Memlekettik tildiń 30 jyl boıy óz tuǵyryna qona almaýyna qatysty alýan sebep pen faktorlardy ataýǵa bolady. Biraq búgingi mańyzdy sharýa – osylardyń ishindegi eń ózekti de mańyzdysyn tańdap, sony nátıjeli iske asyrý. Buǵan deıingi memlekettik taraptan da, qoǵamdyq taraptan da til saıasatyna qatysty sharalar men áreketterdiń bárine ortaq bir osaldyq baryn atap óteıik, ol – bul máselege ǵylymı zertteý men taldaýǵa jol berilmeı, túısikke ǵana ıek artqanymyzdyń kesirinde jatyr.
Tildiń qarapaıym ári basty anyqtamasy mynaý: til – belgili bir qoǵam men qaýymǵa birigetin adamdardyń ózara qarym-qatynas (kommýnıkaııa) quraly. Odan ári tereńdesek, til: adamdardyń bir birimen aqparat bólisý jáne aqparat alý múmkindigin júzege asyrý úderisi. Al buny qysqasha ǵana «tildik orta» atalatyn til ǵylymynyń bir basty salasy qamtıdy. Buny zerdelep, zertteıtin jáne máselesin ashyp ári sheshetin soıolıngvıstıka degen ǵylym salasy bar. Basty ókinishtisi sol – bul sala áli qazaq tiline qatysty elimizde baıypty qolǵa alynyp, damyǵan joq. Ótken ǵasyrdyń 90-jyldarynan bastap bul ǵylym salasyn alǵa tartqan fılologııa ǵylymdarynyń doktory, soıolıngvıst Baqytjan Hasanovtyń daýysy men ýáji tıisti oryndar men organdarǵa jetpedi, soǵan sáıkes sheshim bolmady.
Al tildik ortaǵa ne jatady? Tildik orta degenimiz: tirileı aýyzeki jáne jazbasha tildi qoldanatyn belgili bir adamdar qaýymy. Qoǵamdyq-saıasmıı jaǵynan alǵanda bul orta ózinshe «úsh júzden» quralady: memlekettik, kommerııalyq jáne qoǵamdyq sektorlar, qysqasy qoǵamdaǵy adamdardyń kúndelikti turmysynan bastap, bıznes pen qoǵamdaǵy aralastyq jáne eldi bıleýge deıingi barlyq aqparat alý, taratý, óndirý aıasy men úderisteri osy tildik ortany qamtıdy. Al bul sektorlardyń árqaısysy óz kezeginde áralýan formattaǵy kommýnıkaııalyq-aqparattyq resýrstardan, atap aıtqanda aýdıo-vıdeo jazbalar,áleýmettik jeli men álemjeli arnalary, telearnalar men radıotolqyndar, basqa da aqparat alý men jazý tehnologııasy, búkil óner salasy – kıno, teatr, kitaphana, bilim berý salasy, resmı bılik organdary men uıymdarynyń barlyq aqparat kontentteri,óndirý, taratý salasy (buny qysqasha – resmı til ataıdy), sekildi resýrstardyń áleýetinen turady. Qysqasy, tildi til qylatyn da, tul qylatyn da – tildik orta! Eger bıznes klıent úshin talasý maıdanyna túsip jatsa, al ár til aman qalý men damý úshin tildik ortaǵa talasady! Osydan til saıasatynyń mazmuny ózinen ózi shyǵady.
Endi «elektron tildik orta» uǵymyn engizýge májbúrmiz, óıtkeni bul sala búgindi árbir tildiń qaýqaryn aıqyndaıtyn kórsetkish bolyp ketti. Buryn sábıdiń tili ata-anasy men januıasynda shyǵatyn bolsa, qazirgi balanyń tili gadjetpen shyǵyp jatyr. Jýyrda ǵana Aqtóbe oblysynyń Yrǵyz kentindegi bir otbasydaǵy 3-5 jasar eki sábıdiń tili oryssha shyqqandyqtan amalsyz orys mektebine berýge týra kelgen. Al, Yrǵyz aýdany 99,99 qazaqtildi orta! Demek, «tilge ıe bolǵyń kelse, gadjetińdi túze!» degen jańa mátel shyqty. Al jýyrda ǵana «BALAPAN» telearnasynyń bas prodıýseri Sandýǵash Kenjebaeva Prezıdentke telearnalardaǵy jasóspirimder kontentine qatysty usynysyn bildirip, memlekettik arnalar buǵan kem degende aptalyq efır ýaqytynyń 2 saǵatyn bólýi kerek ekenin jetkizdi. Buǵan alyp-qosarymyz az, bul jaǵdaı til saıasatyna qatysty áldeqashan qolǵa alynýy kerek edi.
Til saıasaty degenimiz – eldegi, qoǵamdaǵy atalmysh salalar boıynsha tilderdiń dárejesi men ara salmaǵyna oraı zańǵa negizdelgen, meılinshe qoldanylý, paıdalanylýdy ádil úılestirý, qaıshylyqtardy joıyp, damytýdy qolǵa alýmen anyqtalady. Til saıasatyn qazirgi zamanda júzege asyrýǵa qajet basty saıman – soıolıngvıstıka!Bul – tildik ortanyń ǵylymı ataýy ári zertteý men zerdeleý páni. Ol bolmasa, bul úderiske qatyspasa, onda til saıasaty soqyr degen sóz, bul ǵylym atalmysh sala boıynsha barlyq máseleni ornyna qoıyp, sheshimderdiń jobasyn ázirleýge birden bir kerek ǵylymı tetik bolyp tabylady. Bul ǵylym tildik ortanyń árbir jigi men tobyndaǵy jaǵdaıdy barynsha obektıv túrde kórsetip, soǵan sáıkes qandaı shara men jobany atqarýdy usynar edi. Mine osy bolmaǵasyn, 30 jyl boıy ne istep, ne qoıǵanymyzdy jáne qalaı isteıtinimizdi bilmeı, Ýaqyt pen basqa da materıaldyq resýrstardy rásýá etip keldik. Til saıasatynyń deńgeıi «janashyrlyq» sıpattan aryǵa baspady. Qısyndy sheshimder bolmady, nátıjeli áreketterge jol ashylmady.
Bılik - basty tildik orta
Tildik ortanyń ishindegi jetekkúsh/lokomotıv ne? Ol resmı orta – eldi bıleıtin memlekettik sektor. Eger bul sektor memtilge degen kózqarasyn birjolata alańdamastan, manıpýlıaııasyz kirisetin bolsa, onda qalǵan eki sektor: kommerııalyq jáne qoǵamdyq orta da basqa tilge qaraı jambastaýdy doǵarady jáne syltaý izdemeıdi, til saıasatyna kedergi jasap mashqataqa bara qoımaıdy. Memsaıasatty aıdalaǵa ala qashpaıdy, syrtqy kúshterdi eldiń ishki saıasatyna qarsy aıtaqtamaıdy.
Buǵan deıin memsektor til saıasatyn qalaı júzege asyryp otyr? Resmı ortada konstıtýııanyń 7-babynyń 2-tarmaǵy burmalanyp, «orys tili – resmı til» degen jalǵan tujyrymmen, orys tilinde ǵana memlekettik is júrgizilýde. Bul úderiste bir emes, eki quqyq buzylyp otyr: bireýi atazańnyń «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til – qazaq tili» degen 7-babynyń 1-tarmaǵy, ıaǵnı memlekettik quzyr men quqyq buzylsa, taǵy bireýi - memlekettik qyzmettegi qazaqtildi qyzmetkerlerdiń quqyǵy buzylyp keledi. Qazaqtildi qyzmetshiler aýdarmashynyń rólinde jáne olar ózderiniń quzyrettiligin/kompetenııasyn tolyq memlekettik tildi qoldanýǵapaıdalana almaı, monotildi qyzmetshilerdiń yńǵaıyna jyǵylýmen keledi. Al bul – obal ǵana emes, qylmys. Osy jerde memleket nege osy eki tarapty biriktiretindeı saıasat jasaı almaı otyr? 30 jyldyń ishinde bul sala boıynsha alǵa basý nege joq?
Bunyń sheshimin birden aıta keteıik. Osydan kemi 20 jyldaı buryn elde qostildilik degen syrttaı qaraǵanda kúlkili bolǵanymen durys saıasattyń sulbasy bastalǵan edi. Biraq bul ishki mazmuny anyqtalmaǵan jalań ıdeologııaǵa aınalyp, dabyra kúıinde qaldy. Shyn máninde joǵary memlekettik organdardaǵy memqyzmetshilerden qos tildilik quzyrettilik talap etilip, ony birte-birte memtil paıdasyna qaraı burǵanda, qazirgideı qaıshylyq qalyptaspaǵan bolar edi. Ony qalaı uıymdastyrýǵa bolar edi? Memlekettik qyzmet jónindegi agenttik memqyzmetshilerdi QazTEST júıesi arqyly qazaq jáne orys tilderi boıynsha synaqtan ótkizedi de, memlekettik qyzmettiń dálizinde kim qaı tilge júırik bolsa, sol tilde qyzmet ete bastaıdy. Biraq qostildi qyzmetshige sáıkesinshe erekshe jaǵdaı jasalady, óıtkeni ol - eldiń til saıasatyn qoldaýshy ári damytýshy faktordyń tıegi! Eki tildi qyzmetshi mansap boıynsha joǵarylaýǵa barynsha múmkindigi bolýy tıis. Jáne de memlekettik qyzmette qujatty bir tilden ekinshisine aýdaryp, artyq shyǵyn men jalǵan «qostildilik» júrgizýdiń múldem keregi joq. Al birtildi/monotildi adam degenimiz kim? Ol – orystildi qyzmetshi. Ádette qazaqtildi qyzmetkerdiń keminde 80 paıyzy eki tilge júırik. Kim utty? Memlekettiń saıasaty utty jáne onyń saıasatyn alǵa bastyryp otyrǵan kez kelgen qostildi etnos ókili utty! Bundaı saıasatqa kim shaǵymdanady? Birtildi jáne memleketti mensinbeıtin ózimshil, kezdeısoq monotildi «qyzmetshi» ǵana shaǵymdanady. Shaǵymdana bersin... tipti kezdeısoq adam retinde ózine jumysty basqa sektordan izdesin! Bul jerde kezdeısoq qyzmetshilerdiń múddesine memlekettik múddesi men quzyryn qor qylýǵa nege jol beriledi? Mine, osylaısha bastalǵan durys saıasattyń aıaǵy bolmady, mazmuny ashylmady, saıasatqa aınalmady. Biraq asa myqty orystildi mamandy da memlekettik salada qyzmetke alýǵa bolady, biraq ony memlekettik qyzmetker retinde emes, belgili bir sala boıynsha sarapshy-maman retinde! Tipti ondaı mamandy shetelden de tartýǵa bolady. Iaǵnı memlekettik múddeni alǵa bastyrý úshin barlyq jaǵynan da zań men qısyn jetkilikti.
Memlekettik uıymnyń/mekemeniń otyrysyn qaı tilde júrgizemiz? Eki tilde birdeı. Qalaı sonda? Qazaqtildi qyzmetker memtilde sóılese, orystildi qyzmetker orys tilinde oıyn aıta beredi, biraq eki tarapqa da birdeı talap qoıylady: qyzmetshi tolyq meńgermegen tildi aýyzeki túsinýge tıis. Eger de maqurym bolsa, ondaı adamdy «kópultty» Qazaqstan memleketine qyzmetshi etip alýǵa áste bolmaıdy!!! Bul bazar emes, árkim óz tilimen túsinisip, saýda jasaı beretin, bul – memleket!
Biraq bul saıasat jalǵasa bermeıdi. Merzim jaǵynan bes jyldy ǵana qamtýy múmkin, bul ýaqyt ishinde naǵyz qostildi, tipti memtildi óte jaqsy meńgergen kelesi urpaq álgi dúbárá býyndy yǵystyryp shyǵady bolmasa bes jylynda memqyzmetshilerdiń barlyǵy derlik meńgerip shyǵar edi. Boldy!!! Osylaısha memlekettik sektordaǵy til máselesin bas aıaǵy 5 jylda sheship tastaýǵa ábden bolady.
Memlekettik dálizdegi tildiń qandaı ekendigi kóshedegi ıaǵnı qoǵamdyq sektordaǵy adamǵa qandaı qatysy bar? Eshqandaı da. Kóshede shemishki satatyn bolmasa zeınetke shyqqan,tipti stýdentke de memlekettiń qaı tilde qyzmet etetini eshbir kedergi etpeıdi, al memleket tarapynan kerek qujat pen hat-habar eki tilde birdeı berile beredi. Endeshe buǵan qoǵamdyq pikir men demografııanyń qandaı qatysy bar?! Memlekettiń óz qyzmetin memtilde atqarýyna eshbir demografııalyq jaǵdaıdyń áseri joq. Ol zańdy da, sheshimderdi de, otyrystardy da qazaq tilinde atqara alady jáne solaı bolýy tıis. Biraq qoǵamdyq orta bolmasa til saıasaty úshin ol jerde demokratııalyq saıman – ilespe aýdarma bolsa jetkilikti, sosyn qazaqsha túsinbeıtin qarapaıym azamattyń haty men tilegine oryssha nusqasyn/aýdarmasyn berýge adam quqyǵyn buzbaý jaǵy qarastyrylsa bolǵany. Bul memlekettiń mádenıetin de qalyptastyrady, memleket pen azamattyq qoǵam arasyn da jaqyndatady. Biraq aýdarmamen birge memtildegi túpnusqa mindetti túrde qosa júrýi kerek. Kerisinshe, túpnusqa oryssha bolyp, oǵan qazaqshasy qosaqtalmaýy tıis. Negizinde durys bolǵanda, qazaqstandyq til saıasatynyń ıdealyosylaı bolar edi!
Al biz bunyń ornyna ne istedik? Qazaqtildi qyzmetkerdi aýdarmashy etip qoıyp, orystildi qujattardy arhıv úshin soǵan aýdartyp otyrdyq, al naǵyz tildik orta tek qana orystildi bolyp qala berdi, qazaq tiliniń resmı salasy aýdarma-kalkalyq sıpatqa kóshti. Bul shyn mánindegi qylmys edi. Aqyrynda qazaqtildi qyzmetkerler orys tildene bastady. Qazaq tiliniń resmı salasy damymaı keri ketti. Al tildik ortanyń bastysy – memlekettik dálizde.
Osy jerde qoǵamda ábden tizesi shyqqan qısynsyz tirkesterge qatysty oı órbitý kerek bolyp otyr. Mysaly kóptegen óńirlerde «tilderdi damytý» degen jalpaqshesheı tirkes resmı basqarmalar men departamenttiń,tipti komıtettiń de ataýyna kiristirilgen. Bul josyǵy joq qısynsyz nárse: elde 100-den asa etnos bolatyn bolsa, Qazaqstan sonshama tilderdi damytýdy moınyna alýy – absýrdtyń absýrdy. Shyn máninde álgi músápir resmı ataýlar «til saıasaty jónindegi» bólim, departament, basqarma, komıtet syqyldy bolyp kelýi kerek edi.
Jikteı aıtatyn bolsaq, orys tili onsyz da damyǵan halyqaralyq til jáne ony odan ári damytatyn Reseı federaııasy bar, bul týraly ózbek, ýkraın, polıak, nemis, túrikpen, qyrǵyz, sheshen-ıngýsh, túrik taǵy basqa tilder týraly da aıtqan qısyndy bolmaq. Al uıǵyr, duńǵan, kýrd sekildi tilderdi damytý úshin bul etnostardyń aldynda tarıhı ári zańdyq kúshi bar halyqaralyq quzyr men quzyrettilikke ıe bolýy kerek, ıaǵnı BUU bolmasa IýNESKO aldynda mindetteme alyp, soǵan sáıkes talap pen qoldaý bolsa ǵana olardy damytýǵa mindetti bolmaq. Al eldegi etnosaralyq tatýlyq nyǵaıtýdyń bul salaǵa eshbir qatysy joq. Sondyqtan memlekettik til saıasatynyń berekesin ketirip kelgen jalpaqshesheılik pen jalǵan bastamanyń quıryǵy bir tutam bolǵandyqtan dabul salada nátıjesizbiz. Alaıda, qoǵamdyq deńgeıde jergiliktengen tildik saıasat úshin bulardy ishki saıasattyń bir kórinisi retinde nazar aýdarýǵa ábden bolady, biraq ol tarıhı damý mindetin moıynǵa alý degen sóz emes. Al halyqaralyq deńgeıde álgi uıǵyr, duńǵan, kýrd tilderin damytý úshin sol etnostardyń tarıhı jerin ustap otyrǵan memleketterge qarata bastama kóterý – Qazaqstannyń halyqaralyq arenadaǵy mindeti ǵana emes, ózimizdegi álgi dıasporalardy rýhanı qoldaý bolmaq. Tujyra aıtqanda, uıǵyr men duńǵannyń tilin damytýǵa tıisti memleket – Qytaı, kýrdtardyń tiline Irak pen Túrkııa mindetti. Al túrkilerdiń qara shańyraǵyn ustaýshy basty el retinde noǵaı, tyva, qaraqalpaq, qumyq, qarashaı-balqar, ǵaǵaýyz taǵy basqa túrki jurttarynyń tilderin ǵylymı ári aralastyq úshin tilbilim salasy boıynsha damytýǵa úles qosý qaı jaǵynan da jarasymdy ári qısyndy. Sol úshin de tarıhı-rýhanı mıssııasy Túrkistan qalasynda jalpytúrkilik tilbilim ınstıtýty qurylsa, ol qazaq tiliniń de damı túsýine yqpaly zor bolmaq.
Al qazaq tilin damytý kerek pe? Álbette. Memlekettik mártebesi bar til úshin búginde termınologııa men leksıkologııa, aýdarma salasy meılinshe damý úderisin qajetsinýde. Tipti, bul salalarǵa arnaıy ınstıtýt qurý qajettigi bar.
Aýdarma – tildiń altyn kópiri
Árbir tildiń ózge tildermen aralasar kópiri bolady, ol – aýdarma salasy. Aýdarma tehnıkalyq sıpaty jaǵynan jazbasha jáne aýyzsha bolyp ekige bólinedi. Aýyzsha aýdarmany «ilespe aýdarma» dep te, qazaqy maǵynasynda «tilmash aýdarma» dep te ataýǵa bolady. Sondaı-aq, aýdarma salasy mazmunyna qaraı ǵylymı, ádebı, resmı jáne turmystyq dep te jikteledi.Alaıda, qazaq tiliniń búgingi kópirine qarap, bulardyń ara-jigin ajyratý múmkin emes.
Tildiń aýdarma salasynyń ahýalyn qarastyrǵanda, onyń qazaq tilin ózge tildermen qatynastyrý qabyleti qandaı degen máselege amalsyz tirelemiz. Jalpy, aýdarma salasynyń damýy tildiń ózge tildermen sandyq jáne sapalyq jaǵynan qarym-qatynastyq sıpatyn bildiretin kórsetki (ındıkator) bolyp tabylady. Osy turǵydan qaraǵanda, qazaq tili álemdegi qaýqarly ondaǵan tildermen tikeleı qatynas jasap otyrǵandyǵyna kúmánimiz bar. Sebebi, Qazaqstannyń memlekettik tiliniń ózge tildermen aýdarmasy ózinen tikeleı emes, orys tilin deldal etip, sony betke ustap qana kún keship otyrǵan jaıy baryn jasyrýǵa bolmaıdy. Tipti, onyń ózi de anda-sanda bolatyn asa sırek qubylysqa aınalǵan.
Qazaq halqynyń demografııalyq aralastyǵy men lıngvıstıkalyq múmkindigi barynsha aralas-qoralas qytaı, túrik, aǵylshyn, franýz, ıspan, nemis, ýkraın, ózbek, grýzın, mońǵol, parsy t.t. tildik ortalarmen tikeleı turǵyda aýdarmalyq aralasý úderisi kóz úırengen jaıtqa aınalmaı otyr. Atalmysh sala tek qana orys tiliniń quzyry arqyly atqarylatyn lıngvıstıkalyq mindetke aınalǵan. Munyń bir máselesi, eldegi atalmysh shet tilderin oqytý qazaq tilinde emes, Reseıdiń memtilinde biryńǵaı júrgizilip, sol tildegi ádistemeniń bar bılikti qolyna alýynda bolar. Sonymen, áli kúnge qazaq tiliniń ózge tildermen aralasy, ıaǵnı, aýdarmasy bilim salasynda túpkilikti jolǵa qoıylmaı, tipti, qarastyrylmaı otyr deýge bolady. Ásirese, qazaqtildi orta mektepterdiń ózinde shet tilderi úshin qatynas tili orys tili bolyp qalyp otyr, ıaǵnı, qazaqtildi balalar shet tilin orys tili arqyly úırenýge dýshar, táýelsiz qazaqtildi metodıka da kózge túspeıdi.
Túrli elaralyq forýmdardyń jumysy eldegi onǵa tarta telearnanyń ishinde tek qana «Qazaqstan» arnasynda qazaqshalanady da, basqasynda teriskeı eldiń tiline qotarylatyny jasyryn emes. Óıtkeni, aýdarmashylar men tilmashtar mundaı jumysqa jylyna bir-eki ret qana tartylatyndyǵy jasyryn emes, sondyqtan olarda qandaı daǵdy men bilik qalyptasyp, ózge tilmashtardyń deńgeıine jete alsyn! Qysqasy, qazaq tiliniń aýdarma salasy beınelep aıtqanda, kóterem kúıinde. Synap aıtqanda, óz aldyna lıngvıstıkalyq sala retinde memlekettik nazarda emes, aýdarmashylardyń resmı, quqyqtyq mártebeleri aıqyndalmaǵan, olarǵa qajetti kerek-jaraq pen múmkindikter jasalmaǵan.
Qazaq tilmashtary men aýdarmashylary úshin qazaq aýdarmasyn damytarlyqtaı ne qoǵamdyq, ne memlekettik nemese kommerııalyq negizdegi qurylym joq! Qazaqstanda taralatyn kompıýterler men basqa da aqyldy saımandarda elektrondyq avtomattanǵan aýdarmalyq sózdikter bar deı almaımyz, bar bolsa, ol jeke bastama túrindegi, al memlekettik qoldaýdaǵy ondaı saıman joq jáne de tek qana orys tilin tárjimalaýǵa ǵana arnalǵan, onyń ózi de iske jaramsyz, ýaqyttas,qajetti tildik birlikke balama tabý qıynnyń qıyny.
Aýdarma salasy ásirese endi ǵana memlekettik mártebe alyp, damýǵa amalsyz mindetti til úshin erekshe mańyzy bar, oǵan burynyraqta aıtylǵan keıbir ultshyldardyń syńarezý pikiriniń kesirinen jabylǵan barlyq ilespe aýdarma salasyn ózegimiz órtene turyp ókinishpen eske alýǵa májbúrmiz.
Aıta bersek, atalǵan sala boıynsha másele jetkilikti,túıtkildi sheshýge arnalǵan atqarylǵan joba joqqa tán. Endi aýdarma salasyndaǵy keıbir máselelerdi sheshý joldaryn atap ótýge táýekel eteıik:
Ótken ǵasyrdyń 90-jyldary jer-jerde ilespe aýdarma sińisip, bir de bir jergilikti bılik otyrysy monotilde ótpeıtin, sonyń arqasynda qazaq tiline oıysý men bilim alý úrdisi paıda bola bastaǵan-dy. Biraq áldekimderdiń, bálkim orystildilerdiń yqpalynan bolar, «bárimizge túsinikti tilde sóıleıik» degen jetesiz urannyń jeteginde kettik te, taz qalpymyzǵa tústik.
Jalpy alǵanda, kez kelgen tildiń sharyqtaý shegi onyń aýdarmasynyń damýynan kórinis tabady. Al, memlekettik tildiń ondaı dármeni ázirge asa aıanyshty jaǵdaıda. Qaıbir til de álemdik jáne resmı deńgeıge tek qana aýdarma arqyly jetedi, sondyqtan bul memtildi damytýdyń bastapqy satysy men basty bir kepili retinde nazar aýdaratyn ýaqyt jetti.
Qoǵamdyq orta nege qyr kórsetti?
Joǵaryda atalǵan basty tildik orta memtilge qatysty «mensinbeý» saıasatyn qolǵa alǵasyn,qazaqtildi qaýym ne istedi? Belsendi azamattar arqyly orystildi adamdarǵa, túrli qyzmetshilerge tıise bastady. Ony qazaqy qaýym batyrlyq pen iskerlik ári otanshyldyq sanady!? Bul bir jaǵynan– qylmys, bireýdiń quqyǵyna, abyroıyna qol suǵý, basbuzarlyq deıik. Al memlekettik tildiń quzyry men qazaqtildi adamdardyń quqyǵyna qol suǵyp otyrǵan memlekettiń róli qaıda? Bul qylmystyń artynda til saıasatyn jetkilikti júrgizbeı otyrǵan tıisti organdar nege atalmaıdy? Keshe ǵana elden ketirilgen Qýat Ahmetovtyń jazyǵy ne? Jazyǵy til saıasatyn jeleý etip, adamdarǵa tıiskendiginde, dáliregi - basbuzarlyq jasaǵanynda. Al ondaı otanshyl jastarǵa basqasha qalaı qımyldaý qalyp edi? Árıne, basqasha zań júzinde ishki saıasat qurylymdarymen birigip, qaıshylyqsyz, daýryqpasyz, popýlızmsiz, zańdy qoǵamdyq jobalardy atqarýǵa bolar edi! Ol nege atqarmady? Sebebi, Ishki saıasat qurylymdary ondaı jobalardy atqarýǵa jaǵdaı jasamaıdy jáne qoldamaıdy! Nelikten Qýattardyń otanshyl áleýetin ishki saıasatty alǵa bastyrýǵa qoldanýdan sáıkes qurylymdar qashady?! Olardyń saýaty men áreketin nelikten zańǵa sáıkestendirýmen, oqytýmen, tárbıeleýmen, kózin ashýmenaınalyspaıdy?! Bar másele osynda.
Demek, Qýattardyń osyndaı basbuzarlyqqa barýy - til saıasatyn júrgizýde jáne eldiń ishki saıasatyn úılestirýde tıisti organdardyń óz qyzmetterin jetkiliksiz atqarýynan týyndap otyrdegen sóz. Al monotildi ortalarǵa memlekettiń tolerant saıasatyn alǵa bastyrý, sińirý, nasıhattaý sharalary qaıda qaldy? Ol memlekettik tildi tejeý arqyly ǵana «iske asyrylyp» jatyr ma, sonda?!
Ishki saıasat arqyly jyl saıyn mıllıardttaǵan qarjy jumsalatyn bolsa, sonyń keminde 20 paıyzy til saıasatyn damytýǵa jumsalýy kerek! Nege? Sebebi, kóptildi, kópjurtty Qazaqstan úshin ishki saıasattyń máıegi – til saıasatynyń negizinde jatyr. Al biz sony kórer kózge kórmegendeı bolyp otyrmyz! Tipti, barlyq óńirlerdegi Ishki saıasat qurylymdarynyń basty jumys kórsetkishi tilge qatysty bolýy kerek. Óıtkeni, ishki saıasatty túletetinde, búldiretin de sol – til saıasaty.
Búginde elimizde sońǵy 30 jyldyń demografııalyq jarqyn jemisteri bar, ol –otanshyl qazaqtan basqa qazaqtildi qazaq emes etnos ókilderiniń, ásirese jastardyń qaptap ósip shyǵýy. Biraq sol úlken áleýetti qanshalyqty paıdalanyp otyrmyz? Olardy kishi memqyzmetke nelikten tartpasqa? Nelikten Prezıdenttiń kadr rezervinde osy jaıt qaralmaıdy? Nelikten biz Qazaqstanhalqynyń 30 jyl boıǵy qalyptasqan jańa áleýetin moıyndamaı otyrmyz? Buǵan ne kedergi?
Reforma men revolıýııany shatastyrmaıyq!
Sońǵy bes jyl boıy qazaq tilin damytýdyń birden bir tetigi - onyń jazý reformasyn júzege asyrý degen birjaqty tujyrymmen kele jatyrmyz. Keıbir lıngvısterdiń pikirine qaraǵanda jazý reformasyn jasap, álipbı aýystyrsaq, til máselesi ózinen ózi sheshilip sala beredi eken...Til úshin árýaqytta da basty faktor tildik orta bolyp keledi jáne solaı bola bermek. Sondyqtan tilge qatysty kim pikir aıtsa da, eń áýeli tildik ortanyń údesine alańdaýy qajet. Onyń ústine memlekettik quzyryn tolyq atqara almaı otyrǵan til úshin nómiri birinshi faktor – taǵy da tildik orta! Al qazaq tiliniń ortasy reforma jasaýǵa daıyn ba? Álde onyń keri yqpaly bolmasyna kepildik bar ma? Bul suraqtardy biz qarastyrmaı otyrmyz.
Al reforma árýaqytta da qosymsha ýaqyt pen resýrsty jáne táýekeldi qajet etedi. Demek, biz jańa álipbı aýystyrý arqyly, kırılshe engizilgennen bergi 80 jylǵa taıaý ýaqyt ishinde qordalanǵan tildiń qaptaǵan orfografııalyqmáselelerin osy reformanyń aıasynda júzege asyrý arqyly qazaqtildi ortaǵa shekten tys aýrtpalyq salǵaly otyrmyz.Buny baǵamdamaı otyrmyz. Bul tujyrymdy avtordyń latyn grafıkasyna aýysýǵa degen qarsylyǵy deýden aýlaq bolyńyz, 2007 jyly latyn álipbıge kóshýge arnaıy tujyrymdama jasap jarııalaǵanbyz, alaıda búgingi ahýalǵa baılanysty pikirdi ózgertýge májbúrmiz.
Birinshiden, reformaǵa qajet ýaqyt faktoryn alatyn bolsaq, biz jazý reformasyna bólingen ýaqyttan keshigip otyrmyz. Eger de bul sheshimdi akademık Á.Haıdarovtar bastama jasaǵan ótken ǵasyrdyń 90-jyldary qolǵa alǵanda, búgingi barlyǵy ýshyqqan dáýirge kelip, dúbárá tildik ortamen tuıyqqa tirelmes edik jáne kóptegen janama, alańdatqysh faktorlardy qyl-qybyr etip jınap alyp, bas qatyrmas edik. Tipti odan keıingi 2000-jyldar da barynsha tıimdi ýaqyt bolatyn, alaıda, biz ózimizge senimsiz bolǵandyqtan, bul reformany sozbalap kelip, aqyry ýaqyt tosqaýylyna tap bolyp otyrmyz. Bunyń bir kórsetkishi sońǵy jyldary qazaqtildi ortadan orys mektepterine qaraı yǵysý úrdisi baıqalǵany óz aldyna, orys tilinde tili shyqqan bastaýysh synyptaǵy baladan muǵalimder qutyla almaıtyn ahýal ornady. Bul týrasynda jaqynda ǵana ulysmedia.kz portalyna bergen Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń deregi boıynsha, 2016-2017 jyldardan beri (bul – bizdiń álipbı aýystyrý áńgimemizdiń shyqqan mezgili edi) qazaq mektepteriniń ashylý sany kúrt azaıyp, aralas mektepterdiń kerisinshe kóbeıip ketkendigin baıqadyq. Bul neniń esebinen? Mezgilsiz ýaqytta buzyp-jaryp kirgen «reformadan» qoryqqan qazaq ata-anasy men balalarynyń esebinen. Negizinde soıolıngvıstıkalyq zerdeleý jazý reformasynbastamas buryn júrýi kerek edi. Biraq olaı bolmaı otyr jáne ol dáıekke reformatorlar nazaryn da salmaı otyrǵany ókinishti. Iaǵnı reformaǵa jumsalatyn ýaqyt endi tildik ortany kemire bastady! Bir másele ekinshisin qozdyrýda.Ekinshiden, sońǵy jyldary álemdi qamtyǵan indet «dáýiri» qalyptasyp otyrǵan shaqta, ekonomıka turalap, qarjy jetispeıtin kezeńge mańdaı tirelgen kezde, resýrstyń qanshalyqty jetkilikti bolatyny úlken suraq týǵyzýda. Jazý reformasy degenińiz áripti aýystyryp, oqýlyqtardy qaıta basýmen ǵana shektelmeıtin,ulan-ǵaıyr sharýalar kesheni ekenin eskerý kerek. Jáne de reforma bir ǵana jazý salasyn qamtymaıdy, eń bastysy tildik ortany qamtyıdy, ózgertedi jáne onyń ahýaly men sezimkúıin zerdelemeý, ahýaldy óz kóńilkúıińe baǵyndyrýǵa tyrysý - barynsha qaterli. Orystildi bastaýysh synyptardyń shuǵyl kóbeıýi men qazaqtildi ata-analardyń baldaryn orys synyptaryna berýúrdisin eskermeý, zerdelemeý túbinde soqyr reformany týǵyzady.
Úshinshiden, kez kelgen reforma eń áýeli táýekel degen faktordy qamtıdy. Eger de biz ataǵan alǵashqy eki faktor eskerilip, tıisinshe sheshimder qabyldansa, táýekeldiń yqpaly barynsha azaıar edi, al olar eskerilmese, qolǵa alǵan reformanyń revolıýııalyq sıpaty basym bolady da, táýekel túbi - jelqaıyq emes, eselene kele múldem keraǵar nátıjege ákelip soǵady. Biz qazir qolǵa alǵan reforma áli kúnge naqty jol kartasymen jabdyqtalmaǵan, ıaǵnı onyń júzege asý joldary naqtylanbaǵan, marshrýt aıqyndalmaǵan jáne bıleti alynbaǵan! Biz onsyz da sońǵy bes jyl ishinde eki jarlyq pen úsh birdeı álipbı nusqasyn bekitip, qoǵamdy qorqytyp aldyq. Álgi orys synyptarynyń kóbeıýi sonyń naqty saldary. Ondaı saldardy qurǵaq nasıhatpen baǵyndyra almaısyz.
Ne istemek kerek? Shegirtkeden qorqyp egin ekpeý kerek pe? Joǵaryda atalǵan jazý reformasyna qatysty úsh faktordy óz paıdamyzǵa qalaı bura alamyz? Birinshiden, reformany júzege asyrǵanda ýaqytty sonyń paıdasyna buratyndaı taktıka kerek. Mysaly, búkil orfografııalyq emle-erejeni latyn qarpi arqyly júrgizip, til tutynýshysyn revolıýııaǵa ıtermelemeı, reformaǵa barynsha jumsaq úderis uıymdastyrý kerek. Ony kezinde belgili bas orfografymyz,akademık, marqum Rabıǵa Syzdyqova usynǵandaı, barlyq emle ózgeristerin qazirgi kırılshemen jasap qutylǵan abzal. Jáne buny jasaýǵa qarsy shyqqan ǵalymdardyń ózderi lıngvıst retinde emes, til tutynýshy retinde qarsy shyqty, demek olarǵa qarsy jetkilikti argýment pen nasıhat júrgizilmegen, olardyń ózderi bunyń mańyzy men mánin uqpaǵan, senimsiz bolǵan. Jáne de osy 30 jyldyń ishinde kırılshemen jazý formatyn ózgertken sózder qory aıtarlyqtaı ári ony tildik orta qazir yń-shyńsyz sińirip te aldy, bulǵarǵa tipti reformanyń da qajeti joq: zaýyt – zavod, Máskeý – Moskva, máshin – mashına ... kete beredi. Buǵan qosa endi til bilimi tarapynan sáıkes uǵynyqty nasıhat pen elektron sózdik, taǵy basqa resýrstar bolsa, úderis barynsha óte tez sińetini daýsyz. Biraq sondaı jaýapkershilikten qorqyp,naqty sharýanyń istelmeı qalǵandyǵyn moıyndaý kerek. Onyń ústine 42 áripti búgingi álipbı qazaq pen orys tilderiniń ortaq álipbıi ekenin jarııalaýarqyly, ony ózgertýge degen saıası sheshimqabyldaýdy ońaılata túser edi. Osyndaı qorlaýmen tildik ortany qınaýymyz qazaq lıngvısterine asa jaýapty syn! Mysaly, «mýzyka» sózin eki tilde birdeı jazǵanmen, oqyǵan da qazaqshada bul sózde [I] dybysynyń joqtyǵy masqara emes pe?! Osyndaı masqaralyqty áshkerelep tildik ortaǵa jetkize bilse, ondaı reformaǵa kim qarsy bolady?
Eger biz reformany bes jyldyń ishinde 3 álipbı jasap, psıholıngvıstıkalyq sheginiske barýdyń ornyna, kırılshe jazý reformasyn jasap alyp, kelesi satyda ǵana áripterdi latynǵa ózgertýdi qaldyrsaq, úshinshi «táýekel» faktoryn aınalyp ótip, ýaqytty da utar edik. Onyń ústine teriskeı eldegi syrtqy qarsy faktor da qarsy boraǵan daýyldaı kedergi etpes edi. Reformanyń máni ony ótkizip, belgili bir nátıjege qol jetkizý ǵana emes, ony barynsha jeńil ótkizýde jáne ol bárinen de mańyzdy! Sýbektisine zalal keltiretin ári lańkes sıpaty bar reforma – shyn máninde revolıýııa! Al biz qazirdiń ózinde tildik ortany qashyryp otyrmyz jáne dál osylaı atqarǵannyń ózinde bul orta birneshe topqa jiktelgeli otyr, qysqasy múıiz surap qulaqsyz qalyp júrmeıik. Latyn qarpin qoldanýshy ári ketse 30 jastan tómengi qazaqshasy shala urpaq bolǵaly otyr. Al buny moıyndaǵysy kelmegender balasyn orystildi ortaǵa salmaq... Al burynǵy orystildi qaýym qazaqshany úırenýden qashpaq... Sonda ne utamyz? Bar bolǵany syrtqy forma ǵana, al mazmun ne bolmaq? Tildik orta qaıtpek? Keıinirek tildiń ózi qandaı halde bolmaq? Bunyń bári soıolıngvıstıka men psıholıngvıstıka salasynan qaraldy ma? Joq. Bul salalar áli til saıasatyna engizilgen de joq.
«Qazirgi jastar aty-jónderin latynsha jazady, bir birine solaı hat jazady, adamdar jazýdy qabyldaǵanda grafıkalyq oılaý júıesimen qabyldaıdy» degen tereń emes tujyrymdar qoǵamǵa bul reformany nasıhattaýǵa, sińirýge jaraıtyn argýment emes. Óıtkeni, onyń barlyǵy belgili bir aqparat alýǵa degen tolyqqandy mátinder emes, ermek túrindegi qysqa sózder men sóılemder ǵana. Aqparat alý men berýge qatysy joq jaıttar ǵana. Osy oraıda reformatorlar tarapynan keltirilip júrgen «SAMSUNG» sózine qatysty aıtsaq, mańdaıshada bul sóz beli syzylmaǵan A árpimen jazylsa da, adam ony grafıkalyq qabyldaý júıesimen oqıdy degen eshqandaı da dáıek emes, manıpýlıaııa bolyp shyǵady. Óıtkeni bul - mátin emes, sóz emes, mańdaıshaǵa ilingen bolmasa kóringen jerde ábden tanymal bolǵan brendtik tańba, tańba oqylmaıdy– grafıkalyq túrde qabyldanady, solaı tanylady, al mátindegi árip tanylmaıdy - oqý arqyly ǵana qabyldanady. Mátin men tańdanyń arasyna teńdik belgisin qoıýǵa bolmaıdy! Tańba jurtqa tanymal bolǵasyn qıyndyqsyz qabyldanady, al mátindi adam grafıkalyq qabyldaý jolymen emes, áripterdi oqý arqyly, biriktirip tanýmenqabyldaıdy. Eger árip tanys bolmasa oqı almaıdy, oqý úshin adamnyń myıynda álgi áripter ábden tanymaldanyp, maǵynasy meılinshe avtomattanǵan qabyldaý deńgeıine jetýi kerek. Oǵan belgili bir daǵdy qalyptastyrý qajet. Bulaısha reformanyń nasıhatyn júrgizý tııanaqsyzdyqqa ákelip soǵady, bul jerde shynaıy túrde psıholıngvıstıkalyq ǵylymdy qosý kerek ekeni eskerilmeı otyr.Qysqasy, bizdiń qazirgi qolǵa alǵan jazý reformamyz barynsha kúrdeli sharýany qamtıdy, al biz ony meılinshe qarabaıyr nasıhattapotyrmyz. Másele: áripter jasaýda emes, ony meılinshe kúrdeli tildik ortaǵa sińirtýdi qarabaıyr elestetip otyrýymyzda; bunymen birge qosymsha qandaı máseleler bolaryn aldyn ala eskermeı otyrýymyzda. Áıteýir, bir kirgizip alaıyqshy, sosyn «kósh júre bara túzeledi» deýimizde!
Bul saladaǵy áýelgi basty qate: osy reformany meılinshe oıynshyq kórip,tipti birinshi álipbı nusqasyn programmısterdiń tyqpalaýynan kórinis berdi, olar qazaq tilin kámpıýtrdiń klavıatýrasyna/termekiline baǵyndyrǵysy keldi, al bul baryp turǵan lıngvıstıkalyq qylmys! Ekinshi nusqa birinshisin jumsartýǵa arnaldy, al úshinshi nusqany jasaýǵa ǵana til ǵalymdary kiristi. Demek, biz bul reformaǵa atústi qaraǵanymyz óz aldyna, saýatsyz ári qalaı bolsa,solaı kiriskenbiz! Sondyqtan utylmaıtyn ári táýekeli joq reformany jasaǵanymyz bárinen de jemisti ári nátıjeli bolmaq. Bastysy til salasynda reforma men revolıýııany shatastyrmaıyq.
Serik ERǴALI,
pedagogıka ǵylymdarynyń magıstri
