Sanaq: Qazaqtyŋ sany qanşa?

1 qyrküiekten bastap, elımızde kezektı sanaq bastaldy. 2 aiǧa sozylatyn sanaqta ne anyqtalady? Onyŋ maŋyzy qandai? Būǧan deiın elımızde neşe ret sanaq bolǧan? Osy sūraqtarǧa jauap ızdeuge tyrystym. 1 qyrküiek-30 qazan aralyǧynda ötetın halyq sanaǧy negızınen 2019 jyldyŋ qaraşa aiynda ötuı kerek edı. Alaida sanaq 2020 jylydŋ küz aiyna auystyryldy. Bıraq eldegı epidemiologiialyq jaǧdaiǧa bailanysty sanaq 2021 jyldyŋ qyrküiegıne şegerıldı. 

Halyq sanaǧy ne üşın ötkızıledı?

Halyq sanaǧy tek eldegı tūrǧyndardyŋ sanyn ǧana emes, olardyŋ tūrǧyn üi jaǧdaiy, otbasylyq qūramy, etnostyq sipaty, ūlty, dını, tıl bıluı, bılım deŋgeiı, köşı-qon, bolaşaqta köşu jospary, neke turaly mälımetter, jūmyspen qamtylu deŋgeiı, tabys közderı, densaulyǧy, tūrmysta airyqşa kütımdı qajet ete­tın­dıgı sekıldı maŋyzdy äleumettık kör­set­kışterdı anyqtauǧa bolady. Aisūlu Moldabekova (äleumettanuşy): Halyq sanaǧy – qoǧamnyŋ äleu­met­tık-demografiialyq beinesın baǧalaudyŋ qūraly. Sanaq arqyly memlekette eŋ ülken mälımetter bazasy qalyptasady. Bız jasaityn türlı äleumettık saualna­ma­lar, özge zertteulerdıŋ ırıkteuınıŋ kö­lemı 1600, 2 myŋ, 7 myŋ, eŋ köbınde 10 myŋ bolady. Statistika komitetı jürgızetın saualdamalarǧa qatysatyn adam­dar sany 10 myŋnan aspaidy. 100 myŋ, 200 myŋ ne 1 mln adam qatysatyn saualdamalar jürgızılmeidı deuge de bolady. 2021 jyly tek Qazaqstanda ǧana emes, älemnıŋ 61 elınde de sanaq ötkızıledı. *Elımızde halyq sanaǧy 2 ret (1999, 2009) ötken. Biylǧy halyq sanaǧynyŋ erekşelıgı - tek oflain ǧana emes, sanaq.gov.kz saity arqyly onlain qatysuǧa mümkındık beredı. Däl qazırgı sätte 100 myŋǧa juyq azamattarymyz onlain sanaqqa qatysty. Sanaq barysynda respondentke 91 sūraq qoiylyp, migrasiia, pandemiia kezınde qandai qiynşylyq körgenı, tıl, dın, qyzmetı, tabysy t.b sūraqtar qamtylady. *2009 jyly ötken halyq sanaǧynda 73 sūraq qamtyldy.

Qanşa qarajat jūmsalady?

2018 jyldan 2023 jylǧa deiıngı besjyldyq kezeŋge halyq sanaǧyn jürgızuge biudjetten 9,1 mlrd teŋge bölındı. Onyŋ ışınde sanaq qyzmetkerlerıne 4,7 mlrd teŋge tölendı. Osy kezeŋde 32 313 adam jūmysqa ornalastyrylady. Biyl bır adamǧa jūmsalatyn şyǧyn 1,1 AQŞ dollaryn qūraidy. 2009 jylǧy ol 2,9 AQŞ dollary bolǧan edı. - Sanaqty jürgızetın interviuler üşın 83-125 myŋ teŋge kölemınde jalaqy tölenedı. - 475,4 mln. teŋgege otandyq öndırıstıŋ 138 dana VAZ 21214 «Niva» avtokölıgı satyp alyndy. - 1 mlrd teŋgege 27 412 planşet, pauerbank alyndy. 1 komplektınıŋ qūny - 39 603 teŋge. Marat Şibutov (Caiasattanuşy): Bızdıŋ elde köptegen aimaqtardy qarjylandyru halyqtyŋ az-köptıgıne tıkelei bailanysty. Punkttyŋ statusyn (auyl, qala) da halyqtyŋ sany anyqtaidy. Halyq sanaǧy boiynşa aimaqtardy qarjylandyru deŋgeiı özgeruın joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Sebebı, kei punktte 1000-nan astam tūrǧyn bolsa da, olardyŋ köpşılıgı basqa jerde tırkelgen nemese tuǧan jerınde tırkelgenımen, özı basqa qalada jūmys ısteuı mümkın. Nätijesınde ne bolady? Qūjatta halqy köp aimaqtarda mektep, auruhanalar qaŋyrap tūrady, al tırkeuı az punktterde mektep, auruhanalarǧa adam syimai jatady.

2009 jyly ötken halyq sanaǧy nesımen este qaldy?

- 2009 jylǧy halyq sanaǧy dästürlı ädıspen öttı. Iаǧni sanaqşylar respondentterden alǧan mälımetterdı qaǧaz blan­kılerge qolmen toltyrdy jäne sanaq­şylarǧa mındettı türde baspa ärıp­terımen jazu talaby qoiyldy. - 2009 jyly halyq sanaǧyna 6,9 mlrd teŋge bölındı Onyŋ 1,2 mlrd teŋgesı jymqyryldy. - 2009 jyly ötken halyq sanaǧy tek sanaqtyŋ qorytyndysymen ǧana emes, jemqorlyǧymen de este qaldy. Statistika agenttıgınıŋ būrynǧy basşysy Anar Meşımbaeva ūlttyq halyq sanaǧyn ötkızuge bölıngen 700 million teŋgeden astam qarjyny jymqyrdy dep aiyptaldy. Keiın Statistika agenttıgınıŋ eks-basşysyna halyqaralyq ızdeu jariialanyp, Türkiia, BAÄ, Reseide jasyrynǧan Anar Meşımbaeva 2013 jyldyŋ qyrküiegınde ol Mäskeuden ekstradisiialandy. 2014 jyldyŋ 14 nauryzynda Astanadaǧy Esıl audandyq №2 coty sudiasynyŋ şeşımımen Statistika agenttıgınıŋ būrynǧy basşysy Anar Meşımbaeva mülkı tärkıleumen jäne memlekettık qyzmet lauazymyn atqaru qūqyǧynan 5 jyl merzımge aiyrumen bırge jalpy rejimdegı koloniiada 7 jyl jaza öteu ükımı şyǧaryldy.  2015 jyly Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ 2015 jylǧy raqymşylyq turaly jarlyǧymen Anar Meşımbaevanyŋ jazasy 2 jylǧa qysqartylyp, 2018 jyly bostandyqqa şyqty. - 2009 jyly halyq sanaǧy aqpan aiynda ötse de, nätijesı 2010 jylydŋ aqpan aiynda jariialandy. - QR Statistika agenttıgınıŋ töraǧasy Älihan Smaiylov eldegı qazaqtar sany 67 paiyzdy qūraidy degen. Bıraq ol sanaqty erte berıp jıbergen, keiın 300 myŋ adamnyŋ ekı ret sanalyp ketkenı belgılı boldy - dep, aqtalyp, qazaqtardyŋ ülesı - 63,6%  körsetıldı. Maqaş Tätımov (demograf): «Täuelsızdık ne berdı?» degen saualǧa kelsek, oǧan naqty jauap beru üşın egemendık alǧan 20 jyldaǧy statistikaǧa köz jügırteiık. Täuelsızdık alǧan alǧaşqy jyldary elımız aumaǧynan 3 millionǧa juyq özge ūlt ökılı köşıp kettı. Köşken özge ūlt ökılderınıŋ ornyn tarihi otanyna alys-jaqyn şetelderden oralǧan qandas­tarymyz tolyqtyrdy. Olardyŋ tarihi otanyna oraluyna jol aşqan – Täuelsızdık. Ötken ǧasyrdaǧy 80-jyldardyŋ soŋynda demografiialyq ahual bırşama oŋalǧany baiqalady. Bıraq 1999 jylǧy körsetkış boiynşa qazaq äielderınen tuǧan bala sany bırşama azaiǧanyn köremız. Naqty statistikaǧa jügıner balsaq, 1988 jyly qa­zaq äielderınen tuǧan bala sany 208 myŋ bolsa, 1999 jyly 138 myŋǧa azaiǧan. Al ötken 2010 jyl aiaqtalmai jatyp būl körsetkış 265 myŋǧa jettı. Demek, jyl saiynǧy qazaq äielderınen tuatyn bala sany jalpy, soŋǧy 10 jyl ışınde 127 myŋ­ǧa köbeigen. Iаǧni qazaq ūltynyŋ sany qarqyndy ösıp kele jatyr. Bır kezde 40 paiyzǧa jetpei qalǧan qazaq halqynyŋ ülesı būl künde 65 paiyzǧa jettı. Būl – Täuel­sızdıktıŋ jemısı.  

Ūlttar	1989 jyl	1999 jyl	2009
Qazaq	40,1 %	53,4 %	63,6 %
Orys	37,4 %	30 %	23,3 %
Ukrain	5,4 %	3,7 %	2,0 %
Nemıs	5,8 %	2,4 %	1,1 %
Özbek	2,0 %	2,5%	2,9 %

  Jalpy halyqtyŋ sany onjyldyqtar ışınde bylai özgerdı:  1989 jyl - 16 mln 537 myŋ 1999 jyl - 14 mln 928 myŋ 2009 jyl - 15 mln 989 myŋ 2021 jyl - 18 mln 877 myŋ 1999 jyly ötken halyq sanaǧy qorytyndysy boiynşa da, narazylyqtar boldy. Resmi statistikada qazaqtardyŋ ülesı - 53,4% dep, körsetılgenımen, kei äleumettanuşylar qazaqtardyŋ mölşerı - 48% ǧana dep, öz pıkırlerın ūsyndy.

ORTALYQ AZİIа ELDERINDE SANAQ NEŞE RET ÖTKEN?

- Özbekstan - äzırge halyq sanaǧy ötkızılmegen. 2017 jyly halyq sanaǧy 2020 jyly ötedı dep aitylǧan edı. Bıraq belgısız sebeptermen 2022 jylǧa auystyryldy. Bıraq eldegı epidemiologiialyq jaǧdaiǧa bailanysty sanaq 2023 jylǧa şegerıldı. - Qyrǧyzstan - 3 ret 1999, 2009, 2020 jyly ötkızgen. - Täjıkstan - 3 ret 2000, 2010, 2020 jyly ötkızgen. - Türkımenstan - 2012 jyly ötkızgen. Naqty aqparat joq. Tüiın: Aldaǧy halyq sanaǧy dau-damaisyz, jymqyrusyz öte me? Barlyǧy uaqyt enşısınde!

Qanat BAIŪZAQOV,

"Adyrna" ūltty portaly