Qazaqstandy jáne búkil Orta Azııany oıatqan 1916 jylynda bolǵan ult-azattyq kótrilisin kezinde Muhtar Áýezov qıly zaman dep ataǵan. Halqymyzdyń basynan keshken, azattyqtyń jolynda tarıhı beles bolǵan osy qandy oqıǵany el tar zaman da deýshi edi. Bir jaǵynan bul tarıhı qubylysty Yrǵyzdan bastap Ferǵana alqabyna deıin qazaq, qyrǵyz, uıǵyr, ózbek, tájik qatysqan birtutas kóterilis retinde qarastyrýǵa bolady, sonymen qatar ár bir aımaqtyń, kóterilis oshaǵynyń óz erekshelikteri, mańyzdy oqıǵalary, shaıqastary, jeńis-jeńilýleri, kósemderi, batyrlary bolǵan.
Mysaly, Muhtar Áýezov qıly zaman dep Qarqaradaǵy Alban kóterilisi týraly romanyn jazdy. Oǵan qosa, Jetisýdaǵy Jaıylmys bolysy, Qordaı, Merki, Aqsýat, Yrǵyz, Baıanaýyldaǵy oqıǵalarynyń árqaısysy bir erlik dastany, búkil eldiń qasireti. Kórshiles Qyrǵyzstanda 1916 jyldy shoń úrkin dep, ulttyń eń qaıǵyly kezeńi, eń aýyr qasireti dep sanaıdy. Ózbek pen tájik elderiniń de tarıhynda 1916 jyl qaıǵyǵa toly oqıǵa retinde iz qaldyrdy.
Biraq, qalaı bolsa da Torǵaı kóterilisiniń de, búkil Orta Azııalyq kóterilisiniń de sońǵy shaıqasy, qıly zamanǵa núkteni qoıǵan oqıǵa –
Doǵal-Úrpek shaıqasy edi. Aqpannyń 22-si men 24-iniń arasynda Doǵal-Úrpek shaıqasyna 101 jyl toldy. Ábdiǵappar Janbosynuly bastaǵan, Amankeldi qostaǵan kóterilis jarty jylǵa sozyldy. Tatyr kóliniń janynda bolǵan shaıqastan bastap, Torǵaı qorshaýymen, Qumkeshý shaıqasymen jalǵasqan kóterilis qysqy Doǵal-Úrpek shaıqasymen aıaqtaldy. Kóterilistiń joǵary deńgeıde uıymdastyrylǵan júıeni aıtý kerek. Basynda Ábiǵappar,
Ospan, Qasym han bolyp saılandy, keıin kóterilisshileriniń basshysy Ábdiǵappar ámir laýazymyna, sarbazdardyń qolbasshysy Amankeldi sardar laýazymyna ıe boldy. Dalanyń kóshpendilerdiń áskerı demokratııasyna,
burynnan kelgen áskerı qol quramynyń strýktýrasyna súıenip, Keńes quryldy, sarbazdardy onbasy, elýbasy, júzbasy, myńbasylar basqarǵan.
Qol basqarý ǵana emes, el basqarý da júıesi uıymdastyrylǵan edi.
Torǵaı kóterilisin basyp tastaý úshin jazalaý sharalaryn basqarǵan general-leıtenant Lavrentev edi. Aqpannyń aıaǵynda kóterilisshilerge
qarsy polkovnık Týrgenev basqarǵan 13-shi Orynbor polki shyqty. Quramynda 6 atty júzdik, bir atty jáne bir jaıaý vzvod, 4 zeńbirek pen 6 pýlemet boldy. Sarbazdardyń sany 20 myńǵa jýyq edi. Sarbazda aıbalta, qylysh, naızamen qarýlanǵan edi. 171-aq mergen qolynda myltyq usataǵan.
Jalyndy shaıqas qan josaǵa aınalǵan. Keń dala, sary aıaz, omby qar.
Shaıqasta Amankeldi qolbasshy retinde taktıkanyń sheberligin kórsetti,
Keıki batyr tapqyrlyǵyn, mergendigin kórsetti, jaraqattandy. Erjúrek sarbazdar qyrylsa-daǵy berilmedi, jeńilmedi, jazalaýshy otrıad shyǵynǵa ushyrap, maqsatyna jetpeı sheginýge májbúr boldy.
Jazalaýshylar qaza tapqan soldattardy shanaǵa salyp Torǵaı qalasyna
qaıtty. Jospary boıynsha jazalaý operaııasy jaz shyqqan soń jalǵastyratyn edi. Biraq Aqpan tóńkerisi kóterilistiń aıaqtaýyna sebep boldy. Árıne, tarıh tolqynyndaǵy buralań jol, ult taǵdyrynyń taıǵanaǵy
áli alda edi. Biraq, basqa oqıǵalardan bólek turatyn 1916 jylynyń ult-azattyq kóterilisi osy Doǵal-Úrpek shaıqasymen aıaqtady.
Asqar Daıyrbek
