1 qyrkúıekten bastap, elimizde kezekti sanaq bastaldy. 2 aıǵa sozylatyn sanaqta ne anyqtalady? Onyń mańyzy qandaı? Buǵan deıin elimizde neshe ret sanaq bolǵan? Osy suraqtarǵa jaýap izdeýge tyrystym.
1 qyrkúıek-30 qazan aralyǵynda ótetin halyq sanaǵy negizinen 2019 jyldyń qarasha aıynda ótýi kerek edi. Alaıda sanaq 2020 jylydń kúz aıyna aýystyryldy. Biraq eldegi epıdemıologııalyq jaǵdaıǵa baılanysty sanaq 2021 jyldyń qyrkúıegine shegerildi.
Halyq sanaǵy ne úshin ótkiziledi?
Halyq sanaǵy tek eldegi turǵyndardyń sanyn ǵana emes, olardyń turǵyn úı jaǵdaıy, otbasylyq quramy, etnostyq sıpaty, ulty, dini, til bilýi, bilim deńgeıi, kóshi-qon, bolashaqta kóshý jospary, neke týraly málimetter, jumyspen qamtylý deńgeıi, tabys kózderi, densaýlyǵy, turmysta aıryqsha kútimdi qajet etetindigi sekildi mańyzdy áleýmettik kórsetkishterdi anyqtaýǵa bolady.
Aısulý Moldabekova (áleýmettanýshy): Halyq sanaǵy – qoǵamnyń áleýmettik-demografııalyq beınesin baǵalaýdyń quraly. Sanaq arqyly memlekette eń úlken málimetter bazasy qalyptasady. Biz jasaıtyn túrli áleýmettik saýalnamalar, ózge zertteýlerdiń irikteýiniń kólemi 1600, 2 myń, 7 myń, eń kóbinde 10 myń bolady. Statıstıka komıteti júrgizetin saýaldamalarǵa qatysatyn adamdar sany 10 myńnan aspaıdy. 100 myń, 200 myń ne 1 mln adam qatysatyn saýaldamalar júrgizilmeıdi deýge de bolady.
2021 jyly tek Qazaqstanda ǵana emes, álemniń 61 elinde de sanaq ótkiziledi.
*Elimizde halyq sanaǵy 2 ret (1999, 2009) ótken.
Bıylǵy halyq sanaǵynyń ereksheligi - tek oflaın ǵana emes, sanaq.gov.kz saıty arqyly onlaın qatysýǵa múmkindik beredi. Dál qazirgi sátte 100 myńǵa jýyq azamattarymyz onlaın sanaqqa qatysty. Sanaq barysynda respondentke 91 suraq qoıylyp, mıgraııa, pandemııa kezinde qandaı qıynshylyq kórgeni, til, din, qyzmeti, tabysy t.b suraqtar qamtylady.
*2009 jyly ótken halyq sanaǵynda 73 suraq qamtyldy.
Qansha qarajat jumsalady?
2018 jyldan 2023 jylǵa deıingi besjyldyq kezeńge halyq sanaǵyn júrgizýge bıýdjetten 9,1 mlrd teńge bólindi. Onyń ishinde sanaq qyzmetkerlerine 4,7 mlrd teńge tólendi. Osy kezeńde 32 313 adam jumysqa ornalastyrylady. Bıyl bir adamǵa jumsalatyn shyǵyn 1,1 AQSh dollaryn quraıdy. 2009 jylǵy ol 2,9 AQSh dollary bolǵan edi.
- Sanaqty júrgizetin ıntervıýler úshin 83-125 myń teńge kóleminde jalaqy tólenedi.
- 475,4 mln. teńgege otandyq óndiristiń 138 dana VAZ 21214 «Nıva» avtokóligi satyp alyndy.
- 1 mlrd teńgege 27 412 planshet, paýerbank alyndy. 1 komplektiniń quny - 39 603 teńge.
Marat Shıbýtov (Caıasattanýshy): Bizdiń elde kóptegen aımaqtardy qarjylandyrý halyqtyń az-kóptigine tikeleı baılanysty. Pýnkttyń statýsyn (aýyl, qala) da halyqtyń sany anyqtaıdy. Halyq sanaǵy boıynsha aımaqtardy qarjylandyrý deńgeıi ózgerýin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Sebebi, keı pýnktte 1000-nan astam turǵyn bolsa da, olardyń kópshiligi basqa jerde tirkelgen nemese týǵan jerinde tirkelgenimen, ózi basqa qalada jumys isteýi múmkin. Nátıjesinde ne bolady? Qujatta halqy kóp aımaqtarda mektep, aýrýhanalar qańyrap turady, al tirkeýi az pýnktterde mektep, aýrýhanalarǵa adam syımaı jatady.
2009 jyly ótken halyq sanaǵy nesimen este qaldy?
- 2009 jylǵy halyq sanaǵy dástúrli ádispen ótti. Iaǵnı sanaqshylar respondentterden alǵan málimetterdi qaǵaz blankilerge qolmen toltyrdy jáne sanaqshylarǵa mindetti túrde baspa áripterimen jazý talaby qoıyldy.
- 2009 jyly halyq sanaǵyna 6,9 mlrd teńge bólindi Onyń 1,2 mlrd teńgesi jymqyryldy.
- 2009 jyly ótken halyq sanaǵy tek sanaqtyń qorytyndysymen ǵana emes, jemqorlyǵymen de este qaldy. Statıstıka agenttiginiń burynǵy basshysy Anar Meshimbaeva ulttyq halyq sanaǵyn ótkizýge bólingen 700 mıllıon teńgeden astam qarjyny jymqyrdy dep aıyptaldy. Keıin Statıstıka agenttiginiń eks-basshysyna halyqaralyq izdeý jarııalanyp, Túrkııa, BAÁ, Reseıde jasyrynǵan Anar Meshimbaeva 2013 jyldyń qyrkúıeginde ol Máskeýden ekstradıııalandy.
2014 jyldyń 14 naýryzynda Astanadaǵy Esil aýdandyq №2 coty sýdıasynyń sheshimimen Statıstıka agenttiginiń burynǵy basshysy Anar Meshimbaeva múlki tárkileýmen jáne memlekettik qyzmet laýazymyn atqarý quqyǵynan 5 jyl merzimge aıyrýmen birge jalpy rejımdegi kolonııada 7 jyl jaza óteý úkimi shyǵaryldy. 2015 jyly Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń 2015 jylǵy raqymshylyq týraly jarlyǵymen Anar Meshimbaevanyń jazasy 2 jylǵa qysqartylyp, 2018 jyly bostandyqqa shyqty.
- 2009 jyly halyq sanaǵy aqpan aıynda ótse de, nátıjesi 2010 jylydń aqpan aıynda jarııalandy.
- QR Statıstıka agenttiginiń tóraǵasy Álıhan Smaıylov eldegi qazaqtar sany 67 paıyzdy quraıdy degen. Biraq ol sanaqty erte berip jibergen, keıin 300 myń adamnyń eki ret sanalyp ketkeni belgili boldy - dep, aqtalyp, qazaqtardyń úlesi - 63,6% kórsetildi.
Maqash Tátimov (demograf): «Táýelsizdik ne berdi?» degen saýalǵa kelsek, oǵan naqty jaýap berý úshin egemendik alǵan 20 jyldaǵy statıstıkaǵa kóz júgirteıik. Táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary elimiz aýmaǵynan 3 mıllıonǵa jýyq ózge ult ókili kóship ketti. Kóshken ózge ult ókilderiniń ornyn tarıhı otanyna alys-jaqyn shetelderden oralǵan qandastarymyz tolyqtyrdy. Olardyń tarıhı otanyna oralýyna jol ashqan – Táýelsizdik. Ótken ǵasyrdaǵy 80-jyldardyń sońynda demografııalyq ahýal birshama ońalǵany baıqalady. Biraq 1999 jylǵy kórsetkish boıynsha qazaq áıelderinen týǵan bala sany birshama azaıǵanyn kóremiz. Naqty statıstıkaǵa júginer balsaq, 1988 jyly qazaq áıelderinen týǵan bala sany 208 myń bolsa, 1999 jyly 138 myńǵa azaıǵan. Al ótken 2010 jyl aıaqtalmaı jatyp bul kórsetkish 265 myńǵa jetti. Demek, jyl saıynǵy qazaq áıelderinen týatyn bala sany jalpy, sońǵy 10 jyl ishinde 127 myńǵa kóbeıgen. Iaǵnı qazaq ultynyń sany qarqyndy ósip kele jatyr. Bir kezde 40 paıyzǵa jetpeı qalǵan qazaq halqynyń úlesi bul kúnde 65 paıyzǵa jetti. Bul – Táýelsizdiktiń jemisi.
| Ulttar | 1989 jyl | 1999 jyl | 2009 |
| Qazaq | 40,1 % | 53,4 % | 63,6 % |
| Orys | 37,4 % | 30 % | 23,3 % |
| Ýkraın | 5,4 % | 3,7 % | 2,0 % |
| Nemis | 5,8 % | 2,4 % | 1,1 % |
| Ózbek | 2,0 % | 2,5% | 2,9 % |
Jalpy halyqtyń sany onjyldyqtar ishinde bylaı ózgerdi:
1989 jyl - 16 mln 537 myń
1999 jyl - 14 mln 928 myń
2009 jyl - 15 mln 989 myń
2021 jyl - 18 mln 877 myń
1999 jyly ótken halyq sanaǵy qorytyndysy boıynsha da, narazylyqtar boldy. Resmı statıstıkada qazaqtardyń úlesi - 53,4% dep, kórsetilgenimen, keı áleýmettanýshylar qazaqtardyń mólsheri - 48% ǵana dep, óz pikirlerin usyndy.
ORTALYQ AZIIa ELDERINDE SANAQ NEShE RET ÓTKEN?
- Ózbekstan - ázirge halyq sanaǵy ótkizilmegen. 2017 jyly halyq sanaǵy 2020 jyly ótedi dep aıtylǵan edi. Biraq belgisiz sebeptermen 2022 jylǵa aýystyryldy. Biraq eldegi epıdemıologııalyq jaǵdaıǵa baılanysty sanaq 2023 jylǵa shegerildi.
- Qyrǵyzstan - 3 ret 1999, 2009, 2020 jyly ótkizgen.
- Tájikstan - 3 ret 2000, 2010, 2020 jyly ótkizgen.
- Túrkimenstan - 2012 jyly ótkizgen. Naqty aqparat joq.
Túıin: Aldaǵy halyq sanaǵy daý-damaısyz, jymqyrýsyz óte me? Barlyǵy ýaqyt enshisinde!
Qanat BAIUZAQOV,
"Adyrna" ultty portaly
