Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş Orda»: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı» atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiiaǧa ūsynylǧan Mūratbek Kenemoldinnıŋ materiialyn nazarlaryŋyzǧa ūsynyp otyrmyz.
Azamattyq qarsylasu jyldary Alaşordanyŋ astanasy Semei qalasynyŋ sol jaq bölıgınde, iaǧni qart Ertıstıŋ sol jaǧalauynda bostandyq süigış barşa qazaqtyŋ jıgerın janyp, azattyqqa ūmtyldyrǧan Alaş atty keremet qala bolǧan... Qazaqtyŋ körnektı publisist-jazuşysy, qoǧam qairatkerı Jüsıpbek Aimauytov 1927 jyly baspadan şyqqan «Aqbılek» romanynda osy Alaş qalasy turaly: «Ertıs ülken özen. Öre basy Qytaidan keledı. Ekı qabaǧy yzǧyndai el. Yzǧyndai eldıŋ ortasyndaǧy öner-bılımnıŋ, sauda-käsıptıŋ, ot arba, ot kemenıŋ toǧysatyn kındıgı, qara şaŋyraǧy – Semei. Semei – bır guberniia eldıŋ miy. Aqyl-oidyŋ tabysy Semeide. Semei – bır guberniia eldıŋ jüregı. Semei bülkıldese, bır guberniia el bülkıldeidı.
Ertıstıŋ oŋ qabaǧynda – Semei, solynda – Alaş qalasy...»,- dep aitatyny bar.
Alaş qalasy degende, onyŋ osyǧan deiıngı köne tarihyna toqtalyp ötken dūrys sekıldı. Mäselen, qart Ertıstın oŋ jaǧalauyndaǧy baiaǧydan orystary basym tūratyn Semei qalasynyŋ halqy sonau erte kezden bastap sol jaǧalaudaǧy qazaqtar jiı qonystanǧan eldı mekendı – «Zarechnaia Slobodka» dep atap ketken-tın. Al endı onyŋ «Zarechnaia Slobodka» dep ataluyna, ūly jazuşy Mūhtar Äuezov «Abai joly» roman-epopeiasynda «Tınıbai mahallasy», «Jolaman mahallasy» dep jazatyn şaǧyn eldı mekender negız bolǧan edı. Irgetasy sonau 1830-1840 jyldary qalandy dep sanalatyn būl Tınıbai jäne Jolaman slobodkalarynyŋ paida bolu jäne damu tarihy öz aldyna jeke bır ülken äŋgıme.
1917 jylǧy aqpan töŋkerısınen keiın Alaş qairatkerı Raiymjan Märsekovtıŋ basşylyǧymen qūrylǧan Semei oblystyq qazaq komitetı özınıŋ alǧaşqy 7 nauryzdaǧy şeşımımen Semei qalasynyŋ «Zarechnaia slobodka» dep atalatyn bölıgın Alaş qalasy etıp jariialaidy. Ärine, būl arada Uaqytşa Ükımettıŋ jergılıktı organdarynyŋ bırı, mysaly Semei oblystyq atqaru komitetımen arada Alaş atauyna bailanysty ūzaq uaqyt tüsınıspeuşılıktıŋ, tıptı kerek deseŋız ülken dau-damaidyŋ tuǧany turaly aita ketken jön. Sol sebeptı bolar 1917 jyldyŋ 11 mamyrynda Alaş qalalyq atqaru komitetı «O preobrazovanii Zarechnoi Slobodki v gorod Alaş i Alaşskom İspolnitelnom Komitete» dep atalatyn arnaiy şeşım de qabyldanǧan bolatyn-dy. Mūnda būrynǧy Zarechnaia Slobodkasynyŋ qazırgı uaqytta Alaş qalasy bolyp atalatyny, al Alaş qalalyq atqaru komitetınıŋ Uaqytşa Ükımettı moiyndaityny, sondai-aq onyŋ jergılıktı basqaru organy Semei oblystyq atqaru komitetıne baǧynatyny turaly aitylǧan edı. Sodan 1927 jylǧa deiın, iaŋni on jylǧa juyq uaqyt boiy köne Semeidıŋ sol jaq bölıgı, iaǧni Ertıs özenınıŋ sol jaǧalauy resmi türde Alaş qalasy bolyp atalyp keldı.
Jalpy, būl Zarechnaia Slobodka eldı mekenı 1917 jylǧy aqpan töŋkerısıne deiın-aq el auzynda Alaş qalasy bolyp atalyp kelgen edı. Būlai deitınımız, oǧan Semei qalasyndaǧy Qazırgı zaman tarihynyŋ qūjattama ortalyǧynda saqtalǧan «Plan goroda Alaş utverjdennyi 28-noiabria 1916 g.» dep atalatyn resmi qūjat dälel bolady. Bır atap aitarlyǧy, būl Alaş qalasynyŋ plan-kartasynan Abai, Alaşorda, Tınıbai, Altaibaev, Erykalov tärızdı taǧy basqadai köşe ataulary jazylǧanyn köremız. Demek, 1913 jyly «Qazaq» gazetınde alǧaş Alaş ziialylary Älihan Bökeihan, Şäkärım Qūdaiberdıūly, Halel Ǧabbasov jäne taǧy basqalar «Alaş» ne söz?» degen taqyrypta äŋgıme kötergen uaqyttan bastap Zarechnaia Slobodka eldı mekenı Alaş qalasy bolyp atalǧan emes pe eken? Ökınışke orai, Alaş qalasy atauy 1927 jyldyŋ 15 qyrküiegınde ötken Semei oblystyq atqaru komitetı jiynynyŋ qaulysymen Jaŋasemei qalasy bolyp özgertıldı.
Alaş qalasy tarihy – el tarihy. Lev Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universietınıŋ rektory, professor, belgılı alaştanuşy-ǧalym Erlan Bättaşūly Sydyqovtyŋ «Şäkärım jäne Alaşorda», «Alaş qalasynyŋ tarihy» atty kıtaptarynan osy Alaş qalasy jäne jalpy Alaş qozǧalysy tarihyna qatysty köptegen qūndy mälımetterdı oqyp bıluge bolady. Mysaly, būl zertteulerde arhivtık qūjattardyŋ negızınde sol kezdegı Alaşorda ükımetı men oblystyq qazaq komitetı, Zemstvo basqarmalary keŋselerınıŋ, «Saryarqa» gazetı jäne «Abai» jurnaly redaksiialarynyŋ Semeidıŋ Alaş kalasy bölıgındegı Abdrahman Jüsıpov, Qarajan Ükıbaev, Aleksandr Erykalov tärızdı Alaşorda ükımetı tılegınde bolǧan däulettı ärı ziialy azamattardyŋ üilerınde ornalasqany turaly derekter aitylady. Mysaly, jaŋaǧy 1916 jyly syzylyp jasalǧan Alaş qalasynyŋ bas jospary sekıldı qūndy derekter Alaş qalasy tarihyna qatysty taǧylym men tanymdy barynşa keŋeitıp, tereŋdete tüserı dausyz.
1917 jyldyŋ küz aiynda Tomsk qalasynda ötken Sıbır avtonomisterınıŋ sezıne qatysyp qaitqan Älihan Bökeihandy Semei jūrtşylyǧy aldymen būrynǧy oblys gubernatorynyŋ üiı, qazırgı Semei tarihi-ölketanu mūrajaiy ǧimaratynda qūşaq jaia karsy alady. Ol uaqytta būl ǧimarat - «Bostandyq üiı» bolyp atalǧan eken. Alaştyŋ aqiyq aqyny S.Toraiǧyrov «Saryarqa» gazetındegı «Älihannyŋ Semeige keluı» atty maqalasynda Alaş kösemın alǧaşqy künı qara halyq osy Bostandyq üiınde qarsy alyp, ūlt ziialylary Raiymjan Märsekov, Ahmetjan Qozybaǧarov, Şynjy Mūsataev, Männan Tūrǧanbaev, İman Älımbekov jäne taǧy basqalar barşa qazaqty bostandyq, teŋdık aluymen kūttyqtaǧanyn, al kelesı künı Älihan Bökeihanovtyŋ parommen Ertısten ötıp, Alaş qalasynyŋ jūrtşylyǧymen ülken jiyn ötkızgenın äŋgımelep jazady.
1917 jyldyŋ säuır aiynda Bostandyq üiı dep atalatyn būl ǧimaratta Semei qazaqtarynyŋ tūŋǧyş oblystyq sezı ötedı. Onda Qazaq avtonomiiasy turaly mäsele tūŋǧyş ret köterılıp, ūlttyq memleketımızdı qūru jönınde şeşım qabyldanady. Mıne, osy jiynda ǧūlama aqyn Şäkärım Qūdaiberdıūly sezd delegattaryn qūttyqtap, söz söileidı. Ol turasynda Sūltanmahmūt Toraiǧyrov «Tanystyru» poemasynda:
Semeidıŋ sezınde baiqadyq qoi,
Ekenın qart kemeŋger häm tereŋ oi.
Oqyǧandar bolmasa jai qazaqtan,
Onan basqa kım şyqty körsetıp boi, -
dep aitady. 1917-1918 jyldary Bostandyq üiınde Semei oblystyq Zemstvo basqarmasy öz jiyndaryn ötkızıp tūrdy. Osy jyldary onyŋ jūmysyna Raiymjan Märsekov, Halel Ǧabbasov, Älımhan Ermekov alma-kezek basşylyq etedı. Al, Semei uezdık Zemstvo basqarmasynyŋ keŋsesı Alaş qalasyndaǧy Semeidıŋ ataqty bai-saudagerı Qarajan Ükıbaevtyŋ üiınde ornalasyp, jūmys jasady. Mäselen, 1918 jyldyŋ 12 qaŋtaryndaǧy Ahmetjan Qozybaǧarov basqarǧan Semei uezdık Zemstvo basqarmasynyŋ Alaş mektepterı komissiiasynyŋ müşelerıne jıbergen resmi şaqyrtu qaǧazynda:
«Otdel narodnogo obrazovaniia prosit t.t. chlenov komissii pojalovat na zasedaniia, naznachennye na 14 marta s.g. (chetverg) v pomeşenii Zemskoi Upravy – g. Alaş, dom Ukubaeva, k 5 chasam vechera» dep körsetılgen.
Semeidıŋ köneköz qarttary, jalpy, osy Alaşorda ükımetınıŋ belsendı jaqtasy Qarajan Ükıbaevtyŋ bır üiı qazırgı Semei topografiialyq kolledjı aumaǧynda, şamamen Keşırım Boztaev atyndaǧy köşenıŋ bastalatyn tūsynda ornalasqan dese, al endı kelesı bır üiı «Okean» bazary maŋynda bolǧanyn aitady. Şynynda da, 1916 jylǧy Alaş qalasynyŋ bas josparynda qazırgı K.Boztaev köşesı ornynda erterekte Alaşorda köşesı bolǧany belgılenıp körsetılgen. Mıne, osy Alaşorda köşesındegı Qarajan Ükıbaevtıŋ jaŋaǧy aitqan üilerınde 1918-1919 jyldary Alaş qalalyq koǧamdyq basqarmasy, Alaş qalalyq Dumasy, Semei uezdık Zemstvo basqarmasy tärızdı Alaşorda ükımetınıŋ basqaru organdary keŋselerınıŋ ornalasuy tegın emes sekıldı. Būl arada Ahat Şäkärımūlynyŋ «Menıŋ äkem, halyq ūly - Şäkärım» estelıgınde Alaşorda ükımetınıŋ keŋsesı Abdrahman baidyŋ üiınde ornalasty degen faktını de nazardan tys qaldyrmaǧan abzal. Mäselen, qazır Alaşorda ükımetınıŋ keŋsesı negızınde Abdrahman Jüsıpov degen baidyŋ «Okean» bazary aumaǧynda özıne arnap saldyrǧan on bölmelı üiınde ornalasqany arhivtık qūjattarmen aiǧaqtalyp otyr. Abdrahman Jüsıpov te kezınde Qarajan Ükıbaev sekıldı öz üiın Alaşorda ükımetıne jalǧa bergen körınedı.
1918-1920 jyldary Älihan Bökeihan basqarǧan Alaşorda ükımetınıŋ bas keŋsesı osy Abdrahman baidyŋ üiınde ornalasty. Sondai-aq mūnda «Saryarqa» gazetınıŋ redaksiiasy men «Järdem» baspahanasy da qonys teuıp, onda Raiymjan Märsekov, Halel Ǧabbasov, İmam Älımbekov, Sūltanmahmūt Toraiǧyrov, Şynjy Kereibaevtar jūmys ıstegen. Al endı keŋes ükımetı jyldary būl ǧimaratta pedagog-aǧartuşy Männan Tūrǧanbaevtyŋ redaktorlyǧymen «Qazaq tılı» (qazırgı «Semei taŋy») gazetı, sondai-aq Semei oblystyq Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧasy, aqyn-qalamger Qasen Tūrlyhanovtyŋ basqaruymen «Eŋbek» jurnaly şyǧyp tūrǧan. Alaida būl ǧimarat keiınde «Qazaqstan» dep atalatyn qonaq üi, odan soŋ restoran retıŋde paidalanyldy. Semei guberniialyq atqaru komitetınde är jyldary basşylyq qyzmette bolǧan Smaǧūl Säduaqasov, Äbılqaiyr Dosov, Rahym Uäliahmetov syndy taǧy basqadai Alaş arystary osy «Qazaqstan» qonaq üiıŋde uaqytşa tūryp qyzmet etken. Ärine, qazır būl ǧimarat joq. 1970 jyldardyŋ aiaǧyna qarai «Okean» bazary aumaǧynda köp qabatty tūrǧyn üiler salynǧanda būzylyp tastalǧan. Alaida, Alaşorda ükımetı men Semei uezdık Zemstvosynyŋ keŋselerı ornalasqan Abdrahman Jüsıpov pen Qarajan Ükıbaevtıŋ üilerı qazırgı «Okean» bazary aumaǧyndaǧy alaŋda ornatylǧan ūly jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ eskertkışıne taiau jerde bolǧanyn el-jūrt ūmytpas üşın erekşe atap aita ketuımız kerek.
Sondai-aq osy «Okean» bazary artyŋdaǧy Kolhoznaia köşesınde būryndary «Himchistka» keŋsesı ornalasqan ekı qabatty ǧimarat sol kezdegı Semeidegı Aleksandr Erykalov degen ataqty bai-köpestıŋ üiı bolǧan. 1918 jyly mūnda Alaş atty äsker polkınıŋ äskeri ştaby men äskeri gospital ornalasqany turaly derekter bar. Mäselen, Aleksandr Erykalovtyŋ üiın Alaşorda ükımetınıŋ basqaru organdary, Semei uezdık Zemstvo basqarmasy jäne türlı äskeri ūiymdar öz qajetıne qarai jiı paidalanyp otyrǧanyn myna bır mūraǧat kūjaty aiǧaqtai tüsedı. 1919 jyldyŋ 25 nauryzynda Semei uezdık Zemstvo basqarmasynyŋ töraǧasy Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ qol qoiuymen Semei uezdık äsker bastyǧyna jıberılgen būl qūjatta:
«Na 1-go aprelia s/g sozyvaetsia chrezvychainoe Uezdnoe Zemskoe Sobranie priblizitelno v sostave do 60 chelovek s predstaviteliami ot volostei.
Dlia zaniatii Sobraniia v takom kolichestve prisutstvuiuşih, pomeşenie, zanimaemoe Upravoi slişkom tesnoe, drugih je chastnyh i obşestvennyh zdanii s obşirnoi vmestimostiu v gorode ne imeetsia.
V vidu izlojennogo Uezdnaia Zemskaia Uprava prosit Vas otvesti 2 bolşie komnaty v Zarechno-Slobodskom vysşem Zemskom uchilişe, pomeşaiuşimsia v dome Erykalova, nahodiaşimsia na uglu Alaş-Ordinskoi ulise i Zarechno-Slobodskoi Bazarnoi ploşadi, zaniatom v nastoiaşee vremia pod kvartiru voennoplennyh ofiserov - slavian, s tem chtoby voen. ofiserov razmestit na vremia zasedaniia, kotoroe prodlitsia dnei 7-m, v drugih treh komnatah, v tom je zdanii» - dep jazylǧan.
Al oǧan Semei uezdık äsker bastyǧy:
«Dlia svedeniia Vaşego soobşaiu, chto otvod komnat v dome Erykalova zaniatom voennoplennymi ofiserami, pod zasedaniia UZ sobraniia predstavliaetsia vozmojnym» degen jauap qaiyrǧan.
Alaş tılegındegı Aleksandr Erykalovqa kelsek, ol Alaş qalalyq qoǧamdyq basqarmasyn basqarǧan. Jäne de özı öte bai adam bolǧan. Alaş qalasynda ondaǧan sauda dükenderı men jük qoimalary, mal soiatyn qasaphanalary, terı jäne jün öŋdeu käsıporyndary jūmys ıstegen. Semeilık ölketanuşy V.Kaşliak «Semipalatinsk: ih imenami nazvany...» kıtabynda A.Erykalov «şoqynǧan qazaq» deidı.
Sonymen qatar osy «Okean» jäne «Novostroika» bazarlary aumaǧynda bırneşe mūsylman beiıtterı ornalasqan. Tıptı būl aumaqtarda «Mogilnaia» degen köşe atauy da bolǧan. Būl köne zirattarda 1830 jyldary būrynǧy Zarechnaia slobodka, keiıngı Alaş qalasynyŋ alǧaşqy ırgetasyn qalauşylar Tınıbai Käukenov pen Jolaman Jandarbekov tärızdı qazaqtyŋ igı jaqsylary jerlengen. Bügıŋde jasy seksenge taqaǧan Jazid Maşrap aqsaqal özınıŋ bala kezınde ülkenderden «Novostroika» bazaryna (qazaqtar «qara bazar» dep ataǧan) qarama-qarsy ornalasqan köp qabatty biık üiler tūrǧan jerde erterekte qazaq beiıtterı bolǧany, onda ataqty aqyn Kempırbai Qarjaubaiūlynyŋ jerlengenı turaly estıgenın aitady. Qazır äigılı jyrauǧa Jaŋasemei qalasynda arnaiy köşe aty berılıp, al onyŋ mürdesı jerlendı degen jerge granitten eskertkış belgı qoiylǧan. Būl arada aitpaǧymyz, osy Alaş qalasynyŋ ırgetasyn qalauşy belgılı tūlǧalarǧa da arnap nege osyndai bır eskertkış qoimasqa?! Mäselen, Tınıbai Käukenov pen Jolaman Jandarbekov Semei öŋırıne attary jaqsy tanymal qazaqtyŋ bi-starşyndary, aqsüiek bailary ǧana emes, ülken dın ielerı ärı mesenat adamdar bolǧan. Olar XIX ǧasyrdyŋ 30-40 jyldary Zarechnaia Slobodkasy eldı mekenderınde qol astyndaǧy halqyna arnap meşıt-medreseler saldyrǧan. Ökınışke orai, patşa zamanynda Jolaman meşıtın dıni missionerler örtep jıbergen. Sol siiaqty Tınıbai qajynyŋ aǧaştan salǧan medresesı keŋes ökımetı kezınde, iaǧni 1960 jyldary Ertıs jaǧasynda özen vokzalyn saluǧa bailanysty būzylyp tastalǧan. Al endı Tınıbai meşıtı bolsa, bügınde mūsylman qauymyn ızgılık pen imandylyqqa ündep, qyzmet etude. Bır sözben aitqanda, eldıŋ eldıgın, qazaqtyŋ qazaqtyǧyn saqtap qalǧan, halqyna dın-imandylyq jolynda baǧyt-baǧdar berıp otyrǧan ūltjandy azamattar bolǧan.
2008 jyly Qazakstan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen elımızde Alaş qozǧalysyn 90 jyldyq mereitoiy atalyp ötkenı belgılı. Osyǧan orai respublikamyzdyŋ Astana, Almaty, Şymkent, Taraz, Oral, Jympity tärızdı qalalarynda ülken saltanatty jiyndar ötkızılıp, Alaş arystaryna arnalǧan eskertkışter aşyldy. Öz kezegınde Semei qalasynda «Alaş ideiasynyŋ Euraziia keŋıstıgındegı yqpaly: tarih jäne qazırgı zaman» atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyk konferensiia ötkızıldı. Eŋ bastysy, sol kezde memleket qarjysyna Alaşorda ükımetınıŋ, sonyŋ ışıŋde Şyǧys jäne Batys bölımderınıŋ ortalyqtary – Semei jäne Jympity qalalarynda Alaş arystaryna arnalyp alyp eskertkış-monumentter ornatylatyny turaly aitylǧan-tyn... Mysaly, sol tūsta Semeide Alaştyŋ alǧaşqy qūrbany bolǧan Alaşorda milisiiasynyŋ 22 jasar komandirı Qazy Nūrmūhametūlyna arnalyp eskertkış qoiylady degen de äŋgıme qozǧalǧan edı. Būl qandy oqiǧa negızınen 1918 jyldyŋ köktemınde qazırgı «Semei» qonaq üiıne qarama-qarsy «Jeŋıs» gülzary ornalasqan jerde bolǧan. Keibıreuler ony «Alaş qalasynda boldy» degendei pıkır aitady. Qalai desek te, būl negızınen Ombydan kelgen qyzyldar komandirı Zvezdov basqarǧan karuly otriadtyŋ Semeide bolşevikter ükımetın ornatuymen bailanysty bolǧan qaiǧyly oqiǧa-tyn. Alaşorda basşylary būl uaqytta aq gvardiia ofiserlerınıŋ kömegımen Alaş milisiiasyn soǧys önerıne üiretıp, äskeri jattyǧular jasap jatady. Sol sätte osy aradan ötıp bara jatqan qyzyldardyŋ atty äskerınıŋ bırı vintovkadan oq atyp, sodan Qazy Nūrmūhametūly qaza bolady.
Alaş milisiiasy bastyǧynyŋ qazasyna bailanysty Alaş kalasyŋda karaly miting ötkızılıp, onda Alaşorda aqsaqaly Şäkärımnen bastap Mırjaqyp Dulatov, Raiymjan Märsekov, Mūstaqym Maldybaev, Jüsıpbek Aimauytov tärızdı t.b. ūlt ziialylarynyŋ qaiǧyryp söz söilegenı turaly «Qazaq» gazetınıŋ 1918 jylǧy sanyndaǧy «Alaş qūrbany» atty maqalada jan-jaqty aitylady. Onda ǧūlama akyn Şäkärım:
«Äleumet! Mynau jatqan kım, bılesıŋder me? Būl ūlty üşın şybyn janyn qūrban qylǧan Alaş azamatynyŋ tūŋǧyşy. Mūny öldı demeŋder. Būl künı häm mūnan soŋǧy «ūltym» degen azamattar myna men siiakty bolyp, «ūltym» deŋder dep, özınıŋ ūltşyldyǧyn sözben emes, ıspen körsettı. Marqūmnyŋ aty da Qazy edı, Qazy - bi degen söz. Qazy bilıgın aityp kettı. Qaraǧym, Qazy, ölımıne ökınbe! Armanyŋ joq! Qūdai aldynda da, jūrt aldynda da senıŋ ornyŋ bölek.
Oqyǧandar, jastar! Mynau joldastaryŋdy ūmyta körmeŋder. Mūnyŋ üi ışınıŋ mındetı senderdıŋ moiyndaryŋda! Bır kışkentai kezınıŋ qaraşyǧy (bır jasar ūl balasy) qalypty. Sony tärbielep adam qylu - bärıŋnıŋ, barşa Alaştyŋ moinyna paryz häm özderıŋ de būl oqiǧaǧa qajymaŋdar. Qūdai taǧala Alaşqa şyn ūl bergenıne endı ǧana közım jettı. Alpys jasqa kelgeŋde mūndai ūlt üşın qūrban bolatyn azamatty köremın degen ümıtım joq edı. Kördım, endı bügın ölsem de armanym joq. Qaraǧym, Qazyjan, qadırıŋdı bılıp kūrmettei almasaq, keşu qyl. Hoş, qabırıŋ nūrly bolsyn!» -degen edı.
Erlık – elge mūra, ūrpaqqa - önege. Endı qazır araǧa bır ǧasyrdai uaqyt salyp, halqy üşın qūrban bolǧan sol Alaş arystaryna arnaiy eskertkış ornatu mäselesı bırtındep ıske asa bastady. Ūly Abaidyŋ 165 jyldyq mereitoiy kezınde Semeide alaşşyl er, abaitanudyŋ bılgırı Qaiym Mūhamedhanovqa arnalyp eskertkış qoiyldy.
Alaşorda ükımetınıŋ qūrylǧanyna 90 jyl, Älihan Bökeihannyŋ tuǧanyna 150 jyl tolǧan ekı bırdei mereitoilar ötıp, endı mıne biyl Alaşorda ükımetınıŋ 100 jyldyǧy ötkelı tūr. Alaşorda qairatkerlerın mäŋgılık este saqtau maqsatynda olarǧa arnap Semei qalasynda ülken bır eskertkış-monument ornatyp, Alaş qalasy atauyn qaitarudyŋ äldeqaşan-aq uaqyty jettı.
Sondai-aq būrynǧy Alaş, qazırgı Jaŋasemei qalasynda 1930 jyldarǧa deiın Alaşorda atymen atalatyn ūzyn köşe bolǧan edı. Egerde mümkın bolsa, Semei qalasyndaǧy bır köşege Alaşorda jäne bır mektepke «Alaş mektebı» degen ataular beru, «Alaş arystary» alleiasyn aşyp, oǧan tarihi tūlǧalardyŋ tas müsınderın qoiu, bır kezde Alaşorda ükımetınıŋ basqaru organdary ornalasqan ǧimarattarǧa eskertkış taqtalar ornatu şaralaryn jüzege asyru qajet sekıldı.
Eldıŋ eldıgı, onyŋ örlıgı men erlıgınde degen. Ata tarihymyzdy tanyp bılgende ǧana naǧyz Alaşşyl ūltjandy azamattardyŋ ösıp, tärbielenıp şyǧary sözsız.
1917 jylǧy aqpan töŋkerısınen keiın Alaş qairatkerı Raiymjan Märsekovtıŋ basşylyǧymen qūrylǧan Semei oblystyq qazaq komitetı özınıŋ alǧaşqy 7 nauryzdaǧy şeşımımen Semei qalasynyŋ «Zarechnaia slobodka» dep atalatyn bölıgın Alaş qalasy etıp jariialaidy. Ärine, būl arada Uaqytşa Ükımettıŋ jergılıktı organdarynyŋ bırı, mysaly Semei oblystyq atqaru komitetımen arada Alaş atauyna bailanysty ūzaq uaqyt tüsınıspeuşılıktıŋ, tıptı kerek deseŋız ülken dau-damaidyŋ tuǧany turaly aita ketken jön. Sol sebeptı bolar 1917 jyldyŋ 11 mamyrynda Alaş qalalyq atqaru komitetı «O preobrazovanii Zarechnoi Slobodki v gorod Alaş i Alaşskom İspolnitelnom Komitete» dep atalatyn arnaiy şeşım de qabyldanǧan bolatyn-dy. Mūnda būrynǧy Zarechnaia Slobodkasynyŋ qazırgı uaqytta Alaş qalasy bolyp atalatyny, al Alaş qalalyq atqaru komitetınıŋ Uaqytşa Ükımettı moiyndaityny, sondai-aq onyŋ jergılıktı basqaru organy Semei oblystyq atqaru komitetıne baǧynatyny turaly aitylǧan edı. Sodan 1927 jylǧa deiın, iaŋni on jylǧa juyq uaqyt boiy köne Semeidıŋ sol jaq bölıgı, iaǧni Ertıs özenınıŋ sol jaǧalauy resmi türde Alaş qalasy bolyp atalyp keldı.
Jalpy, būl Zarechnaia Slobodka eldı mekenı 1917 jylǧy aqpan töŋkerısıne deiın-aq el auzynda Alaş qalasy bolyp atalyp kelgen edı. Būlai deitınımız, oǧan Semei qalasyndaǧy Qazırgı zaman tarihynyŋ qūjattama ortalyǧynda saqtalǧan «Plan goroda Alaş utverjdennyi 28-noiabria 1916 g.» dep atalatyn resmi qūjat dälel bolady. Bır atap aitarlyǧy, būl Alaş qalasynyŋ plan-kartasynan Abai, Alaşorda, Tınıbai, Altaibaev, Erykalov tärızdı taǧy basqadai köşe ataulary jazylǧanyn köremız. Demek, 1913 jyly «Qazaq» gazetınde alǧaş Alaş ziialylary Älihan Bökeihan, Şäkärım Qūdaiberdıūly, Halel Ǧabbasov jäne taǧy basqalar «Alaş» ne söz?» degen taqyrypta äŋgıme kötergen uaqyttan bastap Zarechnaia Slobodka eldı mekenı Alaş qalasy bolyp atalǧan emes pe eken? Ökınışke orai, Alaş qalasy atauy 1927 jyldyŋ 15 qyrküiegınde ötken Semei oblystyq atqaru komitetı jiynynyŋ qaulysymen Jaŋasemei qalasy bolyp özgertıldı.
Alaş qalasy tarihy – el tarihy. Lev Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universietınıŋ rektory, professor, belgılı alaştanuşy-ǧalym Erlan Bättaşūly Sydyqovtyŋ «Şäkärım jäne Alaşorda», «Alaş qalasynyŋ tarihy» atty kıtaptarynan osy Alaş qalasy jäne jalpy Alaş qozǧalysy tarihyna qatysty köptegen qūndy mälımetterdı oqyp bıluge bolady. Mysaly, būl zertteulerde arhivtık qūjattardyŋ negızınde sol kezdegı Alaşorda ükımetı men oblystyq qazaq komitetı, Zemstvo basqarmalary keŋselerınıŋ, «Saryarqa» gazetı jäne «Abai» jurnaly redaksiialarynyŋ Semeidıŋ Alaş kalasy bölıgındegı Abdrahman Jüsıpov, Qarajan Ükıbaev, Aleksandr Erykalov tärızdı Alaşorda ükımetı tılegınde bolǧan däulettı ärı ziialy azamattardyŋ üilerınde ornalasqany turaly derekter aitylady. Mysaly, jaŋaǧy 1916 jyly syzylyp jasalǧan Alaş qalasynyŋ bas jospary sekıldı qūndy derekter Alaş qalasy tarihyna qatysty taǧylym men tanymdy barynşa keŋeitıp, tereŋdete tüserı dausyz.
1917 jyldyŋ küz aiynda Tomsk qalasynda ötken Sıbır avtonomisterınıŋ sezıne qatysyp qaitqan Älihan Bökeihandy Semei jūrtşylyǧy aldymen būrynǧy oblys gubernatorynyŋ üiı, qazırgı Semei tarihi-ölketanu mūrajaiy ǧimaratynda qūşaq jaia karsy alady. Ol uaqytta būl ǧimarat - «Bostandyq üiı» bolyp atalǧan eken. Alaştyŋ aqiyq aqyny S.Toraiǧyrov «Saryarqa» gazetındegı «Älihannyŋ Semeige keluı» atty maqalasynda Alaş kösemın alǧaşqy künı qara halyq osy Bostandyq üiınde qarsy alyp, ūlt ziialylary Raiymjan Märsekov, Ahmetjan Qozybaǧarov, Şynjy Mūsataev, Männan Tūrǧanbaev, İman Älımbekov jäne taǧy basqalar barşa qazaqty bostandyq, teŋdık aluymen kūttyqtaǧanyn, al kelesı künı Älihan Bökeihanovtyŋ parommen Ertısten ötıp, Alaş qalasynyŋ jūrtşylyǧymen ülken jiyn ötkızgenın äŋgımelep jazady.
1917 jyldyŋ säuır aiynda Bostandyq üiı dep atalatyn būl ǧimaratta Semei qazaqtarynyŋ tūŋǧyş oblystyq sezı ötedı. Onda Qazaq avtonomiiasy turaly mäsele tūŋǧyş ret köterılıp, ūlttyq memleketımızdı qūru jönınde şeşım qabyldanady. Mıne, osy jiynda ǧūlama aqyn Şäkärım Qūdaiberdıūly sezd delegattaryn qūttyqtap, söz söileidı. Ol turasynda Sūltanmahmūt Toraiǧyrov «Tanystyru» poemasynda:
Semeidıŋ sezınde baiqadyq qoi,
Ekenın qart kemeŋger häm tereŋ oi.
Oqyǧandar bolmasa jai qazaqtan,
Onan basqa kım şyqty körsetıp boi, -
dep aitady. 1917-1918 jyldary Bostandyq üiınde Semei oblystyq Zemstvo basqarmasy öz jiyndaryn ötkızıp tūrdy. Osy jyldary onyŋ jūmysyna Raiymjan Märsekov, Halel Ǧabbasov, Älımhan Ermekov alma-kezek basşylyq etedı. Al, Semei uezdık Zemstvo basqarmasynyŋ keŋsesı Alaş qalasyndaǧy Semeidıŋ ataqty bai-saudagerı Qarajan Ükıbaevtyŋ üiınde ornalasyp, jūmys jasady. Mäselen, 1918 jyldyŋ 12 qaŋtaryndaǧy Ahmetjan Qozybaǧarov basqarǧan Semei uezdık Zemstvo basqarmasynyŋ Alaş mektepterı komissiiasynyŋ müşelerıne jıbergen resmi şaqyrtu qaǧazynda:
«Otdel narodnogo obrazovaniia prosit t.t. chlenov komissii pojalovat na zasedaniia, naznachennye na 14 marta s.g. (chetverg) v pomeşenii Zemskoi Upravy – g. Alaş, dom Ukubaeva, k 5 chasam vechera» dep körsetılgen.
Semeidıŋ köneköz qarttary, jalpy, osy Alaşorda ükımetınıŋ belsendı jaqtasy Qarajan Ükıbaevtyŋ bır üiı qazırgı Semei topografiialyq kolledjı aumaǧynda, şamamen Keşırım Boztaev atyndaǧy köşenıŋ bastalatyn tūsynda ornalasqan dese, al endı kelesı bır üiı «Okean» bazary maŋynda bolǧanyn aitady. Şynynda da, 1916 jylǧy Alaş qalasynyŋ bas josparynda qazırgı K.Boztaev köşesı ornynda erterekte Alaşorda köşesı bolǧany belgılenıp körsetılgen. Mıne, osy Alaşorda köşesındegı Qarajan Ükıbaevtıŋ jaŋaǧy aitqan üilerınde 1918-1919 jyldary Alaş qalalyq koǧamdyq basqarmasy, Alaş qalalyq Dumasy, Semei uezdık Zemstvo basqarmasy tärızdı Alaşorda ükımetınıŋ basqaru organdary keŋselerınıŋ ornalasuy tegın emes sekıldı. Būl arada Ahat Şäkärımūlynyŋ «Menıŋ äkem, halyq ūly - Şäkärım» estelıgınde Alaşorda ükımetınıŋ keŋsesı Abdrahman baidyŋ üiınde ornalasty degen faktını de nazardan tys qaldyrmaǧan abzal. Mäselen, qazır Alaşorda ükımetınıŋ keŋsesı negızınde Abdrahman Jüsıpov degen baidyŋ «Okean» bazary aumaǧynda özıne arnap saldyrǧan on bölmelı üiınde ornalasqany arhivtık qūjattarmen aiǧaqtalyp otyr. Abdrahman Jüsıpov te kezınde Qarajan Ükıbaev sekıldı öz üiın Alaşorda ükımetıne jalǧa bergen körınedı.
1918-1920 jyldary Älihan Bökeihan basqarǧan Alaşorda ükımetınıŋ bas keŋsesı osy Abdrahman baidyŋ üiınde ornalasty. Sondai-aq mūnda «Saryarqa» gazetınıŋ redaksiiasy men «Järdem» baspahanasy da qonys teuıp, onda Raiymjan Märsekov, Halel Ǧabbasov, İmam Älımbekov, Sūltanmahmūt Toraiǧyrov, Şynjy Kereibaevtar jūmys ıstegen. Al endı keŋes ükımetı jyldary būl ǧimaratta pedagog-aǧartuşy Männan Tūrǧanbaevtyŋ redaktorlyǧymen «Qazaq tılı» (qazırgı «Semei taŋy») gazetı, sondai-aq Semei oblystyq Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧasy, aqyn-qalamger Qasen Tūrlyhanovtyŋ basqaruymen «Eŋbek» jurnaly şyǧyp tūrǧan. Alaida būl ǧimarat keiınde «Qazaqstan» dep atalatyn qonaq üi, odan soŋ restoran retıŋde paidalanyldy. Semei guberniialyq atqaru komitetınde är jyldary basşylyq qyzmette bolǧan Smaǧūl Säduaqasov, Äbılqaiyr Dosov, Rahym Uäliahmetov syndy taǧy basqadai Alaş arystary osy «Qazaqstan» qonaq üiıŋde uaqytşa tūryp qyzmet etken. Ärine, qazır būl ǧimarat joq. 1970 jyldardyŋ aiaǧyna qarai «Okean» bazary aumaǧynda köp qabatty tūrǧyn üiler salynǧanda būzylyp tastalǧan. Alaida, Alaşorda ükımetı men Semei uezdık Zemstvosynyŋ keŋselerı ornalasqan Abdrahman Jüsıpov pen Qarajan Ükıbaevtıŋ üilerı qazırgı «Okean» bazary aumaǧyndaǧy alaŋda ornatylǧan ūly jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ eskertkışıne taiau jerde bolǧanyn el-jūrt ūmytpas üşın erekşe atap aita ketuımız kerek.
Sondai-aq osy «Okean» bazary artyŋdaǧy Kolhoznaia köşesınde būryndary «Himchistka» keŋsesı ornalasqan ekı qabatty ǧimarat sol kezdegı Semeidegı Aleksandr Erykalov degen ataqty bai-köpestıŋ üiı bolǧan. 1918 jyly mūnda Alaş atty äsker polkınıŋ äskeri ştaby men äskeri gospital ornalasqany turaly derekter bar. Mäselen, Aleksandr Erykalovtyŋ üiın Alaşorda ükımetınıŋ basqaru organdary, Semei uezdık Zemstvo basqarmasy jäne türlı äskeri ūiymdar öz qajetıne qarai jiı paidalanyp otyrǧanyn myna bır mūraǧat kūjaty aiǧaqtai tüsedı. 1919 jyldyŋ 25 nauryzynda Semei uezdık Zemstvo basqarmasynyŋ töraǧasy Ahmetjan Qozybaǧarovtyŋ qol qoiuymen Semei uezdık äsker bastyǧyna jıberılgen būl qūjatta:
«Na 1-go aprelia s/g sozyvaetsia chrezvychainoe Uezdnoe Zemskoe Sobranie priblizitelno v sostave do 60 chelovek s predstaviteliami ot volostei.
Dlia zaniatii Sobraniia v takom kolichestve prisutstvuiuşih, pomeşenie, zanimaemoe Upravoi slişkom tesnoe, drugih je chastnyh i obşestvennyh zdanii s obşirnoi vmestimostiu v gorode ne imeetsia.
V vidu izlojennogo Uezdnaia Zemskaia Uprava prosit Vas otvesti 2 bolşie komnaty v Zarechno-Slobodskom vysşem Zemskom uchilişe, pomeşaiuşimsia v dome Erykalova, nahodiaşimsia na uglu Alaş-Ordinskoi ulise i Zarechno-Slobodskoi Bazarnoi ploşadi, zaniatom v nastoiaşee vremia pod kvartiru voennoplennyh ofiserov - slavian, s tem chtoby voen. ofiserov razmestit na vremia zasedaniia, kotoroe prodlitsia dnei 7-m, v drugih treh komnatah, v tom je zdanii» - dep jazylǧan.
Al oǧan Semei uezdık äsker bastyǧy:
«Dlia svedeniia Vaşego soobşaiu, chto otvod komnat v dome Erykalova zaniatom voennoplennymi ofiserami, pod zasedaniia UZ sobraniia predstavliaetsia vozmojnym» degen jauap qaiyrǧan.
Alaş tılegındegı Aleksandr Erykalovqa kelsek, ol Alaş qalalyq qoǧamdyq basqarmasyn basqarǧan. Jäne de özı öte bai adam bolǧan. Alaş qalasynda ondaǧan sauda dükenderı men jük qoimalary, mal soiatyn qasaphanalary, terı jäne jün öŋdeu käsıporyndary jūmys ıstegen. Semeilık ölketanuşy V.Kaşliak «Semipalatinsk: ih imenami nazvany...» kıtabynda A.Erykalov «şoqynǧan qazaq» deidı.
Sonymen qatar osy «Okean» jäne «Novostroika» bazarlary aumaǧynda bırneşe mūsylman beiıtterı ornalasqan. Tıptı būl aumaqtarda «Mogilnaia» degen köşe atauy da bolǧan. Būl köne zirattarda 1830 jyldary būrynǧy Zarechnaia slobodka, keiıngı Alaş qalasynyŋ alǧaşqy ırgetasyn qalauşylar Tınıbai Käukenov pen Jolaman Jandarbekov tärızdı qazaqtyŋ igı jaqsylary jerlengen. Bügıŋde jasy seksenge taqaǧan Jazid Maşrap aqsaqal özınıŋ bala kezınde ülkenderden «Novostroika» bazaryna (qazaqtar «qara bazar» dep ataǧan) qarama-qarsy ornalasqan köp qabatty biık üiler tūrǧan jerde erterekte qazaq beiıtterı bolǧany, onda ataqty aqyn Kempırbai Qarjaubaiūlynyŋ jerlengenı turaly estıgenın aitady. Qazır äigılı jyrauǧa Jaŋasemei qalasynda arnaiy köşe aty berılıp, al onyŋ mürdesı jerlendı degen jerge granitten eskertkış belgı qoiylǧan. Būl arada aitpaǧymyz, osy Alaş qalasynyŋ ırgetasyn qalauşy belgılı tūlǧalarǧa da arnap nege osyndai bır eskertkış qoimasqa?! Mäselen, Tınıbai Käukenov pen Jolaman Jandarbekov Semei öŋırıne attary jaqsy tanymal qazaqtyŋ bi-starşyndary, aqsüiek bailary ǧana emes, ülken dın ielerı ärı mesenat adamdar bolǧan. Olar XIX ǧasyrdyŋ 30-40 jyldary Zarechnaia Slobodkasy eldı mekenderınde qol astyndaǧy halqyna arnap meşıt-medreseler saldyrǧan. Ökınışke orai, patşa zamanynda Jolaman meşıtın dıni missionerler örtep jıbergen. Sol siiaqty Tınıbai qajynyŋ aǧaştan salǧan medresesı keŋes ökımetı kezınde, iaǧni 1960 jyldary Ertıs jaǧasynda özen vokzalyn saluǧa bailanysty būzylyp tastalǧan. Al endı Tınıbai meşıtı bolsa, bügınde mūsylman qauymyn ızgılık pen imandylyqqa ündep, qyzmet etude. Bır sözben aitqanda, eldıŋ eldıgın, qazaqtyŋ qazaqtyǧyn saqtap qalǧan, halqyna dın-imandylyq jolynda baǧyt-baǧdar berıp otyrǧan ūltjandy azamattar bolǧan.
2008 jyly Qazakstan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen elımızde Alaş qozǧalysyn 90 jyldyq mereitoiy atalyp ötkenı belgılı. Osyǧan orai respublikamyzdyŋ Astana, Almaty, Şymkent, Taraz, Oral, Jympity tärızdı qalalarynda ülken saltanatty jiyndar ötkızılıp, Alaş arystaryna arnalǧan eskertkışter aşyldy. Öz kezegınde Semei qalasynda «Alaş ideiasynyŋ Euraziia keŋıstıgındegı yqpaly: tarih jäne qazırgı zaman» atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyk konferensiia ötkızıldı. Eŋ bastysy, sol kezde memleket qarjysyna Alaşorda ükımetınıŋ, sonyŋ ışıŋde Şyǧys jäne Batys bölımderınıŋ ortalyqtary – Semei jäne Jympity qalalarynda Alaş arystaryna arnalyp alyp eskertkış-monumentter ornatylatyny turaly aitylǧan-tyn... Mysaly, sol tūsta Semeide Alaştyŋ alǧaşqy qūrbany bolǧan Alaşorda milisiiasynyŋ 22 jasar komandirı Qazy Nūrmūhametūlyna arnalyp eskertkış qoiylady degen de äŋgıme qozǧalǧan edı. Būl qandy oqiǧa negızınen 1918 jyldyŋ köktemınde qazırgı «Semei» qonaq üiıne qarama-qarsy «Jeŋıs» gülzary ornalasqan jerde bolǧan. Keibıreuler ony «Alaş qalasynda boldy» degendei pıkır aitady. Qalai desek te, būl negızınen Ombydan kelgen qyzyldar komandirı Zvezdov basqarǧan karuly otriadtyŋ Semeide bolşevikter ükımetın ornatuymen bailanysty bolǧan qaiǧyly oqiǧa-tyn. Alaşorda basşylary būl uaqytta aq gvardiia ofiserlerınıŋ kömegımen Alaş milisiiasyn soǧys önerıne üiretıp, äskeri jattyǧular jasap jatady. Sol sätte osy aradan ötıp bara jatqan qyzyldardyŋ atty äskerınıŋ bırı vintovkadan oq atyp, sodan Qazy Nūrmūhametūly qaza bolady.
Alaş milisiiasy bastyǧynyŋ qazasyna bailanysty Alaş kalasyŋda karaly miting ötkızılıp, onda Alaşorda aqsaqaly Şäkärımnen bastap Mırjaqyp Dulatov, Raiymjan Märsekov, Mūstaqym Maldybaev, Jüsıpbek Aimauytov tärızdı t.b. ūlt ziialylarynyŋ qaiǧyryp söz söilegenı turaly «Qazaq» gazetınıŋ 1918 jylǧy sanyndaǧy «Alaş qūrbany» atty maqalada jan-jaqty aitylady. Onda ǧūlama akyn Şäkärım:
«Äleumet! Mynau jatqan kım, bılesıŋder me? Būl ūlty üşın şybyn janyn qūrban qylǧan Alaş azamatynyŋ tūŋǧyşy. Mūny öldı demeŋder. Būl künı häm mūnan soŋǧy «ūltym» degen azamattar myna men siiakty bolyp, «ūltym» deŋder dep, özınıŋ ūltşyldyǧyn sözben emes, ıspen körsettı. Marqūmnyŋ aty da Qazy edı, Qazy - bi degen söz. Qazy bilıgın aityp kettı. Qaraǧym, Qazy, ölımıne ökınbe! Armanyŋ joq! Qūdai aldynda da, jūrt aldynda da senıŋ ornyŋ bölek.
Oqyǧandar, jastar! Mynau joldastaryŋdy ūmyta körmeŋder. Mūnyŋ üi ışınıŋ mındetı senderdıŋ moiyndaryŋda! Bır kışkentai kezınıŋ qaraşyǧy (bır jasar ūl balasy) qalypty. Sony tärbielep adam qylu - bärıŋnıŋ, barşa Alaştyŋ moinyna paryz häm özderıŋ de būl oqiǧaǧa qajymaŋdar. Qūdai taǧala Alaşqa şyn ūl bergenıne endı ǧana közım jettı. Alpys jasqa kelgeŋde mūndai ūlt üşın qūrban bolatyn azamatty köremın degen ümıtım joq edı. Kördım, endı bügın ölsem de armanym joq. Qaraǧym, Qazyjan, qadırıŋdı bılıp kūrmettei almasaq, keşu qyl. Hoş, qabırıŋ nūrly bolsyn!» -degen edı.
Erlık – elge mūra, ūrpaqqa - önege. Endı qazır araǧa bır ǧasyrdai uaqyt salyp, halqy üşın qūrban bolǧan sol Alaş arystaryna arnaiy eskertkış ornatu mäselesı bırtındep ıske asa bastady. Ūly Abaidyŋ 165 jyldyq mereitoiy kezınde Semeide alaşşyl er, abaitanudyŋ bılgırı Qaiym Mūhamedhanovqa arnalyp eskertkış qoiyldy.
Alaşorda ükımetınıŋ qūrylǧanyna 90 jyl, Älihan Bökeihannyŋ tuǧanyna 150 jyl tolǧan ekı bırdei mereitoilar ötıp, endı mıne biyl Alaşorda ükımetınıŋ 100 jyldyǧy ötkelı tūr. Alaşorda qairatkerlerın mäŋgılık este saqtau maqsatynda olarǧa arnap Semei qalasynda ülken bır eskertkış-monument ornatyp, Alaş qalasy atauyn qaitarudyŋ äldeqaşan-aq uaqyty jettı.
Sondai-aq būrynǧy Alaş, qazırgı Jaŋasemei qalasynda 1930 jyldarǧa deiın Alaşorda atymen atalatyn ūzyn köşe bolǧan edı. Egerde mümkın bolsa, Semei qalasyndaǧy bır köşege Alaşorda jäne bır mektepke «Alaş mektebı» degen ataular beru, «Alaş arystary» alleiasyn aşyp, oǧan tarihi tūlǧalardyŋ tas müsınderın qoiu, bır kezde Alaşorda ükımetınıŋ basqaru organdary ornalasqan ǧimarattarǧa eskertkış taqtalar ornatu şaralaryn jüzege asyru qajet sekıldı.
Eldıŋ eldıgı, onyŋ örlıgı men erlıgınde degen. Ata tarihymyzdy tanyp bılgende ǧana naǧyz Alaşşyl ūltjandy azamattardyŋ ösıp, tärbielenıp şyǧary sözsız.
Mūratbek KENEMOLDİN
Abaidyŋ memlekettık qoryq-muzeiınıŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı,
QR Aqparat salasynyŋ üzdıgı.
