Tıl saiasaty: bärınen de maŋyzdysy – tıldık orta

Memlekettık tıldıŋ 30 jyl boiy öz tūǧyryna qona almauyna qatysty aluan sebep pen faktorlardy atauǧa bolady. Bıraq bügıngı maŋyzdy şarua – osylardyŋ ışındegı eŋ özektı de maŋyzdysyn taŋdap, sony nätijelı ıske asyru. Būǧan deiıngı memlekettık taraptan da, qoǧamdyq taraptan da tıl saiasatyna qatysty şaralar men äreketterdıŋ bärıne ortaq bır osaldyq baryn atap öteiık, ol – būl mäselege ǧylymi zertteu men taldauǧa jol berılmei, tüisıkke ǧana iek artqanymyzdyŋ kesırınde jatyr.

Tıldıŋ qarapaiym ärı basty anyqtamasy mynau: tıl – belgılı bır qoǧam men qauymǧa bırıgetın adamdardyŋ özara qarym-qatynas (kommunikasiia) qūraly. Odan ärı tereŋdesek, tıl: adamdardyŋ bır bırımen aqparat bölısu jäne aqparat alu mümkındıgın jüzege asyru üderısı. Al būny qysqaşa ǧana «tıldık orta»  atalatyn tıl ǧylymynyŋ bır basty salasy qamtidy. Būny zerdelep, zertteitın jäne mäselesın aşyp ärı şeşetın sosiolingvistika degen ǧylym salasy bar. Basty ökınıştısı sol – būl sala älı qazaq tılıne qatysty elımızde baiypty qolǧa alynyp, damyǧan joq. Ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldarynan bastap būl ǧylym salasyn alǧa tartqan filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, sosiolingvist Baqytjan Hasanovtyŋ dauysy men uäjı tiıstı oryndar men organdarǧa jetpedı, soǧan säikes şeşım bolmady.

Al tıldık ortaǧa ne jatady?  Tıldık orta degenımız: tırılei auyzekı jäne jazbaşa tıldı qoldanatyn belgılı bır adamdar qauymy. Qoǧamdyq-saiasmii jaǧynan alǧanda būl orta özınşe «üş jüzden» qūralady: memlekettık, kommersiialyq jäne qoǧamdyq sektorlar, qysqasy qoǧamdaǧy adamdardyŋ kündelıktı tūrmysynan bastap, biznes pen qoǧamdaǧy aralastyq jäne eldı bileuge deiıngı barlyq aqparat alu, taratu, öndıru aiasy men üderısterı osy tıldık ortany qamtidy.  Al būl sektorlardyŋ ärqaisysy öz kezegınde äraluan formattaǧy kommunikasiialyq-aqparattyq resurstardan, atap aitqanda audio-video jazbalar,äleumettık jelı men älemjelı arnalary, telearnalar men radiotolqyndar, basqa da aqparat alu men jazu tehnologiiasy, bükıl öner salasy – kino, teatr, kıtaphana, bılım beru salasy, resmi bilık organdary men ūiymdarynyŋ barlyq aqparat kontentterı,öndıru, taratu salasy (būny qysqaşa – resmi tıl ataidy), sekıldı resurstardyŋ äleuetınen tūrady. Qysqasy, tıldı tıl qylatyn da, tūl qylatyn da – tıldık orta! Eger biznes klient üşın talasu maidanyna tüsıp jatsa, al är tıl aman qalu men damu üşın tıldık ortaǧa talasady!  Osydan tıl  saiasatynyŋ mazmūny özınen özı şyǧady.

Tıl saiasaty degenımız – eldegı, qoǧamdaǧy atalmyş salalar boiynşa tılderdıŋ därejesı men ara salmaǧyna orai zaŋǧa negızdelgen, meilınşe qoldanylu, paidalanyludy ädıl üilestıru, qaişylyqtardy joiyp, damytudy qolǧa alumen anyqtalady. Tıl saiasatyn qazırgı zamanda jüzege asyruǧa qajet basty saiman – sosiolingvistika!Būl – tıldık ortanyŋ ǧylymi atauy ärı zertteu men zerdeleu pänı. Ol bolmasa, būl üderıske qatyspasa, onda tıl saiasaty soqyr degen söz, būl ǧylym atalmyş sala boiynşa barlyq mäselenı ornyna qoiyp, şeşımderdıŋ jobasyn äzırleuge bırden bır kerek ǧylymi tetık bolyp tabylady. Būl ǧylym tıldık ortanyŋ ärbır jıgı men tobyndaǧy jaǧdaidy barynşa obektiv türde körsetıp, soǧan säikes qandai şara men jobany atqarudy ūsynar edı. Mıne osy bolmaǧasyn, 30 jyl boiy ne ıstep, ne qoiǧanymyzdy jäne qalai ısteitınımızdı bılmei, Uaqyt pen basqa da materialdyq resurstardy räsuä etıp keldık. Tıl saiasatynyŋ deŋgeiı «janaşyrlyq» sipattan aryǧa baspady. Qisyndy şeşımder bolmady, nätijelı äreketterge jol aşylmady.

Bilık - basty tıldık orta

Tıldık ortanyŋ ışındegı jetekküş/lokomotiv ne? Ol resmi orta – eldı bileitın memlekettık sektor. Eger būl sektor memtılge degen közqarasyn bırjolata alaŋdamastan, manipuliasiiasyz kırısetın bolsa, onda qalǧan ekı sektor: kommersiialyq jäne qoǧamdyq orta da basqa tılge qarai jambastaudy doǧarady jäne syltau ızdemeidı, tıl saiasatyna kedergı jasap maşqataqa bara qoimaidy. Memsaiasatty aidalaǧa ala qaşpaidy, syrtqy küşterdı eldıŋ ışkı saiasatyna qarsy aitaqtamaidy.

Būǧan deiın memsektor tıl saiasatyn qalai jüzege asyryp otyr? Resmi ortada konstitusiianyŋ 7-babynyŋ 2-tarmaǧy būrmalanyp, «orys tılı – resmi tıl» degen jalǧan tūjyrymmen, orys tılınde ǧana memlekettık ıs jürgızılude. Būl üderıste bır emes, ekı qūqyq būzylyp otyr: bıreuı atazaŋnyŋ «Qazaqstan Respublikasyndaǧy memlekettık tıl – qazaq tılı» degen 7-babynyŋ 1-tarmaǧy, iaǧni memlekettık qūzyr men qūqyq būzylsa, taǧy bıreuı - memlekettık qyzmettegı qazaqtıldı qyzmetkerlerdıŋ qūqyǧy būzylyp keledı. Qazaqtıldı qyzmetşıler audarmaşynyŋ rölınde jäne olar özderınıŋ qūzyrettılıgın/kompetensiiasyn tolyq memlekettık tıldı qoldanuǧapaidalana almai, monotıldı qyzmetşılerdıŋ yŋǧaiyna jyǧylumen keledı. Al būl – obal ǧana emes, qylmys.  Osy jerde memleket nege osy ekı tarapty bırıktıretındei  saiasat jasai almai otyr? 30 jyldyŋ ışınde būl sala boiynşa alǧa basu nege joq?

Būnyŋ şeşımın bırden aita keteiık. Osydan kemı 20 jyldai būryn elde qostıldılık degen syrttai qaraǧanda külkılı bolǧanymen dūrys saiasattyŋ sūlbasy bastalǧan edı. Bıraq būl ışkı mazmūny anyqtalmaǧan jalaŋ ideologiiaǧa ainalyp, dabyra küiınde qaldy. Şyn mänınde joǧary memlekettık organdardaǧy memqyzmetşılerden qos tıldılık qūzyrettılık talap etılıp, ony bırte-bırte memtıl paidasyna qarai būrǧanda, qazırgıdei qaişylyq qalyptaspaǧan bolar edı. Ony qalai ūiymdastyruǧa bolar edı? Memlekettık qyzmet jönındegı agenttık memqyzmetşılerdı QazTEST jüiesı arqyly qazaq jäne orys tılderı boiynşa synaqtan ötkızedı de, memlekettık qyzmettıŋ dälızınde kım qai tılge jüirık bolsa, sol tılde qyzmet ete bastaidy. Bıraq qostıldı qyzmetşıge säikesınşe erekşe jaǧdai jasalady, öitkenı ol - eldıŋ tıl saiasatyn qoldauşy ärı damytuşy faktordyŋ tiegı! Ekı tıldı qyzmetşı mansap boiynşa joǧarylauǧa barynşa mümkındıgı boluy tiıs. Jäne de memlekettık qyzmette qūjatty bır tılden ekınşısıne audaryp, artyq şyǧyn men jalǧan «qostıldılık» jürgızudıŋ müldem keregı joq. Al bırtıldı/monotıldı adam degenımız kım? Ol – orystıldı qyzmetşı. Ädette qazaqtıldı qyzmetkerdıŋ kemınde 80 paiyzy ekı tılge jüirık. Kım ūtty? Memlekettıŋ  saiasaty ūtty jäne onyŋ saiasatyn alǧa bastyryp otyrǧan kez kelgen qostıldı etnos ökılı ūtty! Būndai saiasatqa kım şaǧymdanady? Bırtıldı jäne memlekettı mensınbeitın özımşıl, kezdeisoq monotıldı «qyzmetşı» ǧana şaǧymdanady. Şaǧymdana bersın... tıptı kezdeisoq adam retınde özıne jūmysty basqa sektordan ızdesın! Būl jerde kezdeisoq qyzmetşılerdıŋ müddesıne memlekettık müddesı men qūzyryn qor qyluǧa nege jol berıledı? Mıne, osylaişa bastalǧan dūrys saiasattyŋ aiaǧy bolmady, mazmūny aşylmady, saiasatqa ainalmady. Bıraq asa myqty orystıldı mamandy da memlekettık salada qyzmetke aluǧa bolady, bıraq ony memlekettık qyzmetker retınde emes, belgılı bır sala boiynşa sarapşy-maman retınde! Tıptı ondai mamandy şetelden de tartuǧa bolady. Iаǧni memlekettık müddenı alǧa bastyru üşın barlyq jaǧynan da zaŋ men qisyn jetkılıktı.

Memlekettık ūiymnyŋ/mekemenıŋ otyrysyn qai tılde jürgızemız? Ekı tılde bırdei. Qalai sonda? Qazaqtıldı qyzmetker memtılde söilese, orystıldı qyzmetker orys tılınde oiyn aita beredı, bıraq ekı tarapqa da bırdei talap qoiylady: qyzmetşı tolyq meŋgermegen tıldı auyzekı tüsınuge tiıs. Eger de maqūrym bolsa, ondai adamdy «köpūltty» Qazaqstan memleketıne qyzmetşı etıp aluǧa äste bolmaidy!!! Būl bazar emes, ärkım öz tılımen tüsınısıp, sauda jasai beretın, būl – memleket!

Bıraq būl saiasat jalǧasa bermeidı. Merzım jaǧynan bes jyldy ǧana qamtuy mümkın, būl uaqyt ışınde naǧyz qostıldı, tıptı memtıldı öte jaqsy meŋgergen kelesı ūrpaq älgı dübärä buyndy yǧystyryp şyǧady bolmasa bes jylynda memqyzmetşılerdıŋ barlyǧy derlık meŋgerıp şyǧar edı. Boldy!!! Osylaişa memlekettık sektordaǧy tıl mäselesın bas aiaǧy 5 jylda şeşıp tastauǧa äbden bolady.

Memlekettık dälızdegı tıldıŋ qandai ekendıgı köşedegı iaǧni qoǧamdyq sektordaǧy adamǧa qandai qatysy bar? Eşqandai da. Köşede şemışkı satatyn bolmasa zeinetke şyqqan,tıptı studentke de memlekettıŋ qai tılde qyzmet etetını eşbır kedergı etpeidı, al memleket tarapynan kerek qūjat pen hat-habar ekı tılde bırdei berıle beredı. Endeşe būǧan qoǧamdyq pıkır men demografiianyŋ qandai qatysy bar?! Memlekettıŋ öz qyzmetın memtılde atqaruyna eşbır demografiialyq jaǧdaidyŋ äserı joq. Ol zaŋdy da, şeşımderdı de, otyrystardy da qazaq tılınde atqara alady jäne solai boluy tiıs. Bıraq qoǧamdyq orta bolmasa tıl  saiasaty üşın ol jerde demokratiialyq  saiman – ılespe audarma bolsa jetkılıktı, sosyn qazaqşa tüsınbeitın qarapaiym azamattyŋ haty men tılegıne orysşa nūsqasyn/audarmasyn beruge adam qūqyǧyn būzbau jaǧy qarastyrylsa bolǧany. Būl memlekettıŋ mädenietın de qalyptastyrady, memleket pen azamattyq qoǧam arasyn da jaqyndatady. Bıraq audarmamen bırge memtıldegı tüpnūsqa mındettı türde qosa jüruı kerek. Kerısınşe, tüpnūsqa orysşa bolyp, oǧan qazaqşasy qosaqtalmauy tiıs. Negızınde dūrys bolǧanda, qazaqstandyq tıl saiasatynyŋ idealyosylai bolar edı!

Al bız būnyŋ ornyna ne ıstedık? Qazaqtıldı qyzmetkerdı audarmaşy etıp qoiyp, orystıldı qūjattardy arhiv üşın soǧan audartyp otyrdyq, al naǧyz tıldık orta tek qana orystıldı bolyp qala berdı, qazaq tılınıŋ resmi salasy audarma-kalkalyq sipatqa köştı. Būl şyn mänındegı qylmys edı. Aqyrynda qazaqtıldı qyzmetkerler orys tıldene bastady. Qazaq tılınıŋ resmi salasy damymai kerı kettı. Al tıldık ortanyŋ bastysy – memlekettık dälızde.

Osy jerde qoǧamda äbden tızesı şyqqan qisynsyz tırkesterge qatysty oi örbıtu kerek bolyp otyr. Mysaly köptegen öŋırlerde «tılderdı damytu» degen jalpaqşeşei tırkes resmi basqarmalar men departamenttıŋ,tıptı komitettıŋ de atauyna kırıstırılgen. Būl josyǧy joq qisynsyz närse: elde 100-den asa etnos bolatyn bolsa, Qazaqstan sonşama tılderdı damytudy moinyna aluy – absurdtyŋ absurdy. Şyn mänınde älgı müsäpır resmi ataular «tıl saiasaty jönındegı» bölım, departament, basqarma, komitet syqyldy bolyp keluı kerek edı.

Jıktei aitatyn bolsaq, orys tılı onsyz da damyǧan halyqaralyq tıl jäne ony odan ärı damytatyn Resei federasiiasy bar, būl turaly özbek, ukrain, poliak, nemıs, türıkpen, qyrǧyz, şeşen-inguş,  türık taǧy basqa tılder turaly da aitqan qisyndy bolmaq. Al ūiǧyr, dūŋǧan, kurd sekıldı tılderdı damytu üşın būl etnostardyŋ aldynda tarihi ärı zaŋdyq küşı bar halyqaralyq qūzyr men qūzyrettılıkke ie boluy kerek, iaǧni BŪŪ bolmasa IýNESKO aldynda mındetteme alyp, soǧan säikes talap pen qoldau bolsa ǧana olardy damytuǧa mındettı bolmaq. Al eldegı etnosaralyq tatulyq nyǧaitudyŋ būl salaǧa eşbır qatysy joq. Sondyqtan memlekettık tıl saiasatynyŋ berekesın ketırıp kelgen jalpaqşeşeilık pen jalǧan bastamanyŋ qūiryǧy bır tūtam bolǧandyqtan dabūl salada nätijesızbız. Alaida, qoǧamdyq deŋgeide jergılıktengen tıldık saiasat üşın būlardy ışkı saiasattyŋ bır körınısı retınde nazar audaruǧa äbden bolady, bıraq ol tarihi damu mındetın moiynǧa alu degen söz emes. Al halyqaralyq deŋgeide älgı ūiǧyr, dūŋǧan, kurd tılderın damytu üşın sol etnostardyŋ tarihi jerın ūstap otyrǧan memleketterge qarata bastama köteru – Qazaqstannyŋ halyqaralyq arenadaǧy mındetı ǧana emes, özımızdegı älgı diasporalardy ruhani qoldau bolmaq. Tūjyra aitqanda, ūiǧyr men dūŋǧannyŋ tılın damytuǧa tiıstı memleket – Qytai, kurdtardyŋ tılıne İrak pen Türkiia mındettı. Al türkılerdıŋ qara şaŋyraǧyn ūstauşy basty el retınde noǧai, tyva, qaraqalpaq, qūmyq, qaraşai-balqar, ǧaǧauyz taǧy basqa türkı jūrttarynyŋ tılderın ǧylymi ärı aralastyq üşın tılbılım salasy boiynşa damytuǧa üles qosu qai jaǧynan da jarasymdy ärı qisyndy. Sol üşın de tarihi-ruhani missiiasy Türkıstan qalasynda jalpytürkılık tılbılım instituty qūrylsa, ol qazaq tılınıŋ de dami tüsuıne yqpaly zor bolmaq.

Al qazaq tılın damytu kerek pe? Älbette. Memlekettık märtebesı bar tıl üşın bügınde terminologiia men leksikologiia, audarma salasy meilınşe damu üderısın qajetsınude. Tıptı, būl salalarǧa arnaiy institut qūru qajettıgı bar.

Audarma – tıldıŋ altyn köpırı

Ärbır tıldıŋ özge tıldermen aralasar köpırı bolady, ol – audarma salasy. Audarma tehnikalyq sipaty jaǧynan jazbaşa jäne auyzşa bolyp ekıge bölınedı. Auyzşa audarmany «ılespe audarma» dep te, qazaqy maǧynasynda «tılmaş audarma» dep te atauǧa bolady. Sondai-aq, audarma salasy mazmūnyna qarai ǧylymi, ädebi, resmi jäne tūrmystyq dep te jıkteledı.Alaida, qazaq tılınıŋ bügıngı köpırıne qarap, būlardyŋ ara-jıgın ajyratu mümkın emes.

Tıldıŋ audarma salasynyŋ ahualyn qarastyrǧanda, onyŋ qazaq tılın özge tıldermen qatynastyru qabyletı qandai degen mäselege amalsyz tırelemız. Jalpy, audarma salasynyŋ damuy tıldıŋ özge tıldermen sandyq jäne sapalyq jaǧynan qarym-qatynastyq sipatyn bıldıretın körsetkı (indikator) bolyp tabylady. Osy tūrǧydan qaraǧanda, qazaq tılı älemdegı qauqarly ondaǧan tıldermen tıkelei qatynas jasap otyrǧandyǧyna kümänımız bar. Sebebı, Qazaqstannyŋ memlekettık tılınıŋ özge tıldermen audarmasy özınen tıkelei emes, orys tılın deldal etıp, sony betke ūstap qana kün keşıp otyrǧan jaiy baryn jasyruǧa bolmaidy. Tıptı, onyŋ özı de anda-sanda bolatyn asa sirek qūbylysqa ainalǧan.

Qazaq halqynyŋ demografiialyq aralastyǧy men lingvistikalyq mümkındıgı barynşa aralas-qoralas qytai, türık, aǧylşyn, fransuz, ispan, nemıs, ukrain, özbek, gruzin, moŋǧol, parsy t.t. tıldık ortalarmen tıkelei tūrǧyda audarmalyq aralasu üderısı köz üirengen jaitqa ainalmai otyr. Atalmyş sala tek qana orys tılınıŋ qūzyry arqyly atqarylatyn lingvistikalyq mındetke ainalǧan. Mūnyŋ bır mäselesı, eldegı atalmyş şet tılderın oqytu qazaq tılınde emes, Reseidıŋ memtılınde bıryŋǧai jürgızılıp, sol tıldegı ädıstemenıŋ bar bilıktı qolyna aluynda bolar. Sonymen, älı künge qazaq tılınıŋ özge tıldermen aralasy, iaǧni, audarmasy bılım salasynda tüpkılıktı jolǧa qoiylmai, tıptı, qarastyrylmai otyr deuge bolady. Äsırese, qazaqtıldı orta mektepterdıŋ özınde şet tılderı üşın qatynas tılı orys tılı bolyp qalyp otyr, iaǧni, qazaqtıldı balalar şet tılın orys tılı arqyly üirenuge duşar, täuelsız qazaqtıldı metodika da közge tüspeidı.

Türlı elaralyq forumdardyŋ jūmysy eldegı onǧa tarta telearnanyŋ ışınde tek qana «Qazaqstan» arnasynda qazaqşalanady da, basqasynda terıskei eldıŋ tılıne qotarylatyny jasyryn emes.  Öitkenı, audarmaşylar men tılmaştar mūndai jūmysqa jylyna bır-ekı ret qana tartylatyndyǧy jasyryn emes, sondyqtan olarda qandai daǧdy men bılık qalyptasyp, özge tılmaştardyŋ deŋgeiıne jete alsyn! Qysqasy, qazaq tılınıŋ audarma salasy beinelep aitqanda, köterem küiınde. Synap aitqanda, öz aldyna lingvistikalyq sala retınde memlekettık nazarda emes, audarmaşylardyŋ resmi, qūqyqtyq märtebelerı aiqyndalmaǧan, olarǧa qajettı kerek-jaraq pen mümkındıkter jasalmaǧan.

Qazaq tılmaştary men audarmaşylary üşın qazaq audarmasyn damytarlyqtai ne qoǧamdyq, ne memlekettık nemese kommersiialyq negızdegı qūrylym joq! Qazaqstanda taralatyn kompiuterler men basqa da aqyldy saimandarda elektrondyq avtomattanǧan audarmalyq sözdıkter bar dei almaimyz, bar bolsa, ol jeke bastama türındegı, al memlekettık qoldaudaǧy ondai saiman joq jäne de tek qana orys tılın tärjımalauǧa ǧana arnalǧan, onyŋ özı de ıske jaramsyz, uaqyttas,qajettı tıldık bırlıkke balama tabu qiynnyŋ qiyny.

Audarma salasy äsırese endı ǧana memlekettık märtebe alyp, damuǧa amalsyz mındettı tıl üşın erekşe maŋyzy bar, oǧan būrynyraqta aitylǧan keibır ūltşyldardyŋ syŋarezu pıkırınıŋ kesırınen jabylǧan barlyq ılespe audarma salasyn özegımız örtene tūryp ökınışpen eske aluǧa mäjbürmız.

Aita bersek, atalǧan sala boiynşa mäsele jetkılıktı,tüitkıldı şeşuge arnalǧan atqarylǧan joba joqqa tän. Endı audarma salasyndaǧy keibır mäselelerdı şeşu joldaryn atap ötuge täuekel eteiık:

Ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldary jer-jerde ılespe audarma sıŋısıp, bır de bır jergılıktı bilık otyrysy monotılde ötpeitın, sonyŋ arqasynda qazaq tılıne oiysu men bılım alu ürdısı paida bola bastaǧan-dy. Bıraq äldekımderdıŋ, bälkım orystıldılerdıŋ yqpalynan bolar, «bärımızge tüsınıktı tılde söileiık» degen jetesız ūrannyŋ jetegınde kettık te, taz qalpymyzǧa tüstık.

Jalpy alǧanda, kez kelgen tıldıŋ şaryqtau şegı onyŋ audarmasynyŋ damuynan körınıs tabady. Al, memlekettık tıldıŋ ondai därmenı äzırge asa aianyşty jaǧdaida. Qaibır tıl de älemdık jäne resmi deŋgeige tek qana audarma arqyly jetedı, sondyqtan būl memtıldı damytudyŋ bastapqy satysy men basty bır kepılı retınde nazar audaratyn uaqyt jettı.

Qoǧamdyq orta nege qyr körsettı?

Joǧaryda atalǧan basty tıldık orta memtılge qatysty «mensınbeu» saiasatyn qolǧa alǧasyn,qazaqtıldı qauym ne ıstedı? Belsendı azamattar arqyly orystıldı adamdarǧa, türlı qyzmetşılerge tiıse bastady. Ony qazaqy qauym batyrlyq pen ıskerlık ärı otanşyldyq sanady!? Būl bır jaǧynan– qylmys, bıreudıŋ qūqyǧyna, abyroiyna qol sūǧu, basbūzarlyq deiık. Al memlekettık tıldıŋ qūzyry men qazaqtıldı adamdardyŋ qūqyǧyna qol sūǧyp otyrǧan memlekettıŋ rölı qaida? Būl qylmystyŋ artynda tıl saiasatyn jetkılıktı jürgızbei otyrǧan tiıstı organdar nege atalmaidy? Keşe ǧana elden ketırılgen Quat Ahmetovtyŋ jazyǧy ne? Jazyǧy tıl saiasatyn jeleu etıp, adamdarǧa tiıskendıgınde, dälıregı - basbūzarlyq jasaǧanynda. Al ondai otanşyl jastarǧa basqaşa qalai qimyldau qalyp edı? Ärine, basqaşa zaŋ jüzınde ışkı saiasat qūrylymdarymen bırıgıp, qaişylyqsyz, dauryqpasyz, populizmsız, zaŋdy qoǧamdyq jobalardy atqaruǧa bolar edı! Ol nege atqarmady? Sebebı, Işkı saiasat qūrylymdary ondai jobalardy atqaruǧa jaǧdai jasamaidy jäne qoldamaidy! Nelıkten Quattardyŋ otanşyl äleuetın ışkı saiasatty alǧa bastyruǧa qoldanudan säikes qūrylymdar qaşady?! Olardyŋ sauaty men äreketın nelıkten zaŋǧa säikestendırumen, oqytumen, tärbieleumen, közın aşumenainalyspaidy?! Bar mäsele osynda.

Demek, Quattardyŋ osyndai basbūzarlyqqa baruy - tıl  saiasatyn jürgızude jäne eldıŋ ışkı saiasatyn üilestırude tiıstı organdardyŋ öz qyzmetterın jetkılıksız atqaruynan tuyndap otyrdegen söz.  Al monotıldı ortalarǧa memlekettıŋ tolerant saiasatyn alǧa bastyru, sıŋıru, nasihattau şaralary qaida qaldy? Ol memlekettık tıldı tejeu arqyly ǧana «ıske asyrylyp» jatyr ma, sonda?! Işkı saiasat arqyly jyl saiyn milliardttaǧan qarjy jūmsalatyn bolsa, sonyŋ kemınde 20 paiyzy tıl  saiasatyn damytuǧa jūmsaluy kerek! Nege? Sebebı, köptıldı, köpjūrtty Qazaqstan üşın ışkı saiasattyŋ mäiegı – tıl  saiasatynyŋ negızınde jatyr. Al bız sony körer közge körmegendei bolyp otyrmyz! Tıptı, barlyq öŋırlerdegı Işkı saiasat qūrylymdarynyŋ basty jūmys körsetkışı tılge qatysty boluy kerek. Öitkenı, ışkı saiasatty tületetınde, büldıretın de sol – tıl saiasaty.

Bügınde elımızde soŋǧy 30 jyldyŋ demografiialyq jarqyn jemısterı bar, ol –otanşyl qazaqtan basqa qazaqtıldı qazaq emes etnos ökılderınıŋ, äsırese jastardyŋ qaptap ösıp şyǧuy. Bıraq sol ülken äleuettı qanşalyqty paidalanyp otyrmyz? Olardy kışı memqyzmetke nelıkten tartpasqa? Nelıkten Prezidenttıŋ kadr rezervınde osy jait qaralmaidy? Nelıkten bız Qazaqstanhalqynyŋ 30 jyl boiǧy qalyptasqan jaŋa äleuetın moiyndamai otyrmyz? Būǧan ne kedergı?

Reforma men revoliusiiany şatastyrmaiyq!

Soŋǧy bes jyl boiy qazaq tılın damytudyŋ bırden bır tetıgı - onyŋ jazu reformasyn jüzege asyru degen bırjaqty tūjyrymmen kele jatyrmyz. Keibır lingvisterdıŋ pıkırıne qaraǧanda jazu reformasyn jasap, älıpbi auystyrsaq, tıl mäselesı özınen özı şeşılıp sala beredı eken...Tıl üşın äruaqytta da basty faktor tıldık orta bolyp keledı jäne solai bola bermek. Sondyqtan tılge qatysty kım pıkır aitsa da, eŋ äuelı tıldık ortanyŋ üdesıne alaŋdauy qajet. Onyŋ üstıne memlekettık qūzyryn tolyq atqara almai otyrǧan tıl üşın nömırı bırınşı faktor – taǧy da tıldık orta! Al qazaq tılınıŋ ortasy reforma jasauǧa daiyn ba? Älde onyŋ kerı yqpaly bolmasyna kepıldık bar ma? Būl sūraqtardy bız qarastyrmai otyrmyz.

Al reforma äruaqytta da qosymşa uaqyt pen resursty jäne täuekeldı qajet etedı. Demek, bız jaŋa älıpbi auystyru arqyly, kirilşe engızılgennen bergı 80 jylǧa taiau uaqyt ışınde qordalanǧan tıldıŋ qaptaǧan orfografiialyqmäselelerın osy reformanyŋ aiasynda jüzege asyru arqyly qazaqtıldı ortaǧa şekten tys aurtpalyq salǧaly otyrmyz.Būny baǧamdamai otyrmyz. Būl tūjyrymdy avtordyŋ latyn grafikasyna auysuǧa degen qarsylyǧy deuden aulaq bolyŋyz, 2007 jyly latyn älıpbige köşuge arnaiy tūjyrymdama jasap jariialaǧanbyz, alaida bügıngı ahualǧa bailanysty pıkırdı özgertuge mäjbürmız.

Bırınşıden, reformaǧa qajet uaqyt faktoryn alatyn bolsaq, bız jazu reformasyna bölıngen uaqyttan keşıgıp otyrmyz. Eger de būl şeşımdı akademik Ä.Haidarovtar bastama jasaǧan ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldary qolǧa alǧanda, bügıngı barlyǧy uşyqqan däuırge kelıp, dübärä tıldık ortamen tūiyqqa tırelmes edık jäne köptegen janama, alaŋdatqyş faktorlardy qyl-qybyr etıp jinap alyp, bas qatyrmas edık. Tıptı odan keiıngı 2000-jyldar da barynşa tiımdı uaqyt bolatyn, alaida, bız özımızge senımsız bolǧandyqtan, būl reformany sozbalap kelıp, aqyry uaqyt tosqauylyna tap bolyp otyrmyz. Būnyŋ bır körsetkışı soŋǧy jyldary qazaqtıldı ortadan orys mektepterıne qarai yǧysu ürdısı baiqalǧany öz aldyna, orys tılınde tılı şyqqan bastauyş synyptaǧy baladan mūǧalımder qūtyla almaityn ahual ornady. Būl turasynda jaqynda ǧana ulysmedia.kz portalyna bergen Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ deregı boiynşa, 2016-2017 jyldardan berı (būl – bızdıŋ älıpbi auystyru äŋgımemızdıŋ şyqqan mezgılı edı) qazaq mektepterınıŋ aşylu sany kürt azaiyp, aralas mektepterdıŋ kerısınşe köbeiıp ketkendıgın baiqadyq. Būl nenıŋ esebınen? Mezgılsız uaqytta būzyp-jaryp kırgen «reformadan» qoryqqan qazaq ata-anasy men balalarynyŋ esebınen.  Negızınde sosiolingvistikalyq zerdeleu jazu reformasynbastamas būryn jüruı kerek edı. Bıraq olai bolmai otyr jäne ol däiekke reformatorlar nazaryn da salmai otyrǧany ökınıştı. Iаǧni reformaǧa jūmsalatyn uaqyt endı tıldık ortany kemıre bastady! Bır mäsele ekınşısın qozdyruda.

Ekınşıden, soŋǧy jyldary älemdı qamtyǧan ındet «däuırı» qalyptasyp otyrǧan şaqta, ekonomika tūralap, qarjy jetıspeitın kezeŋge maŋdai tırelgen kezde, resurstyŋ qanşalyqty jetkılıktı bolatyny ülken sūraq tuǧyzuda. Jazu reformasy degenıŋız ärıptı auystyryp, oqulyqtardy qaita basumen ǧana şektelmeitın,ūlan-ǧaiyr şarualar keşenı ekenın eskeru kerek. Jäne de reforma bır ǧana jazu salasyn qamtymaidy, eŋ bastysy tıldık ortany qamtyidy, özgertedı jäne onyŋ ahualy men sezımküiın zerdelemeu, ahualdy öz köŋılküiıŋe baǧyndyruǧa tyrysu - barynşa qaterlı. Orystıldı bastauyş synyptardyŋ şūǧyl köbeiuı men qazaqtıldı ata-analardyŋ baldaryn orys synyptaryna beruürdısın eskermeu, zerdelemeu tübınde soqyr reformany tuǧyzady.

Üşınşıden, kez kelgen reforma eŋ äuelı täuekel degen faktordy qamtidy. Eger de bız ataǧan alǧaşqy ekı faktor eskerılıp, tiısınşe şeşımder qabyldansa, täuekeldıŋ yqpaly barynşa azaiar edı, al olar eskerılmese, qolǧa alǧan reformanyŋ revoliusiialyq sipaty basym bolady da, täuekel tübı - jelqaiyq emes, eselene kele müldem keraǧar nätijege äkelıp soǧady. Bız qazır qolǧa alǧan reforma älı künge naqty jol kartasymen jabdyqtalmaǧan, iaǧni onyŋ jüzege asu joldary naqtylanbaǧan, marşrut aiqyndalmaǧan jäne biletı alynbaǧan! Bız onsyz da soŋǧy bes jyl ışınde ekı jarlyq pen üş bırdei älıpbi nūsqasyn bekıtıp, qoǧamdy qorqytyp aldyq. Älgı orys synyptarynyŋ köbeiuı sonyŋ naqty saldary. Ondai saldardy qūrǧaq nasihatpen baǧyndyra almaisyz.

Ne ıstemek kerek? Şegırtkeden qorqyp egın ekpeu kerek pe? Joǧaryda atalǧan jazu reformasyna qatysty üş faktordy öz paidamyzǧa qalai būra alamyz? Bırınşıden, reformany jüzege asyrǧanda uaqytty sonyŋ paidasyna būratyndai taktika kerek. Mysaly, bükıl orfografiialyq emle-erejenı latyn qarpı arqyly jürgızıp, tıl tūtynuşysyn revoliusiiaǧa itermelemei, reformaǧa barynşa jūmsaq üderıs ūiymdastyru kerek. Ony kezınde belgılı bas orfografymyz,akademik, marqūm Rabiǧa Syzdyqova ūsynǧandai, barlyq emle özgerısterın qazırgı kirilşemen jasap qūtylǧan abzal. Jäne būny jasauǧa qarsy şyqqan ǧalymdardyŋ özderı lingvist retınde emes, tıl tūtynuşy retınde qarsy şyqty, demek olarǧa qarsy jetkılıktı argument pen nasihat jürgızılmegen, olardyŋ özderı būnyŋ maŋyzy men mänın ūqpaǧan, senımsız bolǧan. Jäne de osy 30 jyldyŋ ışınde kirilşemen jazu formatyn özgertken sözder qory aitarlyqtai ärı ony tıldık orta qazır yŋ-şyŋsyz sıŋırıp te aldy, būlǧarǧa tıptı reformanyŋ da qajetı joq: zauyt – zavod, Mäskeu – Moskva, mäşın – maşina ... kete beredı.  Būǧan qosa endı tıl bılımı tarapynan säikes ūǧynyqty nasihat pen elektron sözdık, taǧy basqa resurstar bolsa, üderıs barynşa öte tez sıŋetını dausyz. Bıraq sondai jauapkerşılıkten qorqyp,naqty şaruanyŋ ıstelmei qalǧandyǧyn moiyndau kerek. Onyŋ üstıne 42 ärıptı bügıngı älıpbi qazaq pen orys tılderınıŋ ortaq älıpbiı ekenın jariialauarqyly, ony özgertuge degen saiasi şeşımqabyldaudy oŋailata tüser edı. Osyndai qorlaumen tıldık ortany qinauymyz qazaq lingvisterıne asa jauapty syn! Mysaly, «muzyka» sözın ekı tılde bırdei jazǧanmen, oqyǧan da qazaqşada būl sözde [I] dybysynyŋ joqtyǧy masqara emes pe?! Osyndai masqaralyqty äşkerelep tıldık ortaǧa jetkıze bılse, ondai reformaǧa kım qarsy bolady?

Eger bız reformany bes jyldyŋ ışınde 3 älıpbi jasap, psiholingvistikalyq şegınıske barudyŋ ornyna, kirilşe jazu reformasyn jasap alyp, kelesı satyda ǧana ärıpterdı latynǧa özgertudı qaldyrsaq, üşınşı «täuekel» faktoryn ainalyp ötıp, uaqytty da ūtar edık. Onyŋ üstıne terıskei eldegı syrtqy qarsy faktor da qarsy boraǧan dauyldai kedergı etpes edı.  Reformanyŋ mänı ony ötkızıp, belgılı bır nätijege qol jetkızu ǧana emes, ony barynşa jeŋıl ötkızude jäne ol bärınen de maŋyzdy! Subektısıne zalal keltıretın ärı laŋkes sipaty bar reforma – şyn mänınde revoliusiia! Al bız qazırdıŋ özınde tıldık ortany qaşyryp otyrmyz jäne däl osylai atqarǧannyŋ özınde būl orta bırneşe topqa jıktelgelı otyr, qysqasy müiız sūrap qūlaqsyz qalyp jürmeiık. Latyn qarpın qoldanuşy ärı ketse 30 jastan tömengı qazaqşasy şala ūrpaq bolǧaly otyr. Al būny moiyndaǧysy kelmegender balasyn orystıldı ortaǧa salmaq... Al būrynǧy orystıldı qauym qazaqşany üirenuden qaşpaq... Sonda ne ūtamyz? Bar bolǧany syrtqy forma ǧana, al mazmūn ne bolmaq? Tıldık orta qaitpek? Keiınırek tıldıŋ özı qandai halde bolmaq? Būnyŋ bärı sosiolingvistika men psiholingvistika salasynan qaraldy ma? Joq. Būl salalar älı tıl saiasatyna engızılgen de joq.

«Qazırgı jastar aty-jönderın latynşa jazady, bır bırıne solai hat jazady, adamdar jazudy qabyldaǧanda grafikalyq oilau jüiesımen qabyldaidy» degen tereŋ emes tūjyrymdar qoǧamǧa būl reformany nasihattauǧa, sıŋıruge jaraityn argument emes. Öitkenı, onyŋ barlyǧy belgılı bır aqparat aluǧa degen tolyqqandy mätınder emes, ermek türındegı qysqa sözder men söilemder ǧana. Aqparat alu men beruge qatysy joq jaittar ǧana. Osy oraida reformatorlar tarapynan keltırılıp jürgen «SAMSUNG» sözıne qatysty aitsaq, maŋdaişada būl söz belı syzylmaǧan A ärpımen jazylsa da, adam ony grafikalyq qabyldau jüiesımen oqidy degen eşqandai da däiek emes, manipuliasiia bolyp şyǧady. Öitkenı būl - mätın emes, söz emes, maŋdaişaǧa ılıngen bolmasa körıngen jerde äbden tanymal bolǧan brendtık taŋba, taŋba oqylmaidy– grafikalyq türde qabyldanady, solai tanylady, al mätındegı ärıp tanylmaidy - oqu arqyly ǧana qabyldanady. Mätın men taŋdanyŋ arasyna teŋdık belgısın qoiuǧa bolmaidy! Taŋba jūrtqa tanymal bolǧasyn qiyndyqsyz qabyldanady, al mätındı adam grafikalyq qabyldau jolymen emes, ärıpterdı oqu arqyly, bırıktırıp tanumenqabyldaidy. Eger ärıp tanys bolmasa oqi almaidy, oqu üşın adamnyŋ myiynda älgı ärıpter äbden tanymaldanyp, maǧynasy meilınşe avtomattanǧan qabyldau deŋgeiıne jetuı kerek. Oǧan belgılı bır daǧdy qalyptastyru qajet.

Būlaişa reformanyŋ nasihatyn jürgızu tiianaqsyzdyqqa äkelıp soǧady, būl jerde şynaiy türde psiholingvistikalyq ǧylymdy qosu kerek ekenı eskerılmei otyr.Qysqasy, bızdıŋ qazırgı qolǧa alǧan jazu reformamyz barynşa kürdelı şaruany qamtidy, al bız ony meilınşe qarabaiyr nasihattapotyrmyz. Mäsele: ärıpter jasauda emes, ony meilınşe kürdelı tıldık ortaǧa sıŋırtudı qarabaiyr elestetıp otyruymyzda; būnymen bırge qosymşa qandai mäseleler bolaryn aldyn ala eskermei otyruymyzda. Äiteuır, bır kırgızıp alaiyqşy, sosyn «köş jüre bara tüzeledı» deuımızde!

Būl saladaǧy äuelgı basty qate: osy reformany meilınşe oiynşyq körıp,tıptı bırınşı älıpbi nūsqasyn programmisterdıŋ tyqpalauynan körınıs berdı, olar qazaq tılın kämpiutrdıŋ klaviaturasyna/termekılıne baǧyndyrǧysy keldı, al būl baryp tūrǧan lingvistikalyq qylmys! Ekınşı nūsqa bırınşısın jūmsartuǧa arnaldy, al üşınşı nūsqany jasauǧa ǧana tıl ǧalymdary kırıstı. Demek, bız būl reformaǧa atüstı qaraǧanymyz öz aldyna, sauatsyz ärı qalai bolsa,solai kırıskenbız! Sondyqtan ūtylmaityn ärı täuekelı joq reformany jasaǧanymyz bärınen de jemıstı ärı nätijelı bolmaq. Bastysy tıl salasynda reforma men revoliusiiany şatastyrmaiyq.

Serık ERǦALİ,

pedagogika ǧylymdarynyŋ magistrı