peterburgtaǧy mekteptı aşqan ataqty Lebedevke hat jazyp jıberedı. Sol arqyly ol sol jaqqa barady. Sol jaqta üş jyldai därıs alady. Sodan keiıngı ömırı Qajymūqannyŋ ülken örıste bolady, biıktei tüsedı jyldan jylǧa. Talas aǧa jalǧaidy. Sonda ol orystyŋ köptegen paluandarymen tanymsyp, dos bolady. Olardyŋ ışınde İvan Poddubnyi, İvan Şemiakin siiaqty myqty myqty dünie juzıne belgılı jauyryny jerge timegen, İvan Zaikin tärızdı baluandar bar, Şuls degen paluan osylarmen tek qana küresıp qana qoiǧan joq, ruhani jaǧynan jaqyndasyp, ūzaq jyldar dos boldy. Qajymūqannyŋ tūŋǧyş ret älemdık deŋgeide körıngen şaǧy — 1906 jyl. Almaniiada ötken düniejüzılık saiysta ol älem chempiony atanady. Bıraq orys äkımşılıgıne būratana halyqtyŋ atyn şyǧarǧan paluan onşa ūnai qoimaidy. Sol üşın de Qajymūqan orys paluandarynyŋ atymen küresuge mäjbür boldy. Qajymūqanǧa neşe türlı laqap attar berıledı. Sol kezdegı saiasat boiynşa, bızde tek orystar ǧana emes, japondyqtar da küresedı degen jarnamalar jasalyp, Qajymūqandy «Iаmagata Muhunuri» degen laqap atpen kürestıredı. Sonymen qatar, Muhan, «İvan Chiornyi» siiaqty laqap esımderı bolǧan.

• 1909 jylǧy halyqaralyq paluandar jarysyna ol «Qara Mūstafa» degen atpen şyqqan. Söitıp bükıl dünie jüzıne Mūqannyŋ neşe türlı laqap attary tarai bastaidy.
• 1910 jyly Mūqan tūŋǧyş ret Oŋtüstık Amerika qūrlyǧyna taban tıreidı. Argentinanyŋ astanasy Buenos-Aires qalasynda ötken erkın küresten bolǧan bırınşılıkte ol Amerika chempiony atanady.
• 1911 jyly Mūqan Mūŋaitpasov Ystambūlǧa  barady. Sol kezeŋde älemde türık paluandarynan myqty paluandar joq siiaqty körınetındıgı sonşalyq , ol jaqqa orys paluandary aiaq baspaityn-dy. Osy rette namysqoi Qajymūqan özı türkı halqynyŋ ökılı retınde Türkiiaǧa baruǧa bel buady.
• Ol poliak qyzymen otau qūrǧan. Ombyda meşıtke aparyp, oǧan Bätima degen at berıp, mūsylman dınıne kırgızgen. Patşa ükımetı qūlaǧan soŋ, baluannyŋ otbasy azamat soǧysy men aştyqtyŋ saldarynan bıraz sergeldeŋge tap bolady.
• 1937 jyly Qajymūqannyŋ ızıne IIHQ qyzmetkerlerı tüsıp: «Būl patşanyŋ adamy, onyŋ qolynan medal alǧan, syilyq alǧan sybailasy» — dep qudalauǧa ūşyratady. Sol sebeptı Qajy Mūqan otbasyn tastap, Türkıstan men Özbekstanda bas sauǧalaidy. Ömırınıŋ soŋǧy kezeŋı Türkıstan jerınde ötedı.
• Ūly Otan soǧysy bastalǧan kezde Qajymūqan QKSR Joǧarǧy keŋestıŋ töraǧasy Qazaqbaevqa jolyǧyp, oǧan «El aralap, sirk önerın körsetsem, sol arqyly aqşa tauyp, maidanǧa kömektessem» — degen ūsynys aitady. Būl ūsynysty ükımet qoldap, ekı jylǧa juyq jürıp sirk önerın körsetıp, 100 myŋ somdai aqşa tabady.
• Eger ol öz zamanynda täuelsız eldıŋ azamaty bolsa, onyŋ Mūqan Mūŋaitpasūly degen şyn esımı älemdık sport tarihynda altyn ärıptermen jazylar edı. Ömırınıŋ 55 jylyn küres pen sirk önerıne arnap, 50 şaqty medaldıŋ iesı bolyp, jeŋıs tūǧyrynan tüspegen dara tūlǧa — qazaqtyŋ naǧyz has batyry.
• Ol 1948 jyly Türkıstan oblysy, Bögen audany, Lenin tuy kolhozynda qaitys boldy. Temırlan degen auylda, qabyrynyŋ basyna eskertkış ornatylǧan. Onyŋ tört äielınen taraǧan ūrpaq Türkıstan men Aqmola öŋırınde ömır sürude.
• Eŋ alǧaşqy laqap aty "Muhanura", Lebedev myrzada därıs alyp küres önerın damytqan erkın küresten älemnıŋ bırneşe dürkın jeŋınpazy fransuz küresınen özımen bırdei därejede küresetınder erkın küresten bärı bastaryn idırgen.

                      Eŋ alǧaş ret ırı tabysqa Qajymūqan Harbin qalasynda ötkızılgen Halyqaralyq turnirde qol jetkızedı. Mūnda ol bırınşı orynǧa ie bolyp, öŋırıne altyn medal taqty. Keibır derekterde būl turnir 1905 jyly öttı delınedı. Belgılı basty oqiǧa — Qajymūqan «Jiu-jitsu" boiynşa küresıp, turnirde bırde-bır ret jeŋılmegenı, ülken altyn medal jeŋıp alǧany. Harbin sapary Qajymūqannyŋ daŋqyn aspanǧa köteredı. Endı ony «Manchjuriia» chempiony dep atap ketedı, ärı «Muhinura» degen laqap at berıledı. Qajymūqannyŋ mūnan basqa da bırneşe laqap attary bolǧan. Solardyŋ ışınde Oktiabr revoliusiiasyna deiın osy «Muhinura» degen laqap aty saqtalyp keldı. Revoliusiiaǧa deiın ol qatysqan chempionattardy ūiymdastyruşylar, sol zamandaǧy jaǧympaz baspasöz ökılderı, bırese «japon» dep, bırese «manchjur» dep, mümkındıgınşe «qazaq» ekenın aitpauǧa tyrysty. Mäselen, 1909 jyly Qajymūqan ataqty eston baluany, älem chempiony Georg Lurihtyŋ tobynda küresıp jüredı. Lurih öz tobynyŋ jetekşı baluandary jönınde aita kelıp, Qajymūqan turaly: «Şyǧys ūly japon „Muhinura“ ol sirek kezdesetın myqty baluan, küreste qaitpaityn bırbettıgı, dalaǧa tän qaisarlyǧymen jäne yzaqorlyǧymen erekşelenedı» — dep jazǧan. 1910 jyly Amerikaǧa, Europaǧa orys baluandarynyŋ ülken bır toby attanady. Söz arasynda aita ketetın bır jait, — būl saparda Qajymūqanǧa erıp, äielı Nadejda Nikolaevna Chepkovskaia da barmaq bolǧan. Bıraq aiaǧy auyr boluyna bailanysty Portugaliia porty Lissabonda kemege köterıluıne rūqsat etılmeidı. Jergılıktı tärtıp boiynşa, ekıqabat äielderdı mūhit kemelerıne mıngızbeidı eken. Qajymūqannyŋ özı Bätima dep atap ketken Chepkovskaia sirk aktrisasy bolǧan, ärı erınıŋ käsıbi kürestegı talai tamaşa jeŋısterın öz közımen körgen. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken dara tūlǧa, batyr babamyz - Qajymūqan 1948 jyly 77 jasynda dünieden ozdy.

"Adyrna" ūlttyq portaly

©wikipedia.kz