Akademık Keńes Nurpeıisulynyń mándi ǵumyryndaǵy mańyzdy isi – sóziniń ulttyq rýh, batyrlyq, tektilik aıasynda órnektelgeninde. Ol ǵylymdaǵy adaldyq qaǵıdatyn keleshek urpaqqa mura etti
Keńes Nurpeıistiń tamasha ǵumyrynyń altynshy asýynda akademık Manash Qozybaev: «...ǵylymdy qolynan jasaıtyn jannyń biri, biregeıi Kenekeń. …Keńes áýleti bul kúni ózi bir álem»[1] degen paıym aıtqan edi. Ǵalym osy álemge qalaı kelgen edi? Keńes Nurpeıisuly úsh jasynda anasynan aıyrylady. Onan soń, kóp uzamaı ákesi, kolhozdyń mal fermasynyń meńgerýshisi – Núsipbaev Nurpeıis qamaýǵa alynyp, sottalyp ketedi. Ári qaraı, onyń mán-jaıy bala Keńeske belgisiz edi. Jańa zaman keńshilik ákeledi dep úmittenip, atyn qoıǵan Keńesti keńestik úkimet júıesiniń shyryldatyp ákesiz qaldyratynyn kim bilgen. Ata-anadan kóz jazý kimge bolsa da ońaı bolmasy aıqyn. Ol 1942-1945 jyldary Qarabulaq balalar úıinde tárbıelenedi. Onan soń týysqan apasy Turlyhan baýyryna basady, jezdesi Nurbek ony balalar úıinen alyp ketedi. Osylaısha, naǵyz ata-anasyna aınalady. Balalyq shaǵy, jeke taǵdyrynyń kúızelisiniń Uly Otan soǵysy kezeńine sáıkes kelýi, ózi qatarlas balalardyń taǵdyrlarymen qabysyp ketti dese de bolady. Soǵys aldynda jáne soǵys kezeńinde dúnıege kelgen nárestelerdiń ómir-tirshiligi qıyn bolsa da, olardyń otanshyldyq rýhynyń erekshe bolǵanyn atap ótý kerek. Keńes Nurpeıisuly – sýyqpen sergigen, ash qursaqta aryn arashalap qalǵan, erte er jetken, oqýdyń qunyn bilgen urpaqtyń ókili. 1952-1957 jyldar aralyǵynda qazaqtyń qara shańyraǵy bolǵan S.M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń tarıh fakýltetinde dáris alady. Ol úzdik oqýmen qatar ǵylymı úıirmelerge qatysyp, qoǵamdyq jumystarǵa belsene aralasady. Stýdentterdiń ǵylymı-teorııalyq konferenııalarynda ǵylymı taqyrypta baıandamalar jasaıdy.
Jastar komıtetinde, nasıhatshylar tobynda qyzý jumys atqarady jáne A. Imanov atyndaǵy stıpendııasynyń júldegeri bolady. Ony fakýltet dekany M. Aqynjanov joǵary baǵalaǵan. «NATO-nyń agressıvtik máni» taqyrybynda dıplom jumysyn úzdik baǵaǵa qorǵaıdy. Oqýyn aıaqtaǵan soń ýnıversıtette oqytýshylyq qyzmette qalady. Onyń ǵylymǵa degen talpynysy joǵary býyn ǵalymdar tarapynan baǵalanady. 1958 jyldyń 19 aqpanynan Qazaq SSR ǴA Tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtynyń «Oktıabr revolıýııasy jáne azamat soǵysy» bólimine kishi ǵylymı qyzmetker retinde (bólim jetekshisi, t.ǵ.k. Tájen Eleýovtiń usynysymen) qabyldanady. Ol kezeńde ǵylymı-zertteý ınstıtýty qyzmetine Qazaq SSR ǴA Qoǵamdyq ǵylymdar bóliminiń bıýro májilisiniń sheshimimen ǵana qabyldanatyn. Bul jas mamannyń tarıh ǵylymyna qanat qaqqan alǵashqy qadamy edi. Qazaqta «Qadamyń oń bolsyn!» degen qanatty sóz bar ǵoı. Dál solaı. Keńes Nurpeıisulynyń alǵashqy qadamy, bolashaqqa talpynysy tabıǵı kúıinde óris alǵan. Ǵalym ómiriniń alǵashqy aıaq alysyna toqtaýymyzdyń máni osynda. Baǵyna qaraı, Qanysh Sátbaev, Muhtar Áýezov, Ismet Keńesbaev, Ahmet Jubanov, Qajym Jumalıev, Álkeı Marǵulan, Aqaı Núsipbekov, G.F. Dahshleıger, B. Ábisheva, P.G. Galýzo sııaqty tulǵalardy kórip ósti. Manash Qozybaev, Ramazan Súleımenovterdiń dástúrin jalǵastyrǵan tulǵa. 1982 jyly Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atandy. Óziniń ǵylymı mektebin qurdy.
Keńes Nurpeıisulyn birtýar ǵalym retinde qalyptastyrǵan onyń azamattyq qasıetterin jáne alash arystary murasyna adaldyǵyn qanattas aǵalary (akademıkter S.Zımanov, Á. Qaıdar, M.H. Asylbek) baǵalaı bildi. Artynan ilesken inileri – Z. Qınaıatuly, N. Orazalın, M. Qoıgeldıev, Q. Aldajumanov, B. Aıaǵan, H. Ábjanov, J. Abylqojın, S. Ájiǵalı, A. Toqtabaı jáne basqa da áriptesteri, shákirtteri onyń tulǵalyq qasıetin qasterlep keledi. Onyń zerdeleý aýqymy Qazaqstandaǵy ult-azattyq qoǵalystar tarıhy, ulttyq memlekettik qurylys tarıhy, 20-ynshy jyldardaǵy qazaq aýylynyń jaǵdaıy, jeke tarıhı tulǵalar qyzmeti jáne t.b. taqyryptaryn qamtydy. Akademıktiń H. Dosmuhamedov, Á. Ermekov, A. Baıtursynov, M. Tynyshbaev, T. Rysqulov, O. Jandosov, S. Qojanov, M. Dýlatov jáne basqa tulǵalar jóninde jazǵan eńbekteri orys, aǵylshyn, túrik jáne basqa tilderde jaryq kórdi. «Alash qozǵalysy» bes tomdyq qujattar men materıaldar jınaǵynyń úshinshi tomyn daıarlaýǵa belsene qatysty. Osylaısha ǵalym búkil ǵumyryn (50 jyldan asa) Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtyndaǵy jumysyna arnady. Zııaly degen el azamattarynyń ystyq yqylasyna bólendi.
Eger el tarıhyn tulǵalar tarıhy quraıtynyn eskeretin bolsaq, Keńes Nurpeıisulynyń tulǵalyq tarıhyn ashý áli de kóp eńbektenýdi qajet etedi. Sebebi ol «Alash» máselesine 1990 jyldary keldi desek, qatelesken bolar edik. Ol dıplom jumysynyń taqyrybynan bastap, 1960-1970 jyldardaǵy jarııalynymdarynda «keńestik róldiń» astarymen qanshama ult jáne ulttyq saıasat, jalpy halyqtyq (onyń ishinde Alashorda, ult-azattyq kóterilis, jergiliktendirý) máselelerdi kóterdi. Bul kezdeısoq baǵyt emes-ti. Keńes Nurpeıistiń qarapaıym ǵylymı qyzmetkerden «Altyn adamǵa» deıingi sanaly ǵumyry – akademıktiń altyn dáýiri. Demek, munyń barlyǵy tolyqtaı saraptamalyq ǵylymı-zertteýdi qajet etedi degen sóz. Zamana suraǵy: Ǵalymdy asqaraly asýǵa jetkizgen qandaı kúsh? Bul – qarapaıym ári kúrdeli másele. Anyǵy, onyń jan-jaǵyndaǵy ǵylymı qaýymǵa syı-qurmeti, tálimi, olardy baǵalaýy, biriktirýi. Aqıqatty – ar isi sanaýy. «Alash» máselesinde de ol, sabyrdy basty másele dep túsindi. Ol alashtyń uldary men qyzdaryn týǵanyndaı, ózge jurtty ózindeı kórip, adamı asyl qasıetterdi baǵalaýǵa úıretti. Alash máselesi – halyq máselesi. Ol óziniń ǵylymı tujyrymdarynda «alashtanýshylardan» bastap, basqa da ǵylymı taqyryptaǵy tanýshylardyń syńarjaqty bolyp ketpeýin baısaldylyqpen uǵyndyrdy. Qazaq tarıhy – halyqtyń tarıhy. Tarıhty jasaýǵa atsalysqandardyń barlyǵy – el tarıhyn jasaýshylar. Maqaladaǵy qozǵalatyn másele «tarıhı shyndyqty attap kete almaǵan» ǵalym jónindegi, akademık K. Nurpeıistiń «Akademık Anna Mıhaılovna Pankratova ı ıstorıcheskaıa naýka Kazahstana» maqalasynan týyndaǵan oı tóńireginde bolmaq.
Keńes Nurpeıisulynyń paıymdaýy boıynsha, 1937-1938 jyldardaǵy qýǵyn-súrginnen keıin Qazaqstan, Máskeý, Lenıngrad ǵalymdarynyń birigip, «Qazaq SSR tarıhy» ǵylymı jobasyn qolǵa alýyn, respýblıkanyń rýhanı ómirindegi naǵyz ınternaıonalızmniń kórinis berýimen sabaqtastyrady. Ony ǵylymdaǵy erlik dep baǵalaıdy.
Sonymen qatar, sol kezeńdegi tarıhshylar arasyndaǵy talas-tartysqa qatysty týyndaǵan másele tóńiregindegi professor A. Pankratovanyń adamı qarym-qabiletine bylaısha baǵa beredi: «...Nýjno bylo byt Pankratovoı, chtoby v gody tıajeloı voıny po sýestvý «zastavıt» K VKP(b) sozvat eto soveanıe. V ego rabote prınımalı ýchastıe vıdnye ıstorıkı strany: K.S. Býshýev, A.M. Pankratova, M.V. Nechkına, S.V. Bahrýshın, I.I. Mın, B.D. Grekov ı drýgıe. Soveanıem rýkovodıl sekretar» K VKP(b) A.S. erbakov. V ego rabote prınımalı takje epızotıcheskoe ýchastıe A.A. Jdanov, G.M. Malenkov». Keńes Nurpeıisuly Anna Mıhaılqyzy Pankratovanyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn saralaı kele, onyń kásibı tarıhshy tulǵasyn «ǵylymǵa adal qyzmet etýdiń úlgisi» dep tujyrymdaıdy. Anna Pankratova bolsa, odaqtaǵy ult aımaqtarynyń tarıhı shynaıylyǵyn, onyń aqıqat tustarynyń ashylýyn qoldady jáne sol úshin kúresti. Ol 1920-1930 jyldary ustazy «M.N. Pokrovskıı mektebine» qatysty saıası naýqannyń shıelenisteri arqyly pisip-jetildi. Súrindi, qulady, qaıta turdy, belin býdy. Onyń boıynda kúreskerlik rýh Uly Otan soǵysy kezeńine deıin-aq qalyptasqan-dy. Keńes Nurpeıisuly súısingen Anna qandaı joldan ótken edi? Ol jol san-salaly edi. Degenmen, kásibı tarıhshynyń soǵystan keıingi Qazaq tarıhyna qatysty órbigen oqıǵalarǵa qysqasha toqtalýdy jón kórdik.
1943 jyly «Qazaq SSR tarıhy (erte zamannan búginge deıin)» baspadan shyǵarylady. 1944 jyly tarıhshy-ǵalymdardyń eńbegi eskerilip «Stalın syılyǵyna» úmitkerler qataryna usynylady. Biraq bul qýanyshty habardyń artynan basqa habar kelip, avtorlardyń kóńilin sý sepkendeı túsiredi. Memlekettik syılyqty belgileý Komıtetiniń otyrysynyń májilisinde basty sarapshylardyń biri (ol ustazy V. O. Klıýchevskııdi pir tutqan, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor A.I. Iakovlev) – A.I. Iakovlev arnaıy sóz alyp, «Komıtettiń komıssııa músheleriniń birinshi otyrysta qate sheshim qabyldaǵanyn jarııalaı kele», «Qazaq SSR tarıhynyń» negizgi mazmuny orys halqyna qarsy jazylǵandyqtan, mundaı qaýipti kitapty joǵary syılyqpen marapattaýdyń aıaǵy, basqa da halyqtyń ulttyq sana-sezim talpynysynyń jetilýine ıtermeleıtinin jetkizedi. Tipti ol, Kenesary bastaǵan kóteriliske bir taraý arnalǵanyn, ony halyq batyry deńgeıine kótergendigi jóninde ashyna sóıleıdi. Bul pikirge otyrys músheleriniń birde-biri qarsy kelmeıdi. Mundaı pikirlerdiń artynda akademık E.V. Tarle, professorlar A.V. Efımov, S.K. Býshýev (KSRO tarıhyn qaıta jazýdy usyndy), KSRO ǴA korrespondent-múshesi I.I. Mın turǵan-dy. Múmkin dál osyndaı «rýhanı kúshter» keıingi «Qazaq SSR tarıhynyń» taǵdyryn aıqyndýǵa da negiz boldy. Desek te, professor A.I. Iakovlev pikirinde bir aqıqat bar. Sol kezeńniń ózinde, tarıh ǵylymynda on bes jyl ǵylym doktory laýazymyndaǵy, tikeleı V.I. Lenınmen júzdesken jáne pikirles bolǵan [2]. Odaqtyń mańdaıaldy kásibı professorynyń Kenesaryny – halyq batyry retinde ishki túısigi qabyldamasa da, tanymynyń qabyldaýynda. Onyń sózimen aıtqanda: «Kenesaryny halyq batyry dárejesine deıin kótergen». Demek, qazirgi kózqaraspen qaraǵanda, avtorlar ujymynyń dittegen ǵylymı nátıjege jetkenin kórsetedi.
Bul tarıhshy-ǵalymdar arasyndaǵy tarıhı aqıqat jolyndaǵy tartystyń bastamasy ǵana edi. Sol kezeńde alpysty alqymdaǵan aqsaqal A.I. Iakovlevtyń holoptar týraly irgeli ǵylymı-zertteý jumysy qoljazba túrinde «Stalın syılyǵyna» usynylyp, 1943 jyldyń basynda (júz myń som kólemindegi) ekinshi dárejeli syılyqty ıelenedi. Osy jyly «Holopstvo ı holopy v Moskovskom gosýdarstve XVII v.» monografııasynyń birinshi tomy jaryq kóredi. Bul kitap 1944 jyly BKP (b) OK tarıhshylar otyrysynda V. I. Pıchety, B. I. Syromıatnıkova, S. V. Bahrýshına, A. M. Pankratova tarapynan synǵa ushyraıdy. Professor A.M. Pankratova bylaısha sıpattama beredi: «Ego knıga «Holopy»... ne tolko ne ıavlıaetsıa marksıstskoı, no ı ne ıavlıaetsıa patrıotıcheskoı knıgoı».
Olar A.I. Iakovlevtyń «nemis tarıhshylarynyń reakııalyq ıdeıalaryna» jáne «ultshyldyq ıdeologııany qaıta oraltý» áserine eliktegendigin alǵa tartady. S. B. Veselovskıı bolsa, «Holop», «Slavıanın» uǵymdaryn baılanystyrý men muraǵat qujattaryn paıdalanýyndaǵy kemshilikteri jónindegi naqtylyqtyń saqtalmaǵany týraly pikirin bildiredi. Mundaı pikirler 1945-1946 jyldary jalǵasyn tapty. S. V. Bahrýshın bolsa avtordyń markstik qaǵıdadan aýytqyǵanyn aıta kele, «avtor shyǵys slavıandarda qul ıelenýshilik formaııasynyń bolǵanyn joqqa shyǵarady, biraq Kıev Rýsine arnalǵan taraýynda qul ıelenýshi el týraly» bergenin alǵa tartady jáne bul pikirin 1945 jyly «Bolshevık» jýrnalyna jarııalaıdy.
1944 jyly 16 tamyzda A.I. Iakovlev V.P. Potemkınge jazǵan hatynda: «...v svıazı s atakoı na «Holopstvo» pogovarıvaıýt o kakıh-to dalneıshıh vypadah protıv menıa. Eto vse, konechno, za Kazahstan» dep kórsetedi. Tarıhshy A.I. Iakovlevtiń bul sóziniń de jany bar. Sebebi 1944 jyldyń basyna qaraı, patshalyq ókimettiń túrli kezeńderindegi «ult aımaqtarynyń» Reseıge qosylýyna qatysty baǵa berýde keńestik tarıhshylar arasy eki jikke bólingen-di. Birinshi toptyń ókilderiniń pikirinshe, qosylǵan halyqtar úshin Reseıge qosylý – «shyńyna jetken qatigezdik (absolıýtnym zlom)» degen kózqarastaǵylar KSRO ǴA Tarıh ınstıtýtynyń dırektor orynbasary A.M. Pankratovanyń aınalasyna (M.P. Vıatkın, N.M. Drýjının jáne t.b.) keńestik ınternaıonalıst-tarıhshylar birikti.
Ekinshi toptyń ókilderi akademık E.V. Tarle (A.I. Iakovlev, A.V. Efımov, S.K. Býshýev, P.P. Smırnov jáne t.b.) basshylyǵymen joǵarydaǵy «qatigezdik» teorııasyn qaıta qarastyrý ǵana emes, keńestik tarıh ǵylymyn ulttyq-patrıottyq baǵytyna túpkilikti qaıtarý qajettigin aıtýmen bolǵan, ulyderjavalyq-shovınıstik baǵytty ustanǵandar [3]. Bul kezeńde akademık B.D. Grekovtyń Reseıdiń áleýmettik-ekonomıkalyq evolıýııasy qaǵıdasymen, A.I. Iakovlevtyń «Holoptyq ınstıtýttan kreposnoılyqtyń shyǵýy týraly» tezısi tipti de janaspaıtyn edi. Máseleniń órshigenin baıqaǵan Anna Mıhaılqyzy professor N.M. Drýjınınge «Qazaq SSR tarıhy» avtorlyq ujymynyń kózqarasyn bildiretin jáne patsha ókimetiniń otarlyq saıasatynyń sıpattamasyn qamtıtyn baıandaý hat jazýdy tapsyrady.
Osymen qatar bir mezgilde qazaq jáne orys tarıhshylarynyń qatysymen jergilikti jerlerdegi otarshyldyqqa qarsy qozǵalystar máselesin qaıta saraptaý sheshimin qabyldaıdy. Bul talqylaý 1943 jyldyń kúzinde Máskeý qalasyndaǵy Tarıh ınstıtýtynda júrgizildi. Talqylaý qorytyndysy boıynsha negizinen, «Qazaq SSR» kitabyn qurastyrýshylar kózqarastary durys dep tanyldy, tek jekelegen oqıǵalarǵa qatysty ǵana pikirtalastar bolǵanmen, oqý quralyn jazýdaǵy bastamalyq qaǵıdalary maquldandy. Anna Mıhaılqyzy avtorlyq ujymǵa tańylǵan ósek pen jaladan arylý maqsatynda bul máseleni BK(b)P Ortalyq komıtetinde qarastyrýdy ótinip, Ortalyq Komıtet hatshylyǵy arqyly I.V. Stalınge, A.A. Jdanovqa, G.M. Malenkovqa, A.S. erbakovke 1944 jyly aqpan aıynda, 26 sáýirde jáne 12 mamyrda úsh ret hat jazady. Ol A.A. Jdanovqa jazǵan hatynda «sońǵy kezderi ıdeologııalyq maıdan qyzmetkerleri arasynda patrıotızm týy astynda marksızm-lenınızmdi búrkemeleýshi, naǵyz reakııalyq jáne artta qalǵan teorııamen qarýlanǵandar úderisteri beleń alǵanyn aıtady. «Soǵys ashyqtyqty, maqsatkerlik pen naqtylyqty talap etedi, sol sııaqty nasıhatta da, al sońǵy ýaqytta soǵys jaǵdaıyndaǵy tarıhta da, sondaı talaptardyń orny mańyzdy». Negizsiz taǵylǵan kináǵa Anna Pankratova taǵy da qarap otyra almady. Ol A.A. Jdanovqa taǵy da hat jazdy. Hattan úzindi túpnusqada berýdi jón kórdik: «...Obvınenıe Aleksandrova nı na chem ne osnovany. Pravda, my ne traktovalı ı ne moglı traktovat kazahskıı narod, kak narod bez ıstorıı, tem bolee, chto nad bogateısheı ıstorıeı etogo naroda trýdılıs trı krýpnyh naýchnyh ınstıtýta, sozdavshıe bolshoı tom, kotoryı mojno prochest v oproverjenıe staryh predstavlenıı o kolonıalno-ýgnetennyh narodah kak narodah «neıstorıcheskıh». Chto kasaetsıa obvınenııa v tom, chto «knıga antırýsskaıa», to ıa schıtaıý ego rezýltatom lıbo nedobrosovestnyh, lıbo malokompetentnyh reenzıı, poslýjıvshıh osnovanıem tov. Aleksandrový dlıa podobnogo zaklıýchenııa. Stoıt prochest etý knıgý bez prıstrastııa, chtoby ývıdet, chto ot pervoı do posledneı stranıy ona pronızana stremlenıem pokazat glýbokýıý ıstorıcheskýıý svıaz rýsskogo ı kazahskogo narodov, sovmestnýıý osvobodıtelnýıý borbý protıv arızma velıkogo rýsskogo naroda, v lıe ego lýchshıh predstavıteleı, ı peredovyh predstavıteleı kazahskogo naroda. (...) Chto kasaetsıa oenkı ıtogov kolonızaıı, to my ıshodılı ız polojenııa Lenına o tom, chto kapıtalızm, razvıvaıas vshır, vovlek Kazahstan v rýslo progressıvnogo razvıtııa, kotoroe my konkretno pokazalı» [4]. Anna Pankratovanyń osy qatynas hattarynan keıin, KSRO ǴA Tarıh ınstıtýtynda Máskeýdegi jetekshi tarıhshylardyń qatysýymen 1944 jyldyń 29 mamyrynan 8 shilde aralyǵynda ashyq keńeıtilgen talqylaý júrgizildi. Qazaqstan tarapynan ókilder qatystyrylǵan joq. Májiliske qatysýshylar kúnde tústen keıin jınalyp, tún ortasyna deıin jalǵasqan talqylaý, BK(b)P OK hatshysy A.S. erbakovtyń tóraǵalyǵymen bes kúnge sozyldy. Al, prezıdıýmda Saıası bıýro músheleri A.A. Andreev, G.M. Malenkovtyń otyrýy kúrdelengen máseleniń joǵary deńgeıde kúni buryn núktesi qoıylǵanyn ańǵartsa kerek. Biraq, ańǵal Annanyń oıyna eshteńe kelmegeni aıqyn. Talqylaýda 21 tarıhshy belsendilik kórsetti. Keıin bul pikirtalastar jóninde A.M. Pankratova óziniń jazbasynda bylaısha beredi: «syrttaı qaraǵanda pikirtalasqa syltaý bolǵan Qazaq SSR tarıhy» kitaby boldy, biraq ol burynǵy tarıhshylar arasynda oqshaý aıtylǵan dúnıeni, ashyq aıtýǵa májbúr etti». Májilistiń sońǵy kúni akademık Tarle: «eger Sizge qajet bolsa Anna Mıhaılovna, ózimniń keıbir tujyrymdarymnan túpkilikti bas tarta alamyn!...» dese, professor A.I. Iakovlev: «Qudaı úshin ótinemin, maǵan renjimeńiz «Qazaq SSR tarıhyna» kólemi on betteı ózgeris engizińiz. Jalpy alǵanda, kitap jaqsy jazylǵan!...», professor A.V. Efımov te osy baǵytta sóıledi. Osylaısha, májilis sońynda pikirsaıysty týdyrǵan tarıhshylar toby A.M. Pankratova aldynda jibip sala berdi. Nátıjesinde: «Qazaq SSR tarıhy» irgeli zerttelgen, ony Odaqtyń basqa respýblıkalar tarıhyn jazýda úlgi retinde qoldanýǵa bolady jáne taıaý arada bul kitaptyń túzetilgen, ekinshi basylymyn daıarlaýdy ázirleý qajettigi týraly pikirler aıtylyp, tarasady. Biraq, munymen is bitpeıdi. 1943 jyly shyqqan «Qazaq SSR tarıhy» basylymynyń avtorlaryn qýdalaý maqsatynda, BK(b)P OK úgit-nasıhat bóliminiń bastyǵy G.F. Aleksandrov Anna Pankratovany «májilistiń qupııa materıaldaryn jarııa etti, sondaı-aq ony óz stýdentteri arasynda taratty jáne top qurdy» dep kiná taǵady. 1944 jyldyń kyrkúıek aıynda arnaıy shaqyrtylǵan A.M. Pankratova, A.A. Jdanov pen A.S. erbakovtiń qabyldaýynda bolady jáne sol joly, Tarıh ınstıtýtynyń dırektorynyń orynbasary qyzmetinen bosatylady. Onyń 1945 jyldyń 20 shildesi kúni A.V. Pıaskovskııge jazǵan hatynda óziniń ótken ómirine kóz tastaıdy: «Qyzyǵy sol, ózim úshin bir mezet ómir súre almaımyn. Asyǵys, aptyǵyspen, jumysqa berilýmen barlyq ómirim ótti. ...Meniń qyzym Maıa jáıdan jáı aıtpaıdy: «Mama, men sen sııaqty bolǵym kelmeıdi. Seniń ómirińniń qyzyǵy joq – tek eńbek». Men oǵan bylaısha jaýap berdim: «Iá, sebebi men soıalızmde – seniń jáne keıingi jas urpaqtyń qyzyqty da kóńildi eńbek etýin qalaımyn». Aıta ketetin jaıt, ǵylymdy naqty qoǵamdyq-saıası jaǵdaıdan, stalınshildik dogmadan bólip qarastyrýǵa umtylýshylyq, zertteý jumysynda ǵylymı basymdylyqqa mán berý máselesinde, Anna jáne onyń qyzy Maıa Pankratovalar ortaq pikirde bolǵandyǵy. Marksısterdiń alǵashqy urpaǵy partııa jáne onyń ǵylymı zertteýdegi partııalyq basymdylyǵyna bas uryp ketti dese de bolady. Mundaıda A. Pankratova ózi jáne óziniń áriptesteri týraly bylaısha bildirgen: «tovarıı schıtalı, chto vypolnıaıýt svoı partıınyı bolshevıstskıı dolg, kogda onı v ızvestnoı mere prıkrashıvaıýt ıstorııý». Bir anyǵy, ol eńbek etti, bolashaq eliniń gúldenýin oılady, jan-jaǵyndaǵy áriptesterine qamqor bola bildi, tek alǵa umtyldy, keleshekke sendi. Óz ǵumyrynda óz baqyty ǵana emes, el baqytyn oılaǵan ańǵal boıjetkennen aqıqat jolyndaǵy kúresker tulǵaǵa aınalǵan, qarapaıym áıel, súıikti jar, ana, kásibı tarıhshy-ǵalym bola bildi. A. Pankratova – tarıhı kezeńderde ózine qarsy soqqan jeldi, tik turyp qarsy ala, kásibıligin joǵaltpaǵan biregeı tulǵa. Anna Mıhaılqyzy Reseı jumysshy tabynyń 1917 jylǵa deıingi qalyptasýy jáne damýy, qoǵamdyq-saıası qozǵalystar máselesi, dıplomatııa tarıhy, Reseı, Germanııa, Italııa, Franııa kásipodaq qozǵalysynyń tarıhyn zerttedi. Soǵystan keıin ǵalym reseı jumysshy tabynyń tarıhy boıynsha irgeli zertteý jumysyn qaıta qolǵa alady jáne ol eńbektiń tórt tomdyq kólemin de josparlaıdy [5, 105-b.]. 1950 jyly 26 jeltoqsanda «Pravda» gazetinde H. Aıdarova, T. Shoıynbaev, A. Iakýnınniń «Za marksıstko-lenınskoe osveenıe voprosov ıstorıı Kazahstana» maqalasynan bastalǵan aıyptaýlar men ásire silteýler nátıjesinde, 1952 jyldyń 5 qazany kúni qamaýǵa alynǵan A. Pankratovanyń shákirti E. Bekmahanov «býrjýazııalyq-ulttyq kózqarastary jáne is-áreketi úshin» 25 jylǵa sottalady. I.V. Stalın qaıtys bolǵannan keıin, A.M. Pankratova onyń tezirek bosatylýyna sebepshi boldy. 1952 jyly onyń «Reseıde proletarıattyń qalyptasýy (XVII-XVIIIǵǵ.)» atty birinshi tomynyń qoljazbasy talqylandy jáne basylymǵa usynyldy. Biraq monografııa ǵalym qaıtys bolǵannan keıin, 1963 jyly jaryq kórdi. Osylaısha, avtordyń 1930 jyldardan talpynys jasaǵan jumysshy taby tarıhy boıynsha tolyqtaı zerdelenetin eńbek jasaý oıy oryndalmaı qaldy. Kompartııanyń 1953 jylǵy qyrkúıektegi plenýmynda N.S. Hrýev KOKP OK birinshi hatshylyǵyna saılandy. KSRO-ǵy «Jylymyq» kezeńinde tarıhshylar arasyn «stalınshilder» jáne «stalındi teriske shyǵarýshylar» tobyna jiktelip, sońǵylary tarıhshylardyń jas urpaǵymen birigýine áserin tıgizdi. Bılik basyna jańa kelgen N.S. Hrýev partııalyq jáne memlekettik qyzmetiniń bir salasy retinde ǵalymdar, óner, ádebıet qaıratkerlerimen jıi kezdesý jasaıtyn. Osy sátti paıdalanǵan Anna Mıhaılqyzy onyń qabyldaýyna jazylady. Árıne, KSRO-nyń jetekshi tarıhshysy, KOKP OK múshesin N.S. Hrýev qabyldaıdy. Ózimen birge ujymdyq ótinish hatty alyp kiredi. Ol KSRO Bas prokýrory R. Rýdenkomen tikeleı baılanysqa túsedi: – Roman, qazir meniń qabyldaýymda tanymal tarıhshy, akademık Pankratova, seniń jáne meniń balalarym onyń «KSRO tarıhy» oqýlyǵy boıynsha oqydy. Anna Mıhaılovnanyń aıtýynsha, onyń tárbıelegen, Qazaqstan tarıhshysy kúnási bolmasa da sottalǵan. Osy is boıynsha, Máskeý tarıhshylarynyń hatyna men buryshtama qoıdym: «Tekserilsin, nátıjesin aıtatyn bolyńdar!» Sen osy hatty ózińniń baqylaýyńda usta! Túsinikti me? Jalpy bizge saıası sottalǵandardyń barlyq isterin qaıta qaraý kerek. Roman, bul máseleni únemi kózińnen tasa qylma, eger sen naqty usynys berseń, onda ony jalpy men, prezıdıýmda qoldaımyn!...» dep sózin aıaqtaıdy. OK birinshi hatshysynyń aýzynan estigen mundaı lebizdi Anna Mıhaılovna shyn kóńilden maquldap, qýanyshyn jasyra almaıdy: – Nıkıta Sergeevıch, bul keremet oı, eger siz mıllıondaǵan jazyqsyzdan japa shekkenderdi bosatsańyz, onda olardyń ǵana emes, jyldar boıy kóz jasyn tógip júrgen olardyń otbasynyń uly rızalyǵyna ıe bolasyz. Bul dáýirlik, tarıhı oqıǵa, ekinshi revolıýııa dep aıtýǵa da bolady! Tarıhshy jáne OK múshesi retinde, men bul adamgershilik akııasyn qoldaımyn jáne bul baqytsyzdardyń sot isin qaıta qaraý boıynsha qurylǵan qandaı qoǵamdyq komıssııa bolsa da quramynda jumys jasaýǵa daıynmyn. Nıkıta Sergeevıch, men sizden ótinemin isterdi qaıta qarýdy bastaýdy neǵurlym tezdetińizshi. Jańa Rýdenkoǵa aıtqan sizdiń sózińiz, meni qatty tolǵandyrdy, rahmet sizge! 1954 jyldyń sáýir aıynda NS. Hrýevtiń bastamasymen kópten kútken komıssııa qurylyp, júzdegen myń jábir kórgen adamdar bosatylyp, qaıtys bolǵandary da aqtalady. 1953 jyly Anna Mıhaılqyzy N.M. Drýjının, M.N. Tıhomırov jáne basqa da ǵalymdarmen birge KSRO Ǵylym akademııasynyń tolyqqandy músheligine saılandy. Osydan keıin «Voprosy ıstorıı» jýrnalynyń bas redaktorlyǵyna taǵaıyndaldy. Jýrnal Stalındik jeke basqa tabynýdy synaý baǵyty jelisinde, tarıhı máselelerge baılanysty qatyp qalǵan kózqarastardan alshaqtap, erkin zertteý jumysy qajettiligin kún tártibine qoıdy. A. Pankratova ǵalymdardyń ujymdyq jumysyn basqardy. Halyqaralyq deńgeıde kóptegen konferenııalar men kongrester jumystaryna qatysty, keńes tarıhshylarynyń Ulttyq komıtetin basqardy, 1955 jyly Tarıh ǵylymdarynyń Halyqaralyq kongresi bıýrosy (MKIN) músheligine saılandy. Beıbitshilik úshin kúres, keńestik beıbitshilik Komıtetiniń, shetelmen mádenı baılanystardyń Jalpyreseılik qoǵamynyń múshesi, BUU yqpaldasý assoıaııasynyń Búkilálemdik federaııasynyń vıe-prezıdenti retinde belsendilik tanytty. Tarıhı shyndyqty qalpyna keltirý, tarıhty zertteýdiń obektıvtiligine shaqyrýdy kóptegen tarıhshylar zor yqylaspen qarsy aldy. Erkin oı almasý, shyǵarmashylyq pikirtalastar jáne mándi irgeli zertteýlerdi negizge alǵan «Voprosy ıstorıı» jýrnaly, tarıh pen saıasat arasyndaǵy yńǵaıly partııalyq nusqaýlar men «dırektıvalyq» maqalalar jasaıtyn «dástúrli» jelini buzdy [6]. Biraq mundaı ózgeristerge ǵalymdardyń barlyǵy qosyla qoıdy deı almaımyz. 1956 jylǵy aqpan aıyndaǵy KOKP HH sezinen keıin, shyǵarmashylyq izdenisterde jańa serpin paıda boldy. Bul tarıhı sezde sóz alǵan Anna Pankratova keńestik qoǵam tarıhynyń zerttelý jaǵdaıy, V.I. Lenın shyǵarmalarynyń tolyq akademııalyq jınaǵy men ǵylymı ómirbaıanyn baspadan shyǵarý qajettiligi, ǵylymı mamandardy daıarlaý, zertteý jumystaryn uıymdastyrý máselelerin alǵa tartty. Alda iri ózgerister bolatyndaı halyq keń tynys alǵandaı boldy. Anna Mıhaılqyzy «sóz júzinde emes, is júzinde qaıta ózgerister jasaýǵa», ıaǵnı nátıjeli iske shaqyrdy. Muny aıtýǵa onyń ótken tarıhı mezgildegi ómir tájirıbesi alǵyshart bolǵan edi. Kóptegen jınalystardyń birinde ol bylaısha aǵynan jarylǵan edi: «...Konechno, v elom my ıdem vpered... No ıa dýmaıý, chto odnoı ız osnovnyh opasnosteı seıchas ıavlıaetsıa to, chto my opıat mojem stat na pýt formalnyh perestroek» [7]. «El qulaǵy elý» degendeı, endi A. Pankratovaǵa ǵalym retinde ǵana emes, KSRO Joǵarǵy Keńesi depýtaty, KOKP OK múshesi retinde de qýǵyn-súrginge ushyraǵandar, olardyń otbasy músheleri, esimderin qalpyna keltirýge kómek berý týraly ótinishter kóbeıe tústi. Ol KSRO-nyń Bas prokýrory R.A. Rýdenkoǵa tarıhshylar tobynyń isin (olardyń ishinde S.S. Bantke, S.A. Gýsev, L.M. Zaharova, S.D. Kýnısskıı, F.G. Frıdlıand jáne t.b.) qaraýdy jedeldetý jóninde ótinish bildiredi. Hrýev «jylymyǵy», Stalınniń jeke basyna tabynýynyń áshkerlenýi jaǵdaıynda taǵy da tarıh ǵylymynda shıelenisken kúres bastaldy. Bul boıynsha da A. Pankratovanyń «Voprosy ıstorıı» jýrnalynyń negizgi ustanǵan baǵytyn múmkindiginshe qorǵaýyna týra keldi. Degenmen, totalıtarlyq júıeniń buǵaýy tym tereńge tamyr jaıǵan-dy. Osy kezeńde marksızm-lenınızmge adaldyq uranymen saıası aıyp taǵýlar, dástúrli ıdeologııalyq qýdalaýdyń ashyq kórinisteri naýqanǵa aınaldy. 1957 jyldyń 6 naýryzynda KOKP OK Hatshylyǵynyń otyrysyna shaqyrylǵan Anna Pankratovaǵa ózi basqaratyn «Voprosy ıstorıı» jýrnalynyń «býrjýazııalyq baǵyt» ustanǵany, partııa kózqarasynan alshaqtaǵany úshin, ǵalymnyń túsinikteme bergisi kelgen jeke pikirin de tyńdamastan aıyp taǵyldy. Nátıjesinde, Anna Mıhaılqyzyna jýrnaldyń jibergen «qatelikterin» moıyndaýyna týra keldi. Totalıtarızm qyspaǵynda basqasha bolý múmkin emes edi. Sáıkesinshe, jýrnal týraly partııa qaýlysy qabyldanady. 1957 jyldyń 21 mamyry kúni jýrnaldyń úshinshi nómirine sońǵy ret Anna Mıhaılqyzy qol qoıady. Onda tarmaq tarmaǵymen «býrjýazııalyq obektıvızm» jónindegi, «partııa saıasatyn lıberaldyq baǵytta túsindirgeni», «menshevıkter pozıııasyn aqtaǵany» týraly jáne basqa da jýrnal basylymyna taǵylǵan aıyptar moıyndaldy. Bul jolǵy synnyń basynda Kompartııanyń Ortalyq komıtetiniń bolýy, osynshama saıası aıyptyń taǵylýy ǵalymǵa soqqy bolyp tıdi. Ol búkil ómirin partııanyń basty baǵytyna arnap, adal qyzmet atqarǵan edi. Búkil ǵumyrynyń máni – tarıh ǵylymyna adal qyzmeti edi. Sol úshin kóp nárseden bas tartqan-dy. Kommýnıstik partııa onyń ómirlik qaǵıdatynan bas tartqyzdy. Kóp uzamaı, 25 mamyr kúni «ortalyq komıtettiń» shıpajaıynda dárigerlerdiń nemquraılyǵy nátıjesinde Anna Mıhaılqyzy Pankratova júrek talmasynan kóz jumady. Anna Pankratova qazaqstandyq ǵalymdardyń shyńdalýyna jol ashty. Únemi shyǵarmashylyq baılanysta boldy. Qazaq halqynyń uly tulǵalarymen (Q.I. Sátpaev, M.O. Áýezov, B. Momyshuly) erekshe dostyq, ózara pikirlestik qarym-qatynas jasady.
Keıin akademık N.M. Drýjının: «onyń ómiriniń naǵyz qaıǵysy – zertteýshiniń, óziniń ishki dúnıesiniń rýhanı suranysyna jaýap bere almaýy» [8] dep eske alady. Búgingi áńgime ǵalymnyń júrip ótken joly, onyń qyzyǵy men qıyndyǵynyń bir ǵana tusy. Aıtpaǵymyz, Anna Mıhaılqyzy Pankratovanyń ómirlik muraty – adam jáne onyń taǵdyryna qatysty máselelerdi aqıqat sheńberinde sheshkisi kelgeninde. Tarıhı sananyń móldirligin jeke múddesinen joǵary qoıýynda. «Tulǵalardy tulǵa tanıdy» demekshi, Keńes Nurpeıisulynyń Anna Pankratovany úlgi tutýyn, ózinen keıingi ǵylym jolyndaǵy óskeleń urpaqqa baǵyt silteýi dep uǵyndyq. Men de 1993-2007 aralyǵynda ǵylymı jumysymnyń taqyryby Keńes aǵanyń bóliminde bekitildi, talqylandy. 2007 jyly qazan aıynyń aıaǵyndaǵy Dıssertaııalyq keńeste qorǵadym. Bul asqar taýdaı aǵamyzdyń qatysqan sońǵy Keńesi edi. Kóp uzamaı ómirden ozdy. Ol sabyrly qalypta talaılarǵa jol siltegep, janashyrlyqpen qaraıtyn. Onyń adamı bolmysy men qaısar minezdi kásibıligi jóninde áli talaı sóz qozǵalar. Keńes aǵanyń 2000 jyly «Jetisý» gazetinde «Sóz qozǵalmaı, oı qozǵalmaıdy» degen maqalasy da oqyrmanyna kóp ǵıbrat bergen-di. Akademık Keńes Nurpeıisulynyń mándi ǵumyryndaǵy mańyzdy isi – sóziniń ulttyq rýh, batyrlyq, tektilik aıasynda órnektelgeninde. Ol ǵylymdaǵy adaldyq qaǵıdatyn keleshek urpaqqa mura etti. Zamanaýı kezeńmen sabaqtasqan, alash hám tektiler Ordasy órkenin jaıa bergeı! Qundyzaı ERIMBETOVA, t.ǵ.k., QR BǴM ǴK Memleket tarıhy ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri
"history".kz
Paıdalanylǵan ádebıetter:
Qozybaev M.Q. Keńes shyqqan beles// «Egemen Qazaqstan» gazeti, 14 naýryz 1995 jyl. Iakovlev A. I. Chetyre vstrechı s V. I. Lenınym // Istorıcheskıı jýrnal, 1944. - N 1 - .; Stenogramma soveanııa po voprosam ıstorıı SSSR v K VKP(b) v 1944 godý // Voprosy ıstorıı. 1996. N 2.; Novye dokýmenty o soveanıı ıstorıkov v K VKP (b) (1944 g.) // Voprosy ıstorıı. 1991. N 1. - S. 191, 203.[http://library.by].
.Sınıyn F.L. Problema naıonalnogo ı ınternaıonalnogo v naıonalnoı polıtıke ı propagande v SSSR v 1944-pervoı polovıne 1945 goda// Rossııskaıa ıstorııa.-2009.-№6.-S.42.
Qarańyz: Nurpeıs K. Akademık Anna Pankratova ı ıstorıchekaıa naýka// Qazaqstannyń tarıh ǵylymy.-Almaty: «MerSal» baspa úıi, 2005.-238-244bb.; Sarseke Medeý. Ermuhan Bekmahanov. qujattyq roman-esse.-Astana: Folıant, 2010.-712s.; Asylbekov M.-A.H. Akademık Pankratova jáne Qazaqstan tarıh ǵylymy.//Qazaq tarıhy, 2012. № 3 (114), 2-6bb.
Badıa L.V. A.M. Pankratova – ıstorık rabochego klassa/ Otv. Red. L.V. Gorodekıı.-M.: Naýka, 1979. -160s. http://library.by. [10.12.2014]. Voprosy ıstorıı. 1956. №3 S.12. RǴA muraǵaty. q.697, 2-tizim, 70-is, 112-113pp.; 3-tizim, 13-is, 1p; 109-is, 1-3pp. //
Sıdorova L.A. Anna Mıhaılovna Pankratova (1897-1957)// Istorıkı Rossıı. Bıografıı. M.:ROSSPEN. 2001. S. 685-690. Drýjının N.M. Vospomınanııa ob Anne Mıhaılovne Pankratovoı // Drýjının N.M. Izbrannye trýdy. Kn.4. Vospomınanııa, myslı, opyt ıstorıka. M., 1990. S.241.// )// Istorıkı Rossıı. Bıografıı. M.:ROSSPEN. 2001. S. 685-690.
