Bır ǧasyrda tört ret älıpbi auystyrǧan qazaq jazuynyŋ taǧdyrynyŋ artyda ūlttyŋ ädebietı, mädenietı būdan keiıngı bolaşaǧynyŋ taǧdyry tūr. Keşegı Han-Kene men Älihannyŋ, Abai men Ahmettıŋ jantalasy osy üşın edı. Tasqa qaşalǧan taŋbalardan bügıngı latyn älıpbiıne deiın qanşama almaǧaiyp tarih öttı. Qanşama el joǧaldy, öştı, uaqyttyŋ tolqynyna batty. Bıraq qazaq aman, el orynynda. Būl öz-özıne daŋǧoi maqtan, daŋǧaza kökırekpen emes, syn közben qarai bıletın ūlttyŋ ömırşeŋdıgınen bolsa kerek.
Sonymen, bızde latyn turaly eŋ alǧaş qai kezde aityla bastady. 1912 jyly Ahmet Baitūrsynūly älıpbiı qoldanysqa engızıldı. 1924 jyly Orynbordaǧy siezde resmi türde bekılıtıdı. Bıraq būl siezde Näzır Töreqūlov alǧaş ret latyn älıpbiı turaly mäsele kötergen bolatyn. Degenmen būl ūsynysqa Ahaŋ qarsy boldy. Baiandamasynda “Jaqsy älıpbi tılge şaq boluy kerek. Jaqsy älıpbi jazuǧa jeŋıl boluǧa tiıs, älıpbidıŋ ärıp suretterı qiyn bolsa, müşelerı köp bolsa, jazudy ūzaqtatyp, uaqytty köp alady. Älıpbidıŋ jaqsysy baspa ısıne qolaily boluy tiıs. Ärpı tızılgende oŋai tızıletın, basqanda oryndy az alatyn älıpbi baspasözdı arzandatady. Jaqsy älıpbi üirenuge de qolaily boluy tiıs. Ärıp sara jazuǧa oŋai, baspasy men jazbasynyŋ suretı jaqyn älıpbi üirenuge jeŋıl bolady. Jaqsy älıpbige laiyq būl tört sipatqa kelmeitın älıpbidıŋ bärı de kemşılıktı älıpbi bolmaq” dedı baiandamasynda. Būl ǧalymnyŋ "az küşımızdı kereksız ıske şaşpaiyq" degen oiy edı.
Bastysy, älem halyqtarynyŋ jappai latyn grafikasyna öte bastauyna jalǧyz aq sebep - jiyrmasynşy ǧasyr ekınşı jartysynyŋ soŋǧy kezeŋınde paida bolǧan KOMPIýTER. Iаǧni, ǧylym-tehnikanyŋ tılı. Būl kezde Näzır Töreqūlov būl bolaşaqty köre bılıp edı dep asylyq oi aita almaimyz. Al Ahaŋnyŋ qoldanysqa engızgen oqu men jazuǧa jeŋıl älıpbiı bükıl qazaq jūrtynan qoldau tauyp, gazet jurnaldar şyǧa bastaǧan kez. Qazaqtyŋ öz jazuy, öz baspasy, öz basylymdary bolu kerek degen Alaşorda qairatkerlerınıŋ sanasynda bolaşaq qazaq memleketı tūrdy. Jäne ol memlekettıŋ jazuy mūsylmanşa Baitūrsynov älıpbiı josparda bolǧan.
Orys otarynan, tılınıŋ yqpalynan qūtyludyŋ maŋyzdy jolynyŋ bırı - älıpbi, jazu ekenıne Alaş qairatkerlerınıŋ közı äbden jetken. Baitūrsynov älıpbiı jappai qoldanysqa enıp, qazaq jūrtynyŋ uysynan susyp bara jatqanyn seze qoiǧan Keŋes ükımetı 1929 jyly latyn älıpbiın engızu turaly şūǧyl şeşım şyǧaryp, ony te arada atqaruǧa köştı. Jaŋa älıpbidı bılmegen memleket qyzmetkerlerı halyqtyŋ jauy bolyp sanalsyn degen habarlamalar taratty. Al būl şeşımnıŋ astarynda türkı halyqtarynyŋ bırıgıp ketuıne degen alaŋdauşylyq, iaǧni, “Pan-Türkizmge” degen ürei jatyr edı.
Osy kezeŋdegı "Pan-Türkizm" mäselesın oidan şyǧaryp otyrǧan joqpyn. Būl turaly aǧylşyn ǧalymy Lenore A. Grenoble "Language policy in the Soviet Union" atty eŋbegınde "Būl kezde jasalǧan şeşımderdıŋ bärı pan-Türkizmnen qoryqqandyǧy üşın" deidı. Aldaǧy jospar - būl halyqtardy orys tılıne beiımdeu. Al ol üşın Baitūrsynov älıpbiın bırden orys älıpbiıne köşıru - Alaş qairatkerlerı tırı tūrǧanda mümkın emes edı. Söitıp, būl maqsat qazaq ziialylarynyŋ közın joiǧan soŋ 1937 jyly-aq köterıle bastady da, 1940 jyly “latyndandyrylǧan qazaq jazbasyn orys grafikasy negızındegı jaŋa älıpbige köşıru turaly” zaŋ qabyldandy. Ainalasy on jyly ışınde bır ūlttyŋ tılın, jazba mädenietın joiu maqsatyndaǧy osyndai orasan zor jūmystar atqaryldy.
Jäne olar oilaǧandai qazaq tılıne jasalǧan kesır-kesapat şyn mänınde asa auyr boldy. Mūnyŋ dertın älı künge tartyp kele jatyrmyz. Būl jaily ǧalym Serıkbol Qondybai “Bügıngı tılımızdıŋ jazuy kezınde tek qana orys grafikasyna ǧana emes, eŋ aldymen orys tılınıŋ tabiǧatyna beiımdelgendıgı jasyryn emes” deidı. Şynymen de "v, ch, s, ş, iu, ia, e, , , io" sekıldı dybstardyŋ engızıluı men belgıler jäne "İ"-dıŋ ekı türlılıgı (Ahmet Baitūrsynūly "İ" men "U" dybystaryn qazaq tılınıŋ zaŋdylyǧyna säikes “jartylai dauysty” dybystar dep ataǧan bolatyn) bızdıŋ töl dybys zaŋdylyǧymyzǧa az äser etken joq. Bügınde qabysqan, maiysqan, formasy būzylǧan dybystar bızde az emes. Qazırgı tılde būl asa sezıle qoimaǧanymen, mūnyŋ zardaby şyn mänınde ölşeusız.
Būl jaily tıl ǧalymdary aityp ta, jazyp ta jür. Endı, joǧaryda aitylǧan "Pan-Türkizm" mäselesı keŋes odaǧy ydyraǧan jyldarda qaita köterıle bastady. Būǧan dälel, Türkı elderınıŋ täuelsızdık alǧan jyldary Türkiia memleketı eŋ alǧaşqylardyŋ bırı bolyp türkı memleketterıne kömek qolyn soza bastady. 1991 jyly 18 qaraşada Stambuldaǧy Marmara universitetınde türkı halyqtarynyŋ konferensiiasy öttı.
Būl alǧaş türkı memleketterınıŋ odaqtas boluy jäne ortaq türkı tılı jaily mäsele köterılgen kezeŋ. Tıptı, türkı halyqtarynyŋ 34 taŋbadan tūratyn ortaq älıpbiı de ūsynyldy. Būǧan Keŋes qūramynan şyqqan elderı ışınde alǧaş bolyp qoldau bıldırgen Özbekstan memleketı boldy. 1992 jyly Özbekstanda “Orta türık” degen jurnal şyǧyp tūrdy. Tuysqan memleketterdıŋ odaqtas boluy syndy osy bır ūly bastamaǧa Täuelsız el bola tūra Qazaqstan ne üşın asa qūlyqsyz boldy degen sūraq tuatyny zaŋdy. Būǧan bırneşe sebep bar.
Bırınşıden, älı de kesertkılık quaty bar Reseidıŋ qalǧan on bes respublikaǧa jasaǧan qysymy. Äzerbaijannyŋ būrynǧy bılım ministrı Firuddin Jälilov būl turaly "1992 jyly latyn grafikasyna köşer qarsaŋyndaǧy ötpelı kezeŋ öte qiyn boldy. Bır jaǧynan İran "Arab älıpbiıne köşıŋder” dese Resei "Orys grafikasynda" qalyŋdar dep qysym körsettı" deidı. Demek, būl qysym jalǧyz Äzerbaijanǧa ǧana jasalǧan joq. Ekınşıden, bız täuelsızdık alǧan jyldary eldegı qazaqtardyŋ jan sany 39 paiyz, orys ūltynyŋ jan sany 37 paiyz bolǧan.
Al orys tıldı qazaqtardy jaŋaǧy otyz jetı paiyzǧa qosyp jıberseŋız “Pan-Türkizmge” qoldau körsetu Qazaqstan üşın qauıptı bolǧanyn tüsınu qiyn emes. Üşınşı sebep, ärine, alǧaşqy jyldardaǧy ekonomikalyq jaǧdai. Mıne, bügıngı Latyn älıpbiıne köşu syndy tarihi şeşımnıŋ maŋyzdylǧy, salmaǧy osynda jatyr. Türkı jūrtyna ortaq älıpbidıŋ bolǧany jaqsy-aq edı. Degenmen, oǧan "jiı üzılıp, köp jalǧanǧan" tarihtyŋ är kezeŋı jar bermedı. Jaryq jyldamdyǧyndai damyǧan tehnologiia men uaqyt kütıp tūrǧan joq. Būl köş - ruhani köş. Oŋai bolmasy anyq, 70 jyl boiy jaryq körgen latyn grafikasyndaǧy kıtaptar, eŋbekter būl köşke oŋai salmaq salmasy anyq. Ükımetke de, artynan ergen halyqqa da bekem bel kerek.
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz