Ūly tūlǧalar salǧan sara jol qaşanda öz maŋyzdylyǧyn joimaq emes. Şyŋǧys han qara küşpen ǧana emes, aqyl-parasatymen, el mümkındıgın sarqa paidalanatyn saralyǧymen älemdı baǧyndyrdy. Al onyŋ ūrpaqtary ata jolyn ūstana almady. Safarǧalievtıŋ «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» atty eŋbek arqyly oǧan bız naqty mysaldar keltıre alamyz. Türkiiadaǧy Atatürık jasap ketken zaiyrly damu qoǧamy keiıngı basşylar kezınde basqa arnaǧa būrylǧanyn, onyŋ zardabyn qarapaiym halyq tartyp otyrǧanyn kündelıktı körıp otyrmyz. Şyŋǧys han ūrpaqtary jasaǧan «reformalar» da öz müddelerın halyq müddesınen joǧary qoiu baiqalatyn, aqyrynda, onyŋ batpan auyrtpalyǧyn qarapaiym halyq kördı.
Orta Aziiada islam dını VIII-IX ǧasyrlarda kelse, Deştı-Qypşaqqa XIII-XIV ǧasyrlarda kelgenın tarihi derekterden baǧamdaimyz. Onyŋ özınde būl bastapqyda bilık basyndaǧylardyŋ ūstanymy edı. Al endı Safarǧalievtıŋ jazǧanyna nazar audarsaq:
«Berkenıŋ jeŋıp şyǧuyn onyŋ kandidaturasyn mūsylman köpesterınıŋ qoldauy edäuır jeŋıldetken edı. Būlardy Altyn Orda äkımşılıgı Batyidyŋ tırı kezınde-aq alymdy tölep aluşylar retınde taratqan bolatyn. Būlarmen bırge Berkenı taqqa pūtqa tabynuşyny emes (täŋırşıldık), mūsylman dının jaqtaityn adamdy otyrǧyzudy közdegen Horezım men Būlǧardyŋ mūsylman dınbasylary qoldady. Berke hannyŋ taqqa otyruynan keiın mūsylman köpesterı şyn mänınde memlekettık mekemelerdıŋ bärıne köptep endı, al mūsylman dınbasylarynyŋ missionerlık qareketıne keŋ örıs aşyldy. Berke taqqa otyrǧannan keiın köp ūzamai bilık basyndaǧy aqsüiekterdıŋ şamandyqtan mūsylmanşylyqqa jappai ötuı bastaldy.
İslamnyŋ qabyldanuynyŋ üstem tap üşın saiasi jäne mädeni maŋyzy zor bolǧany kümänsız. Altyn Ordada islam qabyldanǧannan keiın Deştı Qypşaqta bırşama joǧary arab mädenietı keŋınen tarady. Alaida jaŋa dınge kıru kezınde moŋǧol aqsüiekterı eŋ aldymen saiasi tiımdılık jaǧyn közdegen edı, öitkenı jaŋa dın moŋǧol feodaldaryna özderınıŋ jaǧdaiyn ornyqtyruǧa kömektestı. Halyq būqarasyn «Qūdaiǧa jäne bilık basyndaǧylarǧa baǧynuǧa» ündeitın islam moŋǧol feodaldarynyŋ täueldı halyqty qanauyn aqtap, qorǧaityndai edı. Mūsylman dınbasylary Qūdaiǧa jäne qolynda bilıgı barlardyŋ bärıne baǧynu qajettıgı turaly özderınıŋ uaǧyzdaryn üstem taptardyŋ jäne eŋ aldymen hannyŋ özınıŋ bilıgınıŋ nyǧaiuuyna septestı». (Safarǧaliev M.G. «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» kıtabynan, 57 bet.).
Qazırgı taŋda da keibır dıni ūstanymdaǧy aǧymdar «Patşa – qūdaidyŋ jerdegı köleŋkesı» dep halyq müddesın aiaqqa taptap, ūlttyq müddege qarsy şyǧyp, bilık aldynda ūpai jinap, jaǧynyp qaluǧa tyrysady. Būnyŋ özı olardyŋ şyn bilıkke berılgendıgınen emes, jäi ǧana uaqytşa oiyn oinap, bilık aldynda jaqsy körınuge, söitıp öz pozisiialaryn nyǧaitudy közdeitındıgı anyq.
Bız tura osy tūsta Şyŋǧys han ūstanǧan zaiyrly täŋırlık-türkılık dünietanym men arab mädenietın jaqtauşylar arasynda tolassyz saiasi bäseke jürgenın köremız. Berkeden keiın Meŋgu-Temır, odan soŋ Tuda-Meŋgu bilıkke keledı. Tızgını bos Tuda-Meŋgu tūsynda han taǧyna otyruǧa qūqyǧy joq bolsa da yqpaldy tūlǧaǧa ainalǧan Noǧaidyŋ bedelı arta tüsedı. Tuda-Meŋgu aǧasynyŋ ūly Töle-Būǧanyŋ paidasyna han taǧynan bas tartady. Osy tūsta Şyŋǧys hannyŋ sara jolyn ūstanatyn Noǧai Toqai hanzadany qoldap, onyŋ bilıkke bekıtıp ketedı. Taǧy da Safarǧalievtıŋ äigılı eŋbegıne nazar audarsaq:
«Toqtai bilık jürgızgen soŋǧy jyldary Ordanyŋ bileuşı taby qandai da bır jeŋıldıkter jasau arqyly memlekettegı jön-josyqty bırşama qalpyna keltıre aldy. Movaldyŋ ülestık ielıkterı Ordanyŋ qūramyna qaita qosyldy, Kök Ordadaǧy būlǧaqtar tyiyldy. Alaida, moŋǧoldardyŋ öz ışındegı alauyzdyqtar toqtaǧan joq. Toqtai ölgennen keiın (1312 j.) ol qaita örşıdı. Ölgen hannyŋ ösietı boiynşa taqqa onyŋ ūly Elbasar (Elbasmyş) otyruǧa tiıs edı. Ony şaman dının ūstanatyn qyrdaǧy aqsüiekter qoldaityn. Feodal aqsüiekterdıŋ islam dının ūstanatyn jäne mūsylman dınbasylarymen qarym-qatynasy bar basqa bır bölıgı Meŋgu-Temırdıŋ nemeresı Özbek hanzadanyŋ (Toǧūryldyŋ ūly) kandidaturasyn ūsyndy. Ämır Qūtlyq-Temır men Horezm dındarlarynyŋ basşysy İmam-ad-din Äl-Miskari Elbasar hanzadanyŋ jaqtastaryn aldyn ala öltırıp, Özbektı taqqa otyrǧyzdy. Taqqa ornyqqannan keiın Özbek qarauyndaǧylardyŋ islamǧa boisūnuyn talap etıp, şamanşylarǧa (dästürlı türık dünietanymyna) qarsy küres jürgızdı.
«Jylnamalar jinaǧyn» beimälım jalǧastyruşy Özbektıŋ qarsylasynan piǧylyn sipattai kelıp, islamǧa qarsy şyǧuşylardyŋ Özbekke aitqan myna sözderın keltıredı: «Sen bızden boiūsynyp, baǧynuşylyqty talap et, al bızdıŋ senımımız ben dınımızde şaruaŋ qanşa, bız Şyŋǧys hannyŋ zaŋy (tura) men jarǧysynan (jasaq) qaitıp bas tartyp, arabtardyŋ dınıne kıremız?». «Ol (Özbek) öz degenınen qaitpady, – dep jazady odan ärı avtor, – osy sebeptı olar ony jek körıp, dūşpandyq sezımde boldy da, ony taidyruǧa tyrysty. Osyndai nietpen olar onyŋ közın joiu üşın toi ūiymdastyrdy. Özbek toiǧa kelgen kezde Qūtlyq Temır oǧan ämırlerdıŋ qūpiia nietı turaly habarlap, közımen belgı berdı». Özbek «dereu atyna mınıp şauyp kettı de, äskerın jinap kelıp olardy jeŋdı. Şyŋǧys han ruynan 120 hanzadasymen Toqaidyŋ ūlyn öltırıp, özın eskertıp ülgergen ämırge köp köŋıl bölıp, qamqorlyq jasady. Arab derektemelerı qastandyqty basu kezınde «Özbek bırneşe ämır men bılıktı adamdardy öltırdı, köptegen baqşilar (baqsylar) men siqyrşylardy qyrdy» habarlaidy». (Safarǧaliev M.G. «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» kıtabynan, 76 bet.).
Özbek hannyŋ "Mäŋgı Täŋırınıŋ küşı-dür Ūly sūsty, erkın halyqqa Özbek hannyŋ jarlyǧy kım eş tabynbasa, (sol) kısı joiylsyn, öltırılsın" jarlyqty altyn paizysy (geregesı) bügınge jetıp otyr (Saraişyq tiyndary / Z. Samaşev, R. Burnaşeva, N. Bazylhan, V. Plahov. Almaty, 2006. — 184 bet).
Bilık üşın Horezm bileuşılerımen ymyraǧa kelıp, öz memleketınıŋ şaŋyraǧyn oirandaǧan, Şyŋǧys hannyŋ bileuşı äulet üşın zaŋmen bekıtken dästürlı senımın satqan, öz bauyrlaryn qanǧa bökken Özbek hannyŋ ıs-äreketı Altyn Orda tarihynda jaǧymsyz beine retınde mäŋgı saqtalady.
Ūly dalanyŋ qaǧandary kemınde jylyna bır nemese ekı märte qūryltai ötkızıp, barlyq ru-taipalardyŋ ökılderın qatystyryp, memlekettık mäselelerdı talqylaityn. Özbek hannan bastap būl ürdıs joiylady. Mūnyŋ özı köşpelı halyqtyŋ handaryn qoldamauǧa, ru-taipa bilerı bastap jiı-jiı narazylyq otyn tūtatuǧa, söitıp, Altyn Ordanyŋ öz ışınen ydyrauyna äkelıp soqqanǧa ūqsaidy.
«Jeke ūlystar – ordalardy basqarǧan hanzadalar onyŋ tūsynda (Özbek hannyŋ) hannyŋ jäne han äkımşılıgınıŋ tılalǧyş qūraldary boldy. Derektemeler būdan ärı qūryltailardyŋ şaqyrylmaǧany turaly habarlaidy. Olardyŋ ornyna endı hannyŋ janyndaǧy keŋester (diuan) şaqyrylyp, būl keŋesterge onyŋ jaqyn tuystary, äielderı men yqpaldy tümenbasylar qatysatyn boldy» delınedı «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» atty ǧylymi eŋbekte (Safarǧaliev M.G. «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» kıtabynan, 80 bet.).
Ärbır halyqtyŋ öz tūrmys-tırşılıgı men mädenietı, salt-dästürı, el basqaru joralǧysy bar. Būl – tıkelei sol eldıŋ tabiǧaty men bolmysyna, ūlttyq erekşelıkterıne orailastyrylǧan täjıribelık negızdegı ılım bolyp sanalady. Özınıŋ jeke müddesın oilap şeteldıŋ mädenietın öz elıne sıŋıruge tyrysqan handardyŋ qiias äreketı alyp imperiianyŋ qūldyrauyna, tıptı bırjolata qūlauyna alyp keldı. Ras, Altyn Orda uaqytşa küşeidı, handar eldı sol tūsta bılıkpen emes, küşpen, zorlyqpen basqarudy közdedı, bas kötergen köterılısterdı basyp tastap otyrdy. Bıraq, mūnyŋ aqyry özara qyrqys pen tolassyz būlǧaqtarǧa, kışı-gırım handyqtar men ūlystarǧa bölınuge äkelıp soqty. Joǧaryda bız aityp ötken ūlttyq qūndylyqtar ärdaiym memlekettıŋ tıregı, dıŋgegı, halyqtyq bılımı. Palma aǧaşy Ortalyq Aziiada öspeitını tärızdı arab mädenietı de qazaq tūrmysyna säikes kelmeidı. Mūny eskermegen Altyn Ordanyŋ keibır handaryn älı talai ūrpaq tarihtyŋ tarazysyna salyp tarazylaityn bolady.
Bilık üşın Horezm bileuşılerımen ymyraǧa kelıp, öz memleketınıŋ şaŋyraǧyn oirandaǧan, Şyŋǧys hannyŋ bileuşı äulet üşın zaŋmen bekıtken dästürlı senımın satqan, öz bauyrlaryn qanǧa bökken Özbek hannyŋ ıs-äreketı Altyn Orda tarihynda jaǧymsyz beine retınde mäŋgı saqtalady.
Ūly dalanyŋ qaǧandary kemınde jylyna bır nemese ekı märte qūryltai ötkızıp, barlyq ru-taipalardyŋ ökılderın qatystyryp, memlekettık mäselelerdı talqylaityn. Özbek hannan bastap būl ürdıs joiylady. Mūnyŋ özı köşpelı halyqtyŋ handaryn qoldamauǧa, ru-taipa bilerı bastap jiı-jiı narazylyq otyn tūtatuǧa, söitıp, Altyn Ordanyŋ öz ışınen ydyrauyna äkelıp soqqanǧa ūqsaidy.
«Jeke ūlystar – ordalardy basqarǧan hanzadalar onyŋ tūsynda (Özbek hannyŋ) hannyŋ jäne han äkımşılıgınıŋ tılalǧyş qūraldary boldy. Derektemeler būdan ärı qūryltailardyŋ şaqyrylmaǧany turaly habarlaidy. Olardyŋ ornyna endı hannyŋ janyndaǧy keŋester (diuan) şaqyrylyp, būl keŋesterge onyŋ jaqyn tuystary, äielderı men yqpaldy tümenbasylar qatysatyn boldy» delınedı «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» atty ǧylymi eŋbekte (Safarǧaliev M.G. «Altyn Ordanyŋ ydyrauy» kıtabynan, 80 bet.).
Ärbır halyqtyŋ öz tūrmys-tırşılıgı men mädenietı, salt-dästürı, el basqaru joralǧysy bar. Būl – tıkelei sol eldıŋ tabiǧaty men bolmysyna, ūlttyq erekşelıkterıne orailastyrylǧan täjıribelık negızdegı ılım bolyp sanalady. Özınıŋ jeke müddesın oilap şeteldıŋ mädenietın öz elıne sıŋıruge tyrysqan handardyŋ qiias äreketı alyp imperiianyŋ qūldyrauyna, tıptı bırjolata qūlauyna alyp keldı. Ras, Altyn Orda uaqytşa küşeidı, handar eldı sol tūsta bılıkpen emes, küşpen, zorlyqpen basqarudy közdedı, bas kötergen köterılısterdı basyp tastap otyrdy. Bıraq, mūnyŋ aqyry özara qyrqys pen tolassyz būlǧaqtarǧa, kışı-gırım handyqtar men ūlystarǧa bölınuge äkelıp soqty. Joǧaryda bız aityp ötken ūlttyq qūndylyqtar ärdaiym memlekettıŋ tıregı, dıŋgegı, halyqtyq bılımı. Palma aǧaşy Ortalyq Aziiada öspeitını tärızdı arab mädenietı de qazaq tūrmysyna säikes kelmeidı. Mūny eskermegen Altyn Ordanyŋ keibır handaryn älı talai ūrpaq tarihtyŋ tarazysyna salyp tarazylaityn bolady.
Arman ÄUBÄKIR,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dyŋ
Şyǧystanu fakultetı, TürkSOI kafedrasynyŋ
PhD doktoranty
