"Adyrna" ūlttyq portalyna M.S. Närıkbaev atyndaǧy KAZGUU Universitetı Qūqyq joǧary mektebınıŋ zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty, qūqyq joǧary mektebınıŋ dosentı - Kudiiarova Ulbala Erzatovna sūhbat berdı.
- Ulbala hanym, jalpy bärımızge mälım Qazaqstannyŋ Ata Zaŋy 1995 jyly bükılhalyqtyq referendumda qabyldandy. Osy aralyqta, konstitusiiaǧa 1100 ret tolyqtyrular men tüzetuler engızıldı. Sonymen qatar üş konstitusiialyq reforma jasaldy. Qalai oilaisyz, elımızdıŋ basty qūjaty taǧy da özgertulerdı qajet ete me? Elımızdıŋ qandai Zaŋdyq jüiesıne tolyqtyrular älı de kerek dep oilaisyz?
- Barşamyz bıletındei, 1993 jyly 28 qaŋtarda täuelsız jas memleket - Qazaqstan alǧaşqy konstitusiiasyn qabyldady. Būl konstitusiia 1995 jyly 30 tamyzda jaŋa nūsqasy qabyldanǧanǧa deiın qoldanysta boldy. Soŋǧy bekıtılgen konstitusiialyq erejemen qazır bız ömır sürudemız, sol qaǧida boiynşa qadam basudamyz. Ata zaŋymyz 9 bölımnen jäne 98 baptan tūrady. Onda jalpy erejeler; Adam jäne azamat; Prezident; Parlament; Ükımet; Konstitusiialyq keŋes; Sottar jäne sot törelıgı; Jergılıktı memlekettık basqaru jäne özın-özı basqaru; Qorytyndy jäne ötpelı erejeler qamtylǧan. Būl bölımder memlekettıŋ qūrylymyna jäne halyqtyŋ müddesı üşın jasalǧan normalardyŋ jiyntyǧy. Menıŋ oiymşa, būl konstitusiia öte dūrys jazylǧan jäne elımızdıŋ basty qūjatyna tüzetulerdıŋ engızıluı būl – qalypty jaǧdai. Sebebı, zaman aǧymyna qarai memleket bır jerde, bır orynda, damymai tūryp qalmaidy ǧoi. Onyŋ örkendeuıne,ösuıne säikes memlekettık zaŋ da özındık özgertulerge ie boluy, onyŋ tolyqtyryluy oryndy dep bılemız. «Örkeniettı el» memleketter qataryna qosyluymyzǧa bailanysty konstitusiiadaǧy erejelerdıŋ özgertuler, tüzetılımder engızıluı zaŋi tūrǧydan ol – dūrys. Sonymen qatar, baiqaǧan bolsaq qandai bolmasyn özgertuler engızılse de ol bızdıŋ mentalitetke säikes kelıp jatyr jäne tek halyqtyŋ müddesı üşın jaŋa nūsqaǧa bet būruda. Bälkım älı de tolyqtyrular oryn alar, degenmen de konstitusiia öte dūrys jazylǧan. Eŋ bastysy halyqtyŋ müddesı tolyq qamtylǧan. Ol turaly «Adam jäne adamzat» bölımınde aitylady.
Özıŋız aitqandai, 1100 ret tolyqtyrular jasalsa da, būl qaita halyqtyŋ müddesıne negızdelıp jasalǧan ıs. Biyl täuelsızdıgımızge 30 jyl tolmaq. Osy jyldyŋ ışınde özgertulerge ie bolǧan Ata zaŋymyz, keiın de elımız damyǧan saiyn, memlekettık zaŋymyz da jaŋaryp, jandanyp otyrǧany dūrys.
- Zaŋ jobalary men memlekettık organdar qabyldaityn şeşımder halyqtyŋ pıkırımen sanasqany dūrys pa? Soŋǧy oryn alǧan jaǧdai boiynşa halyq tūrmystyq zorlyq-zombylyq zaŋyna qatysty pıkır bıldırgen edı. Būǧan memleket qūlaq asty ma?
- İä bärımızge mälım, HHI ǧasyrda Facebook,Instagram jäne özge de äleumettık jelılerdıŋ damyǧan uaqytynda, köbıne osy Facebook-ta halyqtyŋ tarapynan tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty san türlı aǧymdaǧy, san türlı közqarastaǧy pıkırler aityldy. Degenmen de, zaŋ şyǧaruşy organdardy, äsırese memlekettık organdardyŋ şeşım şyǧaruyn, halyqpen sanasu, sanaspauynda dep tüsınbeu kerek. Qandai jaǧdai bolmasyn, memlkettık organdardyŋ şeşımı halyqtyŋ müddesıne, halyqtyŋ ekonomikalyq tūrǧydan ösuıne jūmsalatyndyǧy sözsız.
Zaŋǧa qatysty aitar bolsaq, belgılı bır zaŋ normalarynyŋ halyqtyŋ oiymen, pıkırımen sanasqany dūrys. Bıraq, zaŋdy qabyldar aldynda eŋ aldymen teoretikter men ǧalymdardyŋ pıkırı, däleldemelerı qaralady. Ol – auadan ala salatyn närse emes. Iа bolmasa, basqa memleketterdıŋ belgılı bır zaŋ normalaryn, bızdıŋ mentalitetke sai kelu, kelmesıne qaramastan bız ony alyp köşıre ala almaimyz. Kez-kelgen zaŋ şyqpas būryn, bırınşı teoriialyq tūrǧydan qarastyrylyp, odan soŋ täjıribelık tūrǧyda qalai ıske asady degen sekıldı türlı közqarastar men talqylauǧa tüsıp, ūsynys retınde parlamentke barady. Dei tūrǧanmen, kez-kelgen ıstıŋ «ättegen-ai» deitın tūsy bolatyny ras. Onsyz bolmas. Olqylyqtar oryn alyp jatqanda, memleket qaşan da halyqtyŋ pıkırın aşyq tūrǧydan tyŋdauǧa, qarastyruǧa qarsylyq eşqaşan tanytpaǧan. Mysaly, osy tūrmystyq zorlyq-zombylyq zaŋyna bailanysty Facebook jelısınde halyq tarapynan köptegen pıkırler aityldy. Olardyŋ bırqataryn oqyp şyqtym. Qazırgı taŋda, keibır zaŋnyŋ kem-ketık tūstaryna halyqtyŋ köŋılı tolmaǧan jaǧdaida kez-kelgen azamat öz oiyn aşyq aita alatyn mümkındıgı bar. Säikesınşe, elımız aitylǧan pıkırlerdı oŋ közqaraspen qabyldap, tiıstı şaralar jürgızdı. Menıŋ oiymşa, bolyp jatqan keis, situasiialar, osyndai jaǧdailardyŋ oryn aluy – dūrys. Qazırgı taŋda memleket el aldynda ärbır zaŋnyŋ nätijesı men ıske asu barysy jönınde esep berıp jür, berıledı de. Narazylyq tuyndaǧan jaǧdaida, konstitusiiada jazylǧan qūqyq boiynşa halyq öz oiyn aşyq ärı negızdelgen türde aita alady. Būdan bız zaŋ şyǧaruşy organnyŋ halyqtyŋ pıkırımen sanasatyndyǧyn aŋǧara alamyz.
- Memleket azamattarynyŋ qūqyqtyq sana deŋgeiın köteru üşın, jalpy öz qūqyǧyn bılu tūrǧysynda qandai äreketter jasaluy tiıs dep oilaisyz?
- Eŋ aldymen qūqyqtyq sauattylyq, qūqyqtyq sana deŋgeiı joǧary boluy üi tärbiesınen, otbasydan bastalady. Kışkentaidan dūrys tärbielenuı, dūrys jäne būrys dünieler jaily aityluy, qandai da bır maŋyzdy zaŋ bar ekenın, zaŋ aiasynda barlyq ıstıŋ qaralatyndyǧyn, eŋ qarapaiymyn alǧanda balanyŋ baǧdarşamnan dūrys ötuı turaly berıletın tärbienıŋ özı – otbasydan bastalady. Keiın mektep qabyrǧasynda pän retınde «Qūqyqtanu», «Adam.Qoǧam.Qūqyq» syndy pänderdıŋ qosyluy arqyly qūqyqtyq sauattylyq deŋgeiı köterıle bastaidy.
Qarapaiym mysal retınde aitar bolsaq, HH ǧasyrdyŋ kezınde bızde Facebook jelısı joq edı. Sol uaqyttarda, ösiet jazudy köpşılık qolǧa ala bermeitın, jiı jazylmaityn. Tūlǧa qaitys bolsa, zaŋ boiynşa ǧana mülık tabystalatyn. Al ösiet jazatyndar tek bıren-saran bolatyn. Qazırgı taŋda kerısınşe. Ötken joly tūrmystyq zorlyq-zombylyq turaly zaŋ boiynşa pıkır bıldırgen jannyŋ köbısı zaŋnyŋ auylynan alys, qūqyqtanu bılımın almaǧan kısıler. Olar tek jetkılıktı türde, öz oilaryn sauatty tüsındırıp berdı. Barynşa halyq pıkır bıldıru barysynda, arnaiy bılım almasa da mysal keltıre otyryp, öz narazylyǧyn negızdelgen küiı aşyq jetkıze bıldı. Pıkır bıldırgen halyqtyŋ oiynan baiqaitynymyz – jastardyŋ, HHI ǧasyr jastarynyŋ kökıregı oiau, közı aşyq ekendıgı. Degenmen de, qazır el azamattary alaiaqtarǧa köp aldanuda. BAQ ökılderınen jiı estimız, qandai da bır bank atynan jeke tūlǧanyŋ kartalyq nöımırı arqyly barlyq aqparattardy bılıp alu maqsatynda köptegen alaiaqtyq ıster oryn aluda. Oiyn retınde ūiymdasqan alaiaqtyq toptyŋ oiy, ökınışke orai halyqtyŋ qūqyqtyq sana deŋgeiı tömendeu bolǧandyqtan ıske asty. Habarlasyp aqparattar sūrasa, aşyq türde jauap berıp, keiınnen bank kartasyndaǧy bükıl somadan aiyrylyp qalǧan jandardy da kezıktırdık. Alaida, halyq aldanyp qalsa da sotqa baryp şaǧymdanyp, sızderge iaǧni jurnalisterge öz mūŋyn şaǧyp aityp jatyr. Būl jaǧynan alsaq halyqtyŋ qūqyqtyq sana deŋgeiı HH ǧasyrmen salystyrǧanda joǧarylaǧan deuge keledı. Dei tūrǧanmen älı de, memleket azamattarynyŋ qūqyqtyq sauattylyǧyna mektepterde, JOO-da da köŋıl bölınuı qajet.
- Sot jüiesındegı reformalardyŋ mazmūny qandai bolyp keledı? Jalpy, sot jüiesıne engızılgen jaŋa reformalar öz maqsat-müddesı boiynşa qalai jūmys ısteude?
- Sot jüiesın reformalauǧa bırden-bır sebep, būl elbasymyzdyŋ sot jüiesın jetıldıruge baǧyttalǧan ideiasynan tuyndady. Oǧan QR prezidentınıŋ 2015 jylǧy 20 mamyrdaǧy «100 naqty qadam» baǧdarlamasy negız bolyp tabylady. Osy baǧdarlamanyŋ ekınşı bölımı zaŋnyŋ üstemdıgın qamtamasyz etuge baǧyttalǧan. Iаǧni, onda azamattardyŋ sot törelıgıne qoljetımdılıgın jeŋıldetu üşın, sot jüiesı instansiialaryn oŋtailandyru. Sonymen qatar sudia lauazymyna kandidattardy ırıkteu tetıkterın köbeitu jäne bılıktılıgın, talaptaryn qataitu, mındettı türde talap retınde sot ısterın jürgızuge qatysty 15 jyldyq ötılımı turaly aitylǧan. Sudialardy oqytu jäne sot täjıribesı arasyndaǧy özara bailanysty küşeituge jäne sudialardyŋ esep beru tärtıbın küşeituge qatysty barlyq sot prosesterın beinetaspaǧa jazu şaralaryn mındettı türde engızu qarastyrylǧan. Özge de osyǧan ūqsas qarastyrular sot jüiesın jetıldıruge qatysty josparda jariialanǧan bolatyn. Jalpy sudialarǧa, sot jüiesıne jäne sudialardyŋ märtebesıne qatysty, bızde QR konstitusiialyq zaŋy bar. Ol 2000 jyly 25 jeltoqsanda qabyldanǧan bolatyn. Odan basqa da ūqsas mysal retınde sot törelıgınıŋ jetı tüiının atauǧa bolady.
Jalpy sot jüiesındegı reformalardyŋ basty maqsaty ol – azamattardyŋ öz qūqyqtary men zaŋdy müddelerın sot arqyly qorǧaudyŋ tiımdılıgın arttyru. Halyqtyŋ qūqyqtaryn qalpyna keltıru jäne olardyŋ qauıpsızdıgın küşeitu de negızgı maqsat bolyp tabylady. Sudialar öz şeşımderın adal, ädıl, parasatty türde öz qaǧidalaryn ūstanuy tiıs. Osy tūrǧydan sudialardyŋ bılımın jetıldıru de sot jüiesındegı reformalardyŋ basty maqsaty bolyp tabylady. Şyn mänısınde,qazırgı taŋda sot kabinetıne kırsek onyŋ ışkı aqparattyq jüiesın bıle alamyz. Ondaǧy halyqqa qoljetımdı sot qūjattarymen, sot ısterın qarau kestelerın qarai alamyz, olarmen tanysa alamyz. Sotqa şaqyru qaǧazdary, sms jäne taǧy da basqa jüielerdı qarauymyzǧa bolady. Būl bızde sudialardyŋ aşyqtyǧy men jariialylyǧy bolyp tabylady.
Sot jüiesındegı reformalar qazırgı taŋda jospar boiynşa jäne zaŋ şeŋberı aiasynda jūmys jasap jatyr dep esepteimın. Alaida, öz maqsat-müddesı boiynşa jūmsalatyn reformalarda kem-ketık tūstary bolyp jatatyndyǧyn moiyndamasqa bolmas. «Syn tüzelmei, mın tüzelmeidı» demekşı olardyŋ qaibırı bolmasyn jospar boiynşa jūmys ısteude. Al eger tūlǧa sot şeşımıne narazy bolyp jatsa, ary qarai şaǧymdanuyna bailanysty sot jüiesınde instansiialar qūrylǧan. Sondyqtan osyndai jaǧdaidy eskere ötetın osy sot jüiesındegı reformalar, qazır öz maqsatyna säikes jūmys jasauda dep oilaimyn.
- Elımızde jazylatyn zaŋdardyŋ tüpkı nūsqasy orys tılınde jazylady. Osy mäselenı qalai şeşuge bolady dep oilaisyz? Jalpy memlekettık zaŋdardyŋ memlekettık tılde jazyluy üşın bız ne ıstei alamyz?
- Jalpy men zaŋ salasyndaǧy oqytuşymyn, ärı «Azamattyq qūqyq» pänınen sabaq beremın. Özımnıŋ studentterıme azamattyq kodekstı bıludı mındetteimın. Qazaq tobyna bılım bersem de, olarǧa azamattyq kodekstıŋ tüpkı nūsqasyn qarastyrudy, iaǧni orys tılındegı nūsqasyn qarastyrudy talap etemın. Nege deseŋız, tüp nūsqa bolǧandyqtan ol naqty bolyp keledı. Alaida qazaqşa nūsqasy audarma bolsa da, audarmasynda eşqandai mın joq. Degenmen de, qatelıkter bolyp jatady. «Rūqsat berıledı» delınu kerek bolsa, «berılmeidı» delınıp qatelıkter bolyp qala ma degen oilar tuyndaidy. Tüp nūsqa, ol qaşan da tüp nūsqa. Sonymen qatar elımızdıŋ är aimaǧynyŋ dialektısıne de qarai, zaŋi tılde jazylǧan azamattyq kodekstı keibırı tıptı tüsıne almai jatady. Diplomdyq jūmys jazyp jatqan studentterıme, magistrantaryma tüp nūsqany ūsynamyn. Olardan salystyrmalyq nätije kütemın. Dūrys audarylǧan ba, dūrys jazylǧan ba dep jiı sūraimyn.
Ärine, memlekettık tıl – qazaq tılı. Memlekettık zaŋnyŋ da tüp nūsqasy, memlekettık tılde jazylsa jaqsy bolar edı. Audarmada qanşa degenmen qatelıkter bola ma dep alaŋdaimyz. Kodeksten basqa men öz studentterıme basqa da oqulyqtardy ūsynamyn. Olarǧa B.Töleuǧalievtyŋ, S.İdryşevanyŋ memlekettık tılde jazylǧan avtorlyq kıtaptaryn oquǧa keŋes beremın. Eger sız öz tılıŋızde jazsaŋyz eşqandai kedergısız, qiyndyqsyz oiyŋyzdy jetkızesız. Orys tılınde de keremet ǧalymdardyŋ kıtaptary bar. Alaida olardyŋ keibır sözderı bızder üşın tüsınıksız. Būrynǧy audarmalarmen salystyrǧanda, qazırgı audarmalardyŋ sapasy, audarylym deŋgeiı joǧary desek bolady. Sebebı, bızdıŋ filologtar, ǧalymdar qazaqşa nūsqasyn daiyndauda, audarmany sauatty türde jazǧan. Al memlekettık tıldegı tüp nūsqa jazylu üşın qazaq tılın jaqsy meŋgergen ǧalymdar, zaŋgerler qajet. Ondai jandar bızde köbıne – filologtar. Filologtar köbıne körkem-ädebi türde jazatyndyqtan, olardyŋ söileu mänerı, jazu daǧdysy zaŋgerlerdıkımen säikes bolmauy mümkın. Öitkenı bız zaŋgerler naqtylyqty dūrys dep sanaimyz.
Ūsynys retınde aitar bolsam, būl mäsele öz şeşımın tabu üşın, memlekettık tıldegı ǧalymdar, zaŋgerler zaŋ salasynda köp kıtap jazu kerek dep oilaimyn. Iа bolmasa, parlamentke zaŋ turaly ūsynystardy qazaq tılınde nemese ekı tılde bergen dūrys. Solai jailap-jailap būl ürdıske köşuımızge bolady. Būl bırden bolatyn närse emes. Sebebı, qanşa jyldar boiy qalyptasyp ketken ürdıs qoi. Būdan şyǧu – tek öz qolymyzda.
-Jauaptaryŋyzǧa raqmet!
Sūhbattasqan: Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
