Türkıtanuşy ǧalymdar qūndy eŋbekterınde «Otyken» nemese «Ötüken» deitın jer-atauyn köp qoldanady. Öitkenı būl jer – köne türkılerdıŋ el bolyp, etegı jinalǧan, jūrt bolyp, jaǧasy qūralǧan mekenı.
Osy dalada tuyp, 740-şy jyldary jambasy jerge tigen Şyǧys Türkınıŋ toǧyzynşy qaǧany Iollyǧtegın bädızınde: «...Ötüken jerınde otyryp, keruen jıberseŋ, eş mūŋyŋ joq. Sonda, türkı halqy, toq bolatyn edıŋ...» dese, Şyǧys Türkı handyǧynyŋ ırgesın qalauşylardyŋ bırı – Tonykök abyzdyŋ küllı türkılerge qaratyp aitqan ataqty ündeuınde: «...Kım de kım bırlık bairaǧyn köteremın, ata jauǧa qarsy bırlesıp küresemın dese, Otykenge kelsın!» degen söz bar.
1-suret
Sonymen aitpaǧymyz: Ötüken (Otyken) türkınıŋ altyn besıgı eken. Ol jer qaida qazır? Türkıtanuşy ǧalymdardyŋ paiymynşa, «Ötüken» degenımız – Moŋǧoliia jerındegı Qanǧai jotalary. Osy ölkede köne türkıge qatysty ülken-kışılı tas jazular, asa qūndy ǧūryptyq keşender bar. Soŋǧy jyldary būl ölkege arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızu salasy boiynşa Türkı akademiiasy halyqaralyq ūiymy (TWESCO) täp-täuır jūmystar atqaryp jatyr.
Bıraq osyndaǧy türkıtanu mäselesınde älı de zerttelmei jatqan dünie köp. Sonyŋ bırı – köne türkınıŋ paleoetnografiiasy. Iаǧni köne babalarymyz qoldanǧan tūrmystyq būiymdar men qoldanbaly öner tuyndylary mūra retınde (stildık erekşelıgı, pälsapalyq mänı, körkemdık mazmūny, t.b.) älı zerttelgen joq.
Mysaly, Ūlan-Batyrdyŋ ırgesındegı Tonykök abyz keşenınde tas jazularmen qatar ülken tört tas kılem bar (1-suret). Jalpaq tastyŋ betıne asqan şeberlıkpen qaşalǧan oiu-örnektıŋ sipaty keremet. Osydan 1300 jyl būryn tasqa bädızdelgen oiu mänerı sol qalpy saqtalǧan. Tıptı būl oiudyŋ stilın däl qazırgı qazaq oiulary arasynan da kezdestıre alasyz. Būl bır.
2-suret
Ekınşı ǧajaiyp dünie – 2003 jyly Qangai-Kentai ölkesıne jürgızılgen qazba jūmystary kezınde oiuly şapan (2-suret) tabyldy. Moŋǧol ǧalymdary būl jädıgerdı HII-HIV ǧasyrlarǧa tän, iaǧni Şyŋǧys ırgesın qalaǧan Moŋǧol handyǧynyŋ mūrasy degen pıkırge toqtapty. «Joq, olai emes, būl ǧūndar zamanynyŋ jädıgerı» deuşıler de bar eken. Bıraq şapandaǧy oiu-örnektıŋ stilı bügıngı qazaq oiularynan aumaidy. Qajet deseŋız, ūlt mūrasynyŋ janaşyry, oiutanuşy Arqalyq qalasynyŋ tūrǧyny Şöptıbai Baidıldinnıŋ 2011 jyly jaryq körgen «Oiu oi, örnek sal» deitın kıtabyndaǧy 5000 türlı oiumen şendestırıp köre salyŋyz.
3-suret
Mūny az deseŋız, taǧy bır jaŋalyq – 2012 jyly Otyken dalasynyŋ däl orta qoinauy Qozǧyr töbeden jas säbidı orap jerlegen HVI ǧasyrdyŋ syrmaǧy tabyldy (3-suret). Basqany bılmeimın şyǧys ölke qazaqtarynda mäiıttı syrmaqqa salyp jöneltu räsımı keibır jerlerde älı saqtalǧan. Syrmaqtyŋ oiularyna qarasaŋyz, mūndai dünienı däl qazır auyldaǧy qazaqtyŋ ärbır üiınen tabasyz. Oiuly şapan men syrmaq qazır Ūlan-Batyrdaǧy Tarih mūrajaiynda saqtauly tūr. Aitpaǧymyz: arada 12-13 ǧasyr ötse de, paleoetnografiiasy būzylmai saqtalǧan qazaqtan basqa halyq bar ma eken?!.
1-suret
Sonymen aitpaǧymyz: Ötüken (Otyken) türkınıŋ altyn besıgı eken. Ol jer qaida qazır? Türkıtanuşy ǧalymdardyŋ paiymynşa, «Ötüken» degenımız – Moŋǧoliia jerındegı Qanǧai jotalary. Osy ölkede köne türkıge qatysty ülken-kışılı tas jazular, asa qūndy ǧūryptyq keşender bar. Soŋǧy jyldary būl ölkege arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızu salasy boiynşa Türkı akademiiasy halyqaralyq ūiymy (TWESCO) täp-täuır jūmystar atqaryp jatyr.
Bıraq osyndaǧy türkıtanu mäselesınde älı de zerttelmei jatqan dünie köp. Sonyŋ bırı – köne türkınıŋ paleoetnografiiasy. Iаǧni köne babalarymyz qoldanǧan tūrmystyq būiymdar men qoldanbaly öner tuyndylary mūra retınde (stildık erekşelıgı, pälsapalyq mänı, körkemdık mazmūny, t.b.) älı zerttelgen joq.
Mysaly, Ūlan-Batyrdyŋ ırgesındegı Tonykök abyz keşenınde tas jazularmen qatar ülken tört tas kılem bar (1-suret). Jalpaq tastyŋ betıne asqan şeberlıkpen qaşalǧan oiu-örnektıŋ sipaty keremet. Osydan 1300 jyl būryn tasqa bädızdelgen oiu mänerı sol qalpy saqtalǧan. Tıptı būl oiudyŋ stilın däl qazırgı qazaq oiulary arasynan da kezdestıre alasyz. Būl bır.
2-suret
Ekınşı ǧajaiyp dünie – 2003 jyly Qangai-Kentai ölkesıne jürgızılgen qazba jūmystary kezınde oiuly şapan (2-suret) tabyldy. Moŋǧol ǧalymdary būl jädıgerdı HII-HIV ǧasyrlarǧa tän, iaǧni Şyŋǧys ırgesın qalaǧan Moŋǧol handyǧynyŋ mūrasy degen pıkırge toqtapty. «Joq, olai emes, būl ǧūndar zamanynyŋ jädıgerı» deuşıler de bar eken. Bıraq şapandaǧy oiu-örnektıŋ stilı bügıngı qazaq oiularynan aumaidy. Qajet deseŋız, ūlt mūrasynyŋ janaşyry, oiutanuşy Arqalyq qalasynyŋ tūrǧyny Şöptıbai Baidıldinnıŋ 2011 jyly jaryq körgen «Oiu oi, örnek sal» deitın kıtabyndaǧy 5000 türlı oiumen şendestırıp köre salyŋyz.
3-suret
Mūny az deseŋız, taǧy bır jaŋalyq – 2012 jyly Otyken dalasynyŋ däl orta qoinauy Qozǧyr töbeden jas säbidı orap jerlegen HVI ǧasyrdyŋ syrmaǧy tabyldy (3-suret). Basqany bılmeimın şyǧys ölke qazaqtarynda mäiıttı syrmaqqa salyp jöneltu räsımı keibır jerlerde älı saqtalǧan. Syrmaqtyŋ oiularyna qarasaŋyz, mūndai dünienı däl qazır auyldaǧy qazaqtyŋ ärbır üiınen tabasyz. Oiuly şapan men syrmaq qazır Ūlan-Batyrdaǧy Tarih mūrajaiynda saqtauly tūr. Aitpaǧymyz: arada 12-13 ǧasyr ötse de, paleoetnografiiasy būzylmai saqtalǧan qazaqtan basqa halyq bar ma eken?!.
Beken QAIRATŪLY, «Egemen Qazaqstan»
