Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia ötken bolatyn. Sol konferensiiada baiandama jasaǧan tarihşy Svetlana Smaǧūlovanyŋ materiialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynyp otyrmyz.
Alaş qozǧalysynyŋ körnektı qairatkerı, aǧartuşylyǧymen, aqyndyǧymen, HH ǧasyr basynda özındık ideiasymen tanylǧan ziialylardyŋ bırı – Mırjaqyp Dulatov. Qairatker bükıl sanaly ǧūmyryn qazaq halqynyŋ azattyq jolyna, patşa ükımetınıŋ otarlau saiasatyna qarsy küresuge, qazaq mädenietı men ädebietınıŋ örleuıne arnap, «Aiqap», «Qazaq», «Serke» jäne t.b. merzımdı basylymdar arqyly el sanasyn oiatatyn mäselelerdı köterdı. Jalpy, M. Dulatovtyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetın zertteuge arnalǧan jūmystar negızınen bırneşe kezeŋdermen erekşelenedı. Qoǧam qairatkerınıŋ şynaiy tarihi tūlǧasyn, onyŋ ideialarynyŋ ömırşeŋdıgın däleldei tüsken eŋbekter barşylyq.
M. Dulatov saiasi ömırge qadam basqan kezde otarşyl patşa ükımetınıŋ saiasaty ölkege tereŋdei enıp, solardyŋ ideologiiasy negızınde halyqty orystandyru, şoqyndyru ürdısterı qarqyndy jürgızılıp jatqan edı. Osy jäitter qairatkerdıŋ saiasi-äleumettık közqarasynyŋ qalyptasyna äser etkenı sözsız.
Aqynnyŋ alǧaş hat tanyp, bılım alǧany auyl mektebı bolǧan. Ūstazy M. Toqtabaev jazu-syzuǧa üiretumen bırge, orys tılın jetık bılgendıkten şäkırtterınıŋ orysşaǧa da den qoiuyn qalady. Ekı klasty Torǧai orys-qazaq uchilişesıne tüskende de E. Babin, M. Balǧymbaev, Pustovalov, T. Medetov jäne taǧy basqa ūstazdar därıs berıp, onyŋ saiasi ömırge qadam basuyna, qorşaǧan ortadaǧy jaǧdailardy tanyp-bıluıne ülken sebepşı bolǧan. Mırjaqyptyŋ saiasi-äleumettık közqarasynyŋ qalyptasyna osy ūstazdarynyŋ yqpal zor. Eŋ bastysy solardyŋ ärektemın, solardyŋ ısımen aq pen qarany ajyratyp, özınıŋ ortaǧa degen közqarasyn qalyptastyra bıldı. Negızınde, Mırjaqyptyŋ tarihqa, ädebietke, ölketanuşylyqqa degen qyzyǧuyşylyn oiatqan uchilişe ūstazy Tölegen Metedov boldy. Şyŋǧyshannyŋ joryqtary, Keŋesary Qasymovtyŋ patşa saiasatyna qarsy küresı jaiynda aityp, Abai Qūnanbaevtyŋ öleŋderın jatqa oqyp, jas bozbalanyŋ ruhani jandanuyna dem berdı.
Torǧai qalasynda Mırjaqyp oiy aşyq, kökıregı keŋ azamattardy közımen körıp, olardyŋ keibırımen jeke tanys ta boldy. Mäselen, Torǧai uezınıŋ därıgerı P.V. Dobrovolskiidı jiı kezdesıp, adamdasyp ta jürgen. Bır bılgenı būl azamattyŋ öŋırge saiasi közqarasy üşın kelgenı boldy. P.V. Dobrovolskii turaly el arasynda türlı qauesetter taraǧan. Bırı ony terrorist dese, ekınşılerı polisiia men ükımetten qaşyp kelgen dep aityp jatty [1,24, 32-bb.]. Ükımet tarapynan saiasi qylmysker retınde quǧyndalǧan osyndai azamattardyŋ közqarastary keiınnen Mırjaqyp saiasi küreske şyǧuyna jol aşty desek te bolady.
Mūǧalım bolyp, qyzmetke aralasqan kezde de onyŋ sana-sezımıne ūly aqyn Abai men qazaq jerıne jer audarylyp kelgen E.P. Mihaelistıŋ jäne taǧy basqa aidauda jürgen demokrat qairatkerlerdıŋ ideialarynyŋ tıkelei äser etken. Ūly aqynnyŋ qaitys bolǧanyna on jyl toluyna orai 1914 jyly «Qazaq» gazetıne jariialaǧan «Abai» degen maqalasynda ol: «Ädebietımızdıŋ negızıne qalanǧan bırınşı kırpış Abai sözı, Abai aty bolarǧa kerek. Abaiǧa şeiın qazaqta qolǧa alyp oqyrlyq, şyn maǧynasynda qazaq ädebietı derlık bır närse bolǧan joq edı. Abaidyŋ bızge qymbattyǧy da sol. Bälki mūnan keiın Abaidan üzdık, artyq aqyndar, jazuşylar şyǧar, bıraq eŋ joǧarǧy, ardaqty oryn Abaidıkı, qazaq halqyna säule berıp, alǧaşqy atqan jaryq jūldyz – Abai», - dep aǧynan jarylǧan edı [2]. Söitıp, osy maqalasy arqyly qairatker Abaidan asqan aqynnyŋ joqtyǧyn, Abaidyŋ ärbır öleŋınıŋ astarynda ülken män jatqandyǧyn köregendıgımen jetkızıp, baǧalaǧan.
Abaidai ūly aqynnyŋ öleŋımen ösken Mırjaqyp HH ǧasyrdyŋ basynda ülken küres jolyna tüstı. Özı qyzmet etken Kökpektı okrugı, Zaisan öŋırı, Torǧai jerındegı qarapaiym halyqtyŋ auyr tūrmysy men olarǧa degen otarşyl patşa ükımetınıŋ üstem saiasaty eldıŋ täuelsızdıgı jolynda bas köteruge jol aşty.
Mırjaqyptyŋ ömırınde sol kezderdegı eŋ basty oqiǧa – 1905 jylǧy Qoiandy järmeŋkesı. Aqynnyŋ A. Baitūrsynovpen tanysuy, 1905 jyly jaz aiynda Qarqaralyǧa kelıp, äigılı Qarqaraly petisiiasyn ūiymdastyruǧa qatysuy, qazaq ūlt ziialylarymen bırlese Memlekettık Duma jūmysyn qadaǧalauy onyŋ közqarasyn şyŋdai tüstı. 1905 jyly jalpyūlttyq müddenı közdep, halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyn joǧarǧy oryndarǧa jazyp, onyŋ tez arada şeşıluın talap etken ūlt ziialylary da nazardan tys qalamaǧan. Qarymdy qalamdarymen patşylyq ükımettıŋ qazaq halqyna ūstanyp otyrǧan ozbyrlyq saiasatyn aşyq synǧa aldy. M. Dulatovtyŋ «Oian, qazaǧy» da osy patşalyq Resei ükımetınıŋ otarşylyq saiasaty qazaq halqyna tyrnaǧyn batyryp, jerın tartyp alyp, tılı men dılın orystandyra bastaǧan kezde düniege keldı.
«Oian, qazaqtyŋ» şyǧuy düiım halyqty dür sılkındırıp, halyq sanansynyŋ oianuyna jol aşty. Ufa şaharynda jaryq körgen būl kıtap qazaq dalasyna bırden tarady. Qazaq elı «Oian qazaq!» kıtabynan patşanyŋ otarlau saiasatynyŋ halyqqa tigızgen qasıretın, qazaqtyŋ tūrmys küiınıŋ küizelısın, äleumettık jaǧdaidyŋ qūldyrauyn aiqyn köre aldy. Sondyqtan da onyŋ:
Közıŋdı aş, oian, qazaq, köter basty,
Ötkızbei qaraŋǧyda beker jasty.
Jer kettı, dın naşarlap, hal haram bop,
Qazaǧym endı jatu jaramas-ty, –
degen öleŋ joldaryn halyq ūran retınde qabyldady.
Jalpy, Mırjaqyp «Oian, qazaǧy» arqyly qazaqtyŋ patşalyq Reseidıŋ bilıgıne moiynsūnyp, könbıs äreket etıp otyrǧandyǧyn betıne basty. Otarşyldarǧa küreske şyǧudyŋ eŋ basty joly - bılım joly ekendıgın aita kele, qazaq jastarynyŋ tek jatpai, oqyp, bas köteruge, öz elın, jerın, qorǧauǧa şaqyrdy. «Oian, qazaqtyŋ» basty maqsatyn Mırjaqyp bylai dep körsetken eken: «...mūsylmanşa ǧylymdar oqyp, dınımızdı tanyp, nadandardyŋ közın qoiyp, köŋılın aşyp, paidamyzdy tabalyq. Ekınşı- düniemızde qajettı haqylarymyzdy alyp, jerımızdı, malymyzdy saqtau üşın basqalardan qorlyq körmes üşın, orysşa oqyp önerlı bolalyq. Ärkım öz qolynda barynşa jomart bolǧany sekıldı, men de öz qolymda barynşa bişara halqymyzǧa paida keltırmek tılegımmen osy şyǧarmany jazdym».
Mırjaqyp orys şeneunıkterınıŋ ärbır äreketın synǧa aldy. Qazaqtyŋ özı sol orys myrzasyna bas ūryp, ol kelgende tılın būrap, bar bılgen orysşasyn söilep, mazaq bolǧanyna yzalanǧan. Būl oiyn myna jyr joldarynda naqty keltıredı:
Men qazaqpyn, sen qazaqsyŋ, ol qazaq,
Er mınezben ör ruhqa bolma jat.
Ortasyna jalǧyz orys kırgende,
Orys tılde şüldırleidı on qazaq.
Onyŋ köregendıgı rasynda da keiıngı keŋestık jüie tūsynda qatty bılıngenı bärımızge mälım. Qazaq tılınde söileudı namys körıp, orys tılın ana tılındei körgenderdıŋ köbeiıp, ana tılındegı ädebietterdı, ana tılındegı mädeniettı mensınbegenderdıŋ qatary ūlǧaiǧany ötırık emes.
M. Dulatov Qazaqtyŋ ūlttyq sanasyna, qasietıne kerısınşe äser etetının jaman qasietterden aryludy, eŋ bastysy eldıŋ eldıgın, täuelsızdıgın özge ūlttyŋ qolyna ūstatpaudy ötındı. «Oian, qazaǧy» arqyly halyq arasynda keŋ etek alyp bara jatqan alauyzdyq, mansapqorlyq, partiiaşyldyq, zorlyq-zombylyqty synǧa alyp, qara basyn oilaǧan pasyq bailar men atqamınerlerge qarsy küreske şyǧudy ündedı [3, 38-49-bb.].
Patşa zamany tūsynda da, keŋestık jüie kezınde de Mırjaqyp qylmystyq jauapqa tartyldy. Eŋ alǧaş «Oian, qazaǧy» üşın Mırjaqyp Semeide 1911jyly 6 mausymda qamauǧa alynyp, 23 jeltoqsanda bolǧan Semei ölkelık sotynyŋ şeşımımen Qylmystyq Isterdıŋ 120-babymen bır jylǧa bas bostandyǧynan aiyryldy [4].
«Oian, qazaq!» şyǧysymen patşa ükımetı tarapynan qūpiia türde jıtı tekserısten ötkızıldı. Mırjaqyptyŋ «Oian,qazaq!» üşın ıstı boluy qazaq halqyna «Aiqap» jurnaly men «Vakyt» gazetı arqyly habardar etıldı. Patşa ükımetı halyq arasyna būl kıtapty keŋ türde taraluyna sebepşı bolǧan qazaq pen tatar azamattary M. Seralin, M. Bekmetev, A. Atajanov siiaqty azamattardyŋ üstınen ıs qozǧalyp, jauapqa tartyldy jäne kıtaptyŋ būqara üşın «ziiandyǧyn» däleldep, qoldanystan aldyrdy.
Kıtapqa sıni pıkır bergen arnai komissiia müşelerı de tek qazaqtarǧa emes, jalpy mūsylman halyqtaryna ziiandyǧyn deleldeuge tyrysty. Olar «M. Dulatov alǧy sözınde qazaqtardyŋ jerı ketıp, tıl kürmelıp, dını qysymǧa ūşyrap otyrǧandyǧyn basa aityp, düiım halyqty oianuǧa şaqyrǧan, orys ükımetıne qarsy jazylǧan» degen tūjyrym jasady [5].
Keŋes ökımetı tūsynda da M. Dulatovtyŋ «Oian, qazaǧy» aldynan şyqty. HH ǧasyrdyŋ 20 jyldarynyŋ soŋy men 30 jyldardyŋ basynda Alaş qozǧalysyna qatysqandardy qudalau bastalǧanda ıstı bolyp, qamauǧa alynǧan azamattardyŋ arasynda M. Dulatov ta bar-tyn. Sebebı, 1929 j. 1 qaŋtardaǧy Bırıkken Memlekettık Saiasi Basqarmanyŋ (BMSB-OGPU) Şyǧys bölımınıŋ tergeuı barysynda M. Dulatovqa qoiylǧan sūraqtardyŋ bırı osy «Oian, qazaqqa» bailanysty edı. Olarǧa bergen jauabyna M. Dulatov «Oian, qazaq!» üşın 1911 jyldyŋ jazynda Semei ölkelık sotynyŋ «ükımetke qarsy ideialardy taratqandyǧy jäne aq patşany balaǧattaǧany üşın bır jyldai bas bostandyǧynan aiyrylyp, türmede otyrǧandyǧyn» aitady [6, 7-b.].
1930 jylǧy 4 säuırdegı OGPU-dyŋ sot kollegiiasynyŋ ükımı boiynşa M. Dulatov basqa ūlt ziialylarymen bırge bastapqyda atu jazasyna kesılıp, keiınnen on jyl merzımge lagerge jıberıluge almastyrylǧan edı. Odan keiın aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧyn qaralaǧan materialdar merzımdı baspasöz betterınde jaryq köre bastady. Mäselen, «Bolşevik Kazahstana» jurnalyna jariialanǧan M. Qaiypnazarovtyŋ maqalasynda M. Dulatovtyŋ būl kıtaby ötken baişyl-bişıl ömırdı köksegen eŋbek retınde synaldy [7, 325-b.].
Būdan keiıngı jyldary da M. Dulatovtyŋ būl şyǧarmasyn «burjuaziialy-ūltşyldyq ideiasy körınıs tapqan, progrestık emes» deuşıler tabyldy.
«Oian, qazaq!» kıtabynyŋ taralmauy ükımet tarapynan jıtı baqylanyp, qoldanystan alynsa da, qazaq jūrty ony jatqa aita bastady. Kıtaptyŋ mazmūny auyzdan auyzǧa tarap, ony tauyp oquǧa qyzyǧuşylyq artty. Söitıp, M. Dulatovtyŋ «Oian, qazaǧy» ūlttyŋ ūlttyq ruhyn oiatty. Atadan balaǧa mūra bolyp kele jatqan jerden, qasiettı sanalǧan tılden, dınnen aiyrylyp qalmauǧa şaqyrdy. Aqynnyŋ qazaqqa jar salǧan ışkı aiqaiyn estıgen azamattarǧa oi saldy. Osydan keiın «Oian, qazaqqa» ūqsas taqyrypta jar salǧan qazaq azamattarynyŋ öleŋ, maqalalary jaryq kördı. Baibatyr Erjanovtyŋ «Tūr, qazaq!», Äbılqasym Arǧynidyŋ «Jatpa,qazaq!», Eleusız Būirinnıŋ «Yzyŋ» kıtaptary «Oian, qazaq!» kıtabynyŋ jalǧasy ıspettes boldy. M. Dulatov siiaqty qazaq halqyn azat ömırge şaqyrǧan būl kıtaptarda da eldıŋ basyna tüsken qiynşylyq, patşa saiasatynyŋ ozbyrlyq äreketterı synaldy.
Mıne, körıp otyrǧanymyzdai, M. Dulatovtyŋ «Oian, qazaǧy» keiıngı avtorlarǧa ülken jol sıltep, ün qosuǧa şaqyrǧandai boldy. M. Dulatov jinaǧynyŋ qūndylyǧyna özındık tūjyrym jasap, onyŋ naǧyz ūltjandy patriot ekendıgıne, onyŋ ideialyq arman-tılegınıŋ bügıngı taŋda jüzege asqandyǧyna maqtan tūtu kerektıgın kezınde Qoşke Kemeŋgerov ony qazaq halqyna tüsken nūr, säule retınde baǧalady [8, 121-129-bb.].
M. Dulatov «Oian, qazaq!» kıtaby arqyly halyqtyŋ basyna tüsken qasırettı batyl türde kötergen, sol auyrtpalyqtan şyǧar jolda ūsynǧan ideialary bügıngı künde ömırşeŋdıgın körsettı.
Būl eŋbek bırınşıden, Mırjaqyp Dulatovtyŋ otarlyq jüiege qarsy küresker retınde qalyptasu jolyn, ūstanǧan ūstanymyn aiqyndap berdı, ekınşıden, «Oian, qazaq!» jinaǧynyŋ qazaq halqynyŋ ǧana emes, bükıl türkı halyqtarynyŋ ūlttyq sanasyn dür sılkındırtken, ūlttyq erkındıkke jetudıŋ joldaryn nasihattaǧan tuyndy ekendıgın däleldedı.
1 Galiev V.Z. Kniga, razbudivşaia narod (Razyskaniia o Myrjakype Dulatove i ego sbornike «Prosnis, kazah!»). – Almaty: Mektep, 2011. – 528 s. 2 M.D. Abai // Qazaq. – 1914. – 23 iiun. – №67. 3 Dulatūly M. Oian, qazaq! – Almaty: Altyn Orda, 1991. – 80 b. 4 QR OMM. 64-q., 1-t., 3885 «a»-ıs. 30-p. 5 TR ŪM. 969-q. 1-t. 47-ıs. 49-59-pp. 6 Alaş qozǧalysy. Qūjattar men materialdar jinaǧy. Qaŋtar 1929-şılde 1938 jj. – Almaty: El-şejıre, 2007. – t.3. 2- kıtap. – 344 s. 7 Kaiypnazarov M. Kazahskaia poeziia k 15 godovşine oktiabria // Bolşevik Kazahstana. 1932. №10-11. S. 322-325. 8 Ǧūmar Qaraş. Zamana. – Almaty: Ǧylym, 1994. – 240 b.
M. Dulatov saiasi ömırge qadam basqan kezde otarşyl patşa ükımetınıŋ saiasaty ölkege tereŋdei enıp, solardyŋ ideologiiasy negızınde halyqty orystandyru, şoqyndyru ürdısterı qarqyndy jürgızılıp jatqan edı. Osy jäitter qairatkerdıŋ saiasi-äleumettık közqarasynyŋ qalyptasyna äser etkenı sözsız.
Aqynnyŋ alǧaş hat tanyp, bılım alǧany auyl mektebı bolǧan. Ūstazy M. Toqtabaev jazu-syzuǧa üiretumen bırge, orys tılın jetık bılgendıkten şäkırtterınıŋ orysşaǧa da den qoiuyn qalady. Ekı klasty Torǧai orys-qazaq uchilişesıne tüskende de E. Babin, M. Balǧymbaev, Pustovalov, T. Medetov jäne taǧy basqa ūstazdar därıs berıp, onyŋ saiasi ömırge qadam basuyna, qorşaǧan ortadaǧy jaǧdailardy tanyp-bıluıne ülken sebepşı bolǧan. Mırjaqyptyŋ saiasi-äleumettık közqarasynyŋ qalyptasyna osy ūstazdarynyŋ yqpal zor. Eŋ bastysy solardyŋ ärektemın, solardyŋ ısımen aq pen qarany ajyratyp, özınıŋ ortaǧa degen közqarasyn qalyptastyra bıldı. Negızınde, Mırjaqyptyŋ tarihqa, ädebietke, ölketanuşylyqqa degen qyzyǧuyşylyn oiatqan uchilişe ūstazy Tölegen Metedov boldy. Şyŋǧyshannyŋ joryqtary, Keŋesary Qasymovtyŋ patşa saiasatyna qarsy küresı jaiynda aityp, Abai Qūnanbaevtyŋ öleŋderın jatqa oqyp, jas bozbalanyŋ ruhani jandanuyna dem berdı.
Torǧai qalasynda Mırjaqyp oiy aşyq, kökıregı keŋ azamattardy közımen körıp, olardyŋ keibırımen jeke tanys ta boldy. Mäselen, Torǧai uezınıŋ därıgerı P.V. Dobrovolskiidı jiı kezdesıp, adamdasyp ta jürgen. Bır bılgenı būl azamattyŋ öŋırge saiasi közqarasy üşın kelgenı boldy. P.V. Dobrovolskii turaly el arasynda türlı qauesetter taraǧan. Bırı ony terrorist dese, ekınşılerı polisiia men ükımetten qaşyp kelgen dep aityp jatty [1,24, 32-bb.]. Ükımet tarapynan saiasi qylmysker retınde quǧyndalǧan osyndai azamattardyŋ közqarastary keiınnen Mırjaqyp saiasi küreske şyǧuyna jol aşty desek te bolady.
Mūǧalım bolyp, qyzmetke aralasqan kezde de onyŋ sana-sezımıne ūly aqyn Abai men qazaq jerıne jer audarylyp kelgen E.P. Mihaelistıŋ jäne taǧy basqa aidauda jürgen demokrat qairatkerlerdıŋ ideialarynyŋ tıkelei äser etken. Ūly aqynnyŋ qaitys bolǧanyna on jyl toluyna orai 1914 jyly «Qazaq» gazetıne jariialaǧan «Abai» degen maqalasynda ol: «Ädebietımızdıŋ negızıne qalanǧan bırınşı kırpış Abai sözı, Abai aty bolarǧa kerek. Abaiǧa şeiın qazaqta qolǧa alyp oqyrlyq, şyn maǧynasynda qazaq ädebietı derlık bır närse bolǧan joq edı. Abaidyŋ bızge qymbattyǧy da sol. Bälki mūnan keiın Abaidan üzdık, artyq aqyndar, jazuşylar şyǧar, bıraq eŋ joǧarǧy, ardaqty oryn Abaidıkı, qazaq halqyna säule berıp, alǧaşqy atqan jaryq jūldyz – Abai», - dep aǧynan jarylǧan edı [2]. Söitıp, osy maqalasy arqyly qairatker Abaidan asqan aqynnyŋ joqtyǧyn, Abaidyŋ ärbır öleŋınıŋ astarynda ülken män jatqandyǧyn köregendıgımen jetkızıp, baǧalaǧan.
Abaidai ūly aqynnyŋ öleŋımen ösken Mırjaqyp HH ǧasyrdyŋ basynda ülken küres jolyna tüstı. Özı qyzmet etken Kökpektı okrugı, Zaisan öŋırı, Torǧai jerındegı qarapaiym halyqtyŋ auyr tūrmysy men olarǧa degen otarşyl patşa ükımetınıŋ üstem saiasaty eldıŋ täuelsızdıgı jolynda bas köteruge jol aşty.
Mırjaqyptyŋ ömırınde sol kezderdegı eŋ basty oqiǧa – 1905 jylǧy Qoiandy järmeŋkesı. Aqynnyŋ A. Baitūrsynovpen tanysuy, 1905 jyly jaz aiynda Qarqaralyǧa kelıp, äigılı Qarqaraly petisiiasyn ūiymdastyruǧa qatysuy, qazaq ūlt ziialylarymen bırlese Memlekettık Duma jūmysyn qadaǧalauy onyŋ közqarasyn şyŋdai tüstı. 1905 jyly jalpyūlttyq müddenı közdep, halyqtyŋ mūŋ-mūqtajyn joǧarǧy oryndarǧa jazyp, onyŋ tez arada şeşıluın talap etken ūlt ziialylary da nazardan tys qalamaǧan. Qarymdy qalamdarymen patşylyq ükımettıŋ qazaq halqyna ūstanyp otyrǧan ozbyrlyq saiasatyn aşyq synǧa aldy. M. Dulatovtyŋ «Oian, qazaǧy» da osy patşalyq Resei ükımetınıŋ otarşylyq saiasaty qazaq halqyna tyrnaǧyn batyryp, jerın tartyp alyp, tılı men dılın orystandyra bastaǧan kezde düniege keldı.
«Oian, qazaqtyŋ» şyǧuy düiım halyqty dür sılkındırıp, halyq sanansynyŋ oianuyna jol aşty. Ufa şaharynda jaryq körgen būl kıtap qazaq dalasyna bırden tarady. Qazaq elı «Oian qazaq!» kıtabynan patşanyŋ otarlau saiasatynyŋ halyqqa tigızgen qasıretın, qazaqtyŋ tūrmys küiınıŋ küizelısın, äleumettık jaǧdaidyŋ qūldyrauyn aiqyn köre aldy. Sondyqtan da onyŋ:
Közıŋdı aş, oian, qazaq, köter basty,
Ötkızbei qaraŋǧyda beker jasty.
Jer kettı, dın naşarlap, hal haram bop,
Qazaǧym endı jatu jaramas-ty, –
degen öleŋ joldaryn halyq ūran retınde qabyldady.
Jalpy, Mırjaqyp «Oian, qazaǧy» arqyly qazaqtyŋ patşalyq Reseidıŋ bilıgıne moiynsūnyp, könbıs äreket etıp otyrǧandyǧyn betıne basty. Otarşyldarǧa küreske şyǧudyŋ eŋ basty joly - bılım joly ekendıgın aita kele, qazaq jastarynyŋ tek jatpai, oqyp, bas köteruge, öz elın, jerın, qorǧauǧa şaqyrdy. «Oian, qazaqtyŋ» basty maqsatyn Mırjaqyp bylai dep körsetken eken: «...mūsylmanşa ǧylymdar oqyp, dınımızdı tanyp, nadandardyŋ közın qoiyp, köŋılın aşyp, paidamyzdy tabalyq. Ekınşı- düniemızde qajettı haqylarymyzdy alyp, jerımızdı, malymyzdy saqtau üşın basqalardan qorlyq körmes üşın, orysşa oqyp önerlı bolalyq. Ärkım öz qolynda barynşa jomart bolǧany sekıldı, men de öz qolymda barynşa bişara halqymyzǧa paida keltırmek tılegımmen osy şyǧarmany jazdym».
Mırjaqyp orys şeneunıkterınıŋ ärbır äreketın synǧa aldy. Qazaqtyŋ özı sol orys myrzasyna bas ūryp, ol kelgende tılın būrap, bar bılgen orysşasyn söilep, mazaq bolǧanyna yzalanǧan. Būl oiyn myna jyr joldarynda naqty keltıredı:
Men qazaqpyn, sen qazaqsyŋ, ol qazaq,
Er mınezben ör ruhqa bolma jat.
Ortasyna jalǧyz orys kırgende,
Orys tılde şüldırleidı on qazaq.
Onyŋ köregendıgı rasynda da keiıngı keŋestık jüie tūsynda qatty bılıngenı bärımızge mälım. Qazaq tılınde söileudı namys körıp, orys tılın ana tılındei körgenderdıŋ köbeiıp, ana tılındegı ädebietterdı, ana tılındegı mädeniettı mensınbegenderdıŋ qatary ūlǧaiǧany ötırık emes.
M. Dulatov Qazaqtyŋ ūlttyq sanasyna, qasietıne kerısınşe äser etetının jaman qasietterden aryludy, eŋ bastysy eldıŋ eldıgın, täuelsızdıgın özge ūlttyŋ qolyna ūstatpaudy ötındı. «Oian, qazaǧy» arqyly halyq arasynda keŋ etek alyp bara jatqan alauyzdyq, mansapqorlyq, partiiaşyldyq, zorlyq-zombylyqty synǧa alyp, qara basyn oilaǧan pasyq bailar men atqamınerlerge qarsy küreske şyǧudy ündedı [3, 38-49-bb.].
Patşa zamany tūsynda da, keŋestık jüie kezınde de Mırjaqyp qylmystyq jauapqa tartyldy. Eŋ alǧaş «Oian, qazaǧy» üşın Mırjaqyp Semeide 1911jyly 6 mausymda qamauǧa alynyp, 23 jeltoqsanda bolǧan Semei ölkelık sotynyŋ şeşımımen Qylmystyq Isterdıŋ 120-babymen bır jylǧa bas bostandyǧynan aiyryldy [4].
«Oian, qazaq!» şyǧysymen patşa ükımetı tarapynan qūpiia türde jıtı tekserısten ötkızıldı. Mırjaqyptyŋ «Oian,qazaq!» üşın ıstı boluy qazaq halqyna «Aiqap» jurnaly men «Vakyt» gazetı arqyly habardar etıldı. Patşa ükımetı halyq arasyna būl kıtapty keŋ türde taraluyna sebepşı bolǧan qazaq pen tatar azamattary M. Seralin, M. Bekmetev, A. Atajanov siiaqty azamattardyŋ üstınen ıs qozǧalyp, jauapqa tartyldy jäne kıtaptyŋ būqara üşın «ziiandyǧyn» däleldep, qoldanystan aldyrdy.
Kıtapqa sıni pıkır bergen arnai komissiia müşelerı de tek qazaqtarǧa emes, jalpy mūsylman halyqtaryna ziiandyǧyn deleldeuge tyrysty. Olar «M. Dulatov alǧy sözınde qazaqtardyŋ jerı ketıp, tıl kürmelıp, dını qysymǧa ūşyrap otyrǧandyǧyn basa aityp, düiım halyqty oianuǧa şaqyrǧan, orys ükımetıne qarsy jazylǧan» degen tūjyrym jasady [5].
Keŋes ökımetı tūsynda da M. Dulatovtyŋ «Oian, qazaǧy» aldynan şyqty. HH ǧasyrdyŋ 20 jyldarynyŋ soŋy men 30 jyldardyŋ basynda Alaş qozǧalysyna qatysqandardy qudalau bastalǧanda ıstı bolyp, qamauǧa alynǧan azamattardyŋ arasynda M. Dulatov ta bar-tyn. Sebebı, 1929 j. 1 qaŋtardaǧy Bırıkken Memlekettık Saiasi Basqarmanyŋ (BMSB-OGPU) Şyǧys bölımınıŋ tergeuı barysynda M. Dulatovqa qoiylǧan sūraqtardyŋ bırı osy «Oian, qazaqqa» bailanysty edı. Olarǧa bergen jauabyna M. Dulatov «Oian, qazaq!» üşın 1911 jyldyŋ jazynda Semei ölkelık sotynyŋ «ükımetke qarsy ideialardy taratqandyǧy jäne aq patşany balaǧattaǧany üşın bır jyldai bas bostandyǧynan aiyrylyp, türmede otyrǧandyǧyn» aitady [6, 7-b.].
1930 jylǧy 4 säuırdegı OGPU-dyŋ sot kollegiiasynyŋ ükımı boiynşa M. Dulatov basqa ūlt ziialylarymen bırge bastapqyda atu jazasyna kesılıp, keiınnen on jyl merzımge lagerge jıberıluge almastyrylǧan edı. Odan keiın aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧyn qaralaǧan materialdar merzımdı baspasöz betterınde jaryq köre bastady. Mäselen, «Bolşevik Kazahstana» jurnalyna jariialanǧan M. Qaiypnazarovtyŋ maqalasynda M. Dulatovtyŋ būl kıtaby ötken baişyl-bişıl ömırdı köksegen eŋbek retınde synaldy [7, 325-b.].
Būdan keiıngı jyldary da M. Dulatovtyŋ būl şyǧarmasyn «burjuaziialy-ūltşyldyq ideiasy körınıs tapqan, progrestık emes» deuşıler tabyldy.
«Oian, qazaq!» kıtabynyŋ taralmauy ükımet tarapynan jıtı baqylanyp, qoldanystan alynsa da, qazaq jūrty ony jatqa aita bastady. Kıtaptyŋ mazmūny auyzdan auyzǧa tarap, ony tauyp oquǧa qyzyǧuşylyq artty. Söitıp, M. Dulatovtyŋ «Oian, qazaǧy» ūlttyŋ ūlttyq ruhyn oiatty. Atadan balaǧa mūra bolyp kele jatqan jerden, qasiettı sanalǧan tılden, dınnen aiyrylyp qalmauǧa şaqyrdy. Aqynnyŋ qazaqqa jar salǧan ışkı aiqaiyn estıgen azamattarǧa oi saldy. Osydan keiın «Oian, qazaqqa» ūqsas taqyrypta jar salǧan qazaq azamattarynyŋ öleŋ, maqalalary jaryq kördı. Baibatyr Erjanovtyŋ «Tūr, qazaq!», Äbılqasym Arǧynidyŋ «Jatpa,qazaq!», Eleusız Būirinnıŋ «Yzyŋ» kıtaptary «Oian, qazaq!» kıtabynyŋ jalǧasy ıspettes boldy. M. Dulatov siiaqty qazaq halqyn azat ömırge şaqyrǧan būl kıtaptarda da eldıŋ basyna tüsken qiynşylyq, patşa saiasatynyŋ ozbyrlyq äreketterı synaldy.
Mıne, körıp otyrǧanymyzdai, M. Dulatovtyŋ «Oian, qazaǧy» keiıngı avtorlarǧa ülken jol sıltep, ün qosuǧa şaqyrǧandai boldy. M. Dulatov jinaǧynyŋ qūndylyǧyna özındık tūjyrym jasap, onyŋ naǧyz ūltjandy patriot ekendıgıne, onyŋ ideialyq arman-tılegınıŋ bügıngı taŋda jüzege asqandyǧyna maqtan tūtu kerektıgın kezınde Qoşke Kemeŋgerov ony qazaq halqyna tüsken nūr, säule retınde baǧalady [8, 121-129-bb.].
M. Dulatov «Oian, qazaq!» kıtaby arqyly halyqtyŋ basyna tüsken qasırettı batyl türde kötergen, sol auyrtpalyqtan şyǧar jolda ūsynǧan ideialary bügıngı künde ömırşeŋdıgın körsettı.
Būl eŋbek bırınşıden, Mırjaqyp Dulatovtyŋ otarlyq jüiege qarsy küresker retınde qalyptasu jolyn, ūstanǧan ūstanymyn aiqyndap berdı, ekınşıden, «Oian, qazaq!» jinaǧynyŋ qazaq halqynyŋ ǧana emes, bükıl türkı halyqtarynyŋ ūlttyq sanasyn dür sılkındırtken, ūlttyq erkındıkke jetudıŋ joldaryn nasihattaǧan tuyndy ekendıgın däleldedı.
Svetlana SMAǦŪLOVA Odepqyzy,
Qazaq Ūlttyq Agrarlyq universitetınıŋ professory,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory
1 Galiev V.Z. Kniga, razbudivşaia narod (Razyskaniia o Myrjakype Dulatove i ego sbornike «Prosnis, kazah!»). – Almaty: Mektep, 2011. – 528 s. 2 M.D. Abai // Qazaq. – 1914. – 23 iiun. – №67. 3 Dulatūly M. Oian, qazaq! – Almaty: Altyn Orda, 1991. – 80 b. 4 QR OMM. 64-q., 1-t., 3885 «a»-ıs. 30-p. 5 TR ŪM. 969-q. 1-t. 47-ıs. 49-59-pp. 6 Alaş qozǧalysy. Qūjattar men materialdar jinaǧy. Qaŋtar 1929-şılde 1938 jj. – Almaty: El-şejıre, 2007. – t.3. 2- kıtap. – 344 s. 7 Kaiypnazarov M. Kazahskaia poeziia k 15 godovşine oktiabria // Bolşevik Kazahstana. 1932. №10-11. S. 322-325. 8 Ǧūmar Qaraş. Zamana. – Almaty: Ǧylym, 1994. – 240 b.
