Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Alash Orda»: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa ótken bolatyn. Sol konferenııada baıandama jasaǵan tarıhshy Svetlana Smaǵulovanyń materııalyn nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Alash qozǵalysynyń kórnekti qaıratkeri, aǵartýshylyǵymen, aqyndyǵymen, HH ǵasyr basynda ózindik ıdeıasymen tanylǵan zııalylardyń biri – Mirjaqyp Dýlatov. Qaıratker búkil sanaly ǵumyryn qazaq halqynyń azattyq jolyna, patsha úkimetiniń otarlaý saıasatyna qarsy kúresýge, qazaq mádenıeti men ádebıetiniń órleýine arnap, «Aıqap», «Qazaq», «Serke» jáne t.b. merzimdi basylymdar arqyly el sanasyn oıatatyn máselelerdi kóterdi. Jalpy, M. Dýlatovtyń qoǵamdyq-saıası qyzmetin zertteýge arnalǵan jumystar negizinen birneshe kezeńdermen erekshelenedi. Qoǵam qaıratkeriniń shynaıy tarıhı tulǵasyn, onyń ıdeıalarynyń ómirsheńdigin dáleldeı túsken eńbekter barshylyq.
M. Dýlatov saıası ómirge qadam basqan kezde otarshyl patsha úkimetiniń saıasaty ólkege tereńdeı enip, solardyń ıdeologııasy negizinde halyqty orystandyrý, shoqyndyrý úrdisteri qarqyndy júrgizilip jatqan edi. Osy jáıtter qaıratkerdiń saıası-áleýmettik kózqarasynyń qalyptasyna áser etkeni sózsiz.
Aqynnyń alǵash hat tanyp, bilim alǵany aýyl mektebi bolǵan. Ustazy M. Toqtabaev jazý-syzýǵa úıretýmen birge, orys tilin jetik bilgendikten shákirtteriniń orysshaǵa da den qoıýyn qalady. Eki klasty Torǵaı orys-qazaq ýchılıesine túskende de E. Babın, M. Balǵymbaev, Pýstovalov, T. Medetov jáne taǵy basqa ustazdar dáris berip, onyń saıası ómirge qadam basýyna, qorshaǵan ortadaǵy jaǵdaılardy tanyp-bilýine úlken sebepshi bolǵan. Mirjaqyptyń saıası-áleýmettik kózqarasynyń qalyptasyna osy ustazdarynyń yqpal zor. Eń bastysy solardyń árektemin, solardyń isimen aq pen qarany ajyratyp, óziniń ortaǵa degen kózqarasyn qalyptastyra bildi. Negizinde, Mirjaqyptyń tarıhqa, ádebıetke, ólketanýshylyqqa degen qyzyǵýyshylyn oıatqan ýchılıe ustazy Tólegen Metedov boldy. Shyńǵyshannyń joryqtary, Keńesary Qasymovtyń patsha saıasatyna qarsy kúresi jaıynda aıtyp, Abaı Qunanbaevtyń óleńderin jatqa oqyp, jas bozbalanyń rýhanı jandanýyna dem berdi.
Torǵaı qalasynda Mirjaqyp oıy ashyq, kókiregi keń azamattardy kózimen kórip, olardyń keıbirimen jeke tanys ta boldy. Máselen, Torǵaı ýeziniń dárigeri P.V. Dobrovolskııdi jıi kezdesip, adamdasyp ta júrgen. Bir bilgeni bul azamattyń óńirge saıası kózqarasy úshin kelgeni boldy. P.V. Dobrovolskıı týraly el arasynda túrli qaýesetter taraǵan. Biri ony terrorıst dese, ekinshileri polıııa men úkimetten qashyp kelgen dep aıtyp jatty [1,24, 32-bb.]. Úkimet tarapynan saıası qylmysker retinde qýǵyndalǵan osyndaı azamattardyń kózqarastary keıinnen Mirjaqyp saıası kúreske shyǵýyna jol ashty desek te bolady.
Muǵalim bolyp, qyzmetke aralasqan kezde de onyń sana-sezimine uly aqyn Abaı men qazaq jerine jer aýdarylyp kelgen E.P. Mıhaelıstiń jáne taǵy basqa aıdaýda júrgen demokrat qaıratkerlerdiń ıdeıalarynyń tikeleı áser etken. Uly aqynnyń qaıtys bolǵanyna on jyl tolýyna oraı 1914 jyly «Qazaq» gazetine jarııalaǵan «Abaı» degen maqalasynda ol: «Ádebıetimizdiń negizine qalanǵan birinshi kirpish Abaı sózi, Abaı aty bolarǵa kerek. Abaıǵa sheıin qazaqta qolǵa alyp oqyrlyq, shyn maǵynasynda qazaq ádebıeti derlik bir nárse bolǵan joq edi. Abaıdyń bizge qymbattyǵy da sol. Bálkı munan keıin Abaıdan úzdik, artyq aqyndar, jazýshylar shyǵar, biraq eń joǵarǵy, ardaqty oryn Abaıdiki, qazaq halqyna sáýle berip, alǵashqy atqan jaryq juldyz – Abaı», - dep aǵynan jarylǵan edi [2]. Sóıtip, osy maqalasy arqyly qaıratker Abaıdan asqan aqynnyń joqtyǵyn, Abaıdyń árbir óleńiniń astarynda úlken mán jatqandyǵyn kóregendigimen jetkizip, baǵalaǵan.
Abaıdaı uly aqynnyń óleńimen ósken Mirjaqyp HH ǵasyrdyń basynda úlken kúres jolyna tústi. Ózi qyzmet etken Kókpekti okrýgi, Zaısan óńiri, Torǵaı jerindegi qarapaıym halyqtyń aýyr turmysy men olarǵa degen otarshyl patsha úkimetiniń ústem saıasaty eldiń táýelsizdigi jolynda bas kóterýge jol ashty.
Mirjaqyptyń ómirinde sol kezderdegi eń basty oqıǵa – 1905 jylǵy Qoıandy jármeńkesi. Aqynnyń A. Baıtursynovpen tanysýy, 1905 jyly jaz aıynda Qarqaralyǵa kelip, áıgili Qarqaraly petıııasyn uıymdastyrýǵa qatysýy, qazaq ult zııalylarymen birlese Memlekettik Dýma jumysyn qadaǵalaýy onyń kózqarasyn shyńdaı tústi. 1905 jyly jalpyulttyq múddeni kózdep, halyqtyń muń-muqtajyn joǵarǵy oryndarǵa jazyp, onyń tez arada sheshilýin talap etken ult zııalylary da nazardan tys qalamaǵan. Qarymdy qalamdarymen patshylyq úkimettiń qazaq halqyna ustanyp otyrǵan ozbyrlyq saıasatyn ashyq synǵa aldy. M. Dýlatovtyń «Oıan, qazaǵy» da osy patshalyq Reseı úkimetiniń otarshylyq saıasaty qazaq halqyna tyrnaǵyn batyryp, jerin tartyp alyp, tili men dilin orystandyra bastaǵan kezde dúnıege keldi.
«Oıan, qazaqtyń» shyǵýy dúıim halyqty dúr silkindirip, halyq sanansynyń oıanýyna jol ashty. Ýfa shaharynda jaryq kórgen bul kitap qazaq dalasyna birden tarady. Qazaq eli «Oıan qazaq!» kitabynan patshanyń otarlaý saıasatynyń halyqqa tıgizgen qasiretin, qazaqtyń turmys kúıiniń kúızelisin, áleýmettik jaǵdaıdyń quldyraýyn aıqyn kóre aldy. Sondyqtan da onyń:
Kózińdi ash, oıan, qazaq, kóter basty,
Ótkizbeı qarańǵyda beker jasty.
Jer ketti, din nasharlap, hal haram bop,
Qazaǵym endi jatý jaramas-ty, –
degen óleń joldaryn halyq uran retinde qabyldady.
Jalpy, Mirjaqyp «Oıan, qazaǵy» arqyly qazaqtyń patshalyq Reseıdiń bıligine moıynsunyp, kónbis áreket etip otyrǵandyǵyn betine basty. Otarshyldarǵa kúreske shyǵýdyń eń basty joly - bilim joly ekendigin aıta kele, qazaq jastarynyń tek jatpaı, oqyp, bas kóterýge, óz elin, jerin, qorǵaýǵa shaqyrdy. «Oıan, qazaqtyń» basty maqsatyn Mirjaqyp bylaı dep kórsetken eken: «...musylmansha ǵylymdar oqyp, dinimizdi tanyp, nadandardyń kózin qoıyp, kóńilin ashyp, paıdamyzdy tabalyq. Ekinshi- dúnıemizde qajetti haqylarymyzdy alyp, jerimizdi, malymyzdy saqtaý úshin basqalardan qorlyq kórmes úshin, oryssha oqyp ónerli bolalyq. Árkim óz qolynda barynsha jomart bolǵany sekildi, men de óz qolymda barynsha bıshara halqymyzǵa paıda keltirmek tilegimmen osy shyǵarmany jazdym».
Mirjaqyp orys sheneýnikteriniń árbir áreketin synǵa aldy. Qazaqtyń ózi sol orys myrzasyna bas uryp, ol kelgende tilin burap, bar bilgen orysshasyn sóılep, mazaq bolǵanyna yzalanǵan. Bul oıyn myna jyr joldarynda naqty keltiredi:
Men qazaqpyn, sen qazaqsyń, ol qazaq,
Er minezben ór rýhqa bolma jat.
Ortasyna jalǵyz orys kirgende,
Orys tilde shúldirleıdi on qazaq.
Onyń kóregendigi rasynda da keıingi keńestik júıe tusynda qatty bilingeni bárimizge málim. Qazaq tilinde sóıleýdi namys kórip, orys tilin ana tilindeı kórgenderdiń kóbeıip, ana tilindegi ádebıetterdi, ana tilindegi mádenıetti mensinbegenderdiń qatary ulǵaıǵany ótirik emes.
M. Dýlatov Qazaqtyń ulttyq sanasyna, qasıetine kerisinshe áser etetinin jaman qasıetterden arylýdy, eń bastysy eldiń eldigin, táýelsizdigin ózge ulttyń qolyna ustatpaýdy ótindi. «Oıan, qazaǵy» arqyly halyq arasynda keń etek alyp bara jatqan alaýyzdyq, mansapqorlyq, partııashyldyq, zorlyq-zombylyqty synǵa alyp, qara basyn oılaǵan pasyq baılar men atqaminerlerge qarsy kúreske shyǵýdy úndedi [3, 38-49-bb.].
Patsha zamany tusynda da, keńestik júıe kezinde de Mirjaqyp qylmystyq jaýapqa tartyldy. Eń alǵash «Oıan, qazaǵy» úshin Mirjaqyp Semeıde 1911jyly 6 maýsymda qamaýǵa alynyp, 23 jeltoqsanda bolǵan Semeı ólkelik sotynyń sheshimimen Qylmystyq Isterdiń 120-babymen bir jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy [4].
«Oıan, qazaq!» shyǵysymen patsha úkimeti tarapynan qupııa túrde jiti tekseristen ótkizildi. Mirjaqyptyń «Oıan,qazaq!» úshin isti bolýy qazaq halqyna «Aıqap» jýrnaly men «Vakyt» gazeti arqyly habardar etildi. Patsha úkimeti halyq arasyna bul kitapty keń túrde taralýyna sebepshi bolǵan qazaq pen tatar azamattary M. Seralın, M. Bekmetev, A. Atajanov sııaqty azamattardyń ústinen is qozǵalyp, jaýapqa tartyldy jáne kitaptyń buqara úshin «zııandyǵyn» dáleldep, qoldanystan aldyrdy.
Kitapqa sinı pikir bergen arnaı komıssııa músheleri de tek qazaqtarǵa emes, jalpy musylman halyqtaryna zııandyǵyn deleldeýge tyrysty. Olar «M. Dýlatov alǵy sózinde qazaqtardyń jeri ketip, til kúrmelip, dini qysymǵa ushyrap otyrǵandyǵyn basa aıtyp, dúıim halyqty oıanýǵa shaqyrǵan, orys úkimetine qarsy jazylǵan» degen tujyrym jasady [5].
Keńes ókimeti tusynda da M. Dýlatovtyń «Oıan, qazaǵy» aldynan shyqty. HH ǵasyrdyń 20 jyldarynyń sońy men 30 jyldardyń basynda Alash qozǵalysyna qatysqandardy qýdalaý bastalǵanda isti bolyp, qamaýǵa alynǵan azamattardyń arasynda M. Dýlatov ta bar-tyn. Sebebi, 1929 j. 1 qańtardaǵy Birikken Memlekettik Saıası Basqarmanyń (BMSB-OGPÝ) Shyǵys bóliminiń tergeýi barysynda M. Dýlatovqa qoıylǵan suraqtardyń biri osy «Oıan, qazaqqa» baılanysty edi. Olarǵa bergen jaýabyna M. Dýlatov «Oıan, qazaq!» úshin 1911 jyldyń jazynda Semeı ólkelik sotynyń «úkimetke qarsy ıdeıalardy taratqandyǵy jáne aq patshany balaǵattaǵany úshin bir jyldaı bas bostandyǵynan aıyrylyp, túrmede otyrǵandyǵyn» aıtady [6, 7-b.].
1930 jylǵy 4 sáýirdegi OGPÝ-dyń sot kollegııasynyń úkimi boıynsha M. Dýlatov basqa ult zııalylarymen birge bastapqyda atý jazasyna kesilip, keıinnen on jyl merzimge lagerge jiberilýge almastyrylǵan edi. Odan keıin aqynnyń shyǵarmashylyǵyn qaralaǵan materıaldar merzimdi baspasóz betterinde jaryq kóre bastady. Máselen, «Bolshevık Kazahstana» jýrnalyna jarııalanǵan M. Qaıypnazarovtyń maqalasynda M. Dýlatovtyń bul kitaby ótken baıshyl-bıshil ómirdi kóksegen eńbek retinde synaldy [7, 325-b.].
Budan keıingi jyldary da M. Dýlatovtyń bul shyǵarmasyn «býrjýazııaly-ultshyldyq ıdeıasy kórinis tapqan, progrestik emes» deýshiler tabyldy.
«Oıan, qazaq!» kitabynyń taralmaýy úkimet tarapynan jiti baqylanyp, qoldanystan alynsa da, qazaq jurty ony jatqa aıta bastady. Kitaptyń mazmuny aýyzdan aýyzǵa tarap, ony taýyp oqýǵa qyzyǵýshylyq artty. Sóıtip, M. Dýlatovtyń «Oıan, qazaǵy» ulttyń ulttyq rýhyn oıatty. Atadan balaǵa mura bolyp kele jatqan jerden, qasıetti sanalǵan tilden, dinnen aıyrylyp qalmaýǵa shaqyrdy. Aqynnyń qazaqqa jar salǵan ishki aıqaıyn estigen azamattarǵa oı saldy. Osydan keıin «Oıan, qazaqqa» uqsas taqyrypta jar salǵan qazaq azamattarynyń óleń, maqalalary jaryq kórdi. Baıbatyr Erjanovtyń «Tur, qazaq!», Ábilqasym Arǵynıdyń «Jatpa,qazaq!», Eleýsiz Buırınniń «Yzyń» kitaptary «Oıan, qazaq!» kitabynyń jalǵasy ispettes boldy. M. Dýlatov sııaqty qazaq halqyn azat ómirge shaqyrǵan bul kitaptarda da eldiń basyna túsken qıynshylyq, patsha saıasatynyń ozbyrlyq áreketteri synaldy.
Mine, kórip otyrǵanymyzdaı, M. Dýlatovtyń «Oıan, qazaǵy» keıingi avtorlarǵa úlken jol siltep, ún qosýǵa shaqyrǵandaı boldy. M. Dýlatov jınaǵynyń qundylyǵyna ózindik tujyrym jasap, onyń naǵyz ultjandy patrıot ekendigine, onyń ıdeıalyq arman-tileginiń búgingi tańda júzege asqandyǵyna maqtan tutý kerektigin kezinde Qoshke Kemeńgerov ony qazaq halqyna túsken nur, sáýle retinde baǵalady [8, 121-129-bb.].
M. Dýlatov «Oıan, qazaq!» kitaby arqyly halyqtyń basyna túsken qasiretti batyl túrde kótergen, sol aýyrtpalyqtan shyǵar jolda usynǵan ıdeıalary búgingi kúnde ómirsheńdigin kórsetti.
Bul eńbek birinshiden, Mirjaqyp Dýlatovtyń otarlyq júıege qarsy kúresker retinde qalyptasý jolyn, ustanǵan ustanymyn aıqyndap berdi, ekinshiden, «Oıan, qazaq!» jınaǵynyń qazaq halqynyń ǵana emes, búkil túrki halyqtarynyń ulttyq sanasyn dúr silkindirtken, ulttyq erkindikke jetýdiń joldaryn nasıhattaǵan týyndy ekendigin dáleldedi.
Svetlana SMAǴULOVA Odepqyzy,
Qazaq Ulttyq Agrarlyq ýnıversıtetiniń professory,
tarıh ǵylymdarynyń doktory
1 Galıev V.Z. Knıga, razbýdıvshaıa narod (Razyskanııa o Myrjakype Dýlatove ı ego sbornıke «Prosnıs, kazah!»). – Almaty: Mektep, 2011. – 528 s. 2 M.D. Abaı // Qazaq. – 1914. – 23 ııýn. – №67.
3 Dýlatuly M. Oıan, qazaq! – Almaty: Altyn Orda, 1991. – 80 b.
4 QR OMM. 64-q., 1-t., 3885 «a»-is. 30-p.
5 TR UM. 969-q. 1-t. 47-is. 49-59-pp.
6 Alash qozǵalysy. Qujattar men materıaldar jınaǵy. Qańtar 1929-shilde 1938 jj. – Almaty: El-shejire, 2007. – t.3. 2- kitap. – 344 s.
7 Kaıypnazarov M. Kazahskaıa poezııa k 15 godovıne oktıabrıa // Bolshevık Kazahstana. 1932. №10-11. S. 322-325.
8 Ǵumar Qarash. Zamana. – Almaty: Ǵylym, 1994. – 240 b.
