Qazaqstandy jäne bükıl Orta Aziiany oiatqan 1916 jylynda bolǧan ūlt-azattyq kötrılısın kezınde Mūhtar Äuezov qily zaman dep ataǧan. Halqymyzdyŋ basynan keşken, azattyqtyŋ jolynda tarihi beles bolǧan osy qandy oqiǧany el tar zaman da deuşı edı. Bır jaǧynan būl tarihi qūbylysty Yrǧyzdan bastap Ferǧana alqabyna deiın qazaq, qyrǧyz, ūiǧyr, özbek, täjık qatysqan bırtūtas köterılıs retınde qarastyruǧa bolady, sonymen qatar är bır aimaqtyŋ, köterılıs oşaǧynyŋ öz erekşelıkterı, maŋyzdy oqiǧalary, şaiqastary, jeŋıs-jeŋılulerı, kösemderı, batyrlary bolǧan.
Mysaly, Mūhtar Äuezov qily zaman dep Qarqaradaǧy Alban köterılısı turaly romanyn jazdy. Oǧan qosa, Jetısudaǧy Jaiylmys bolysy, Qordai, Merkı, Aqsuat, Yrǧyz, Baianauyldaǧy oqiǧalarynyŋ ärqaisysy bır erlık dastany, bükıl eldıŋ qasıretı. Körşıles Qyrǧyzstanda 1916 jyldy şoŋ ürkın dep, ūlttyŋ eŋ qaiǧyly kezeŋı, eŋ auyr qasıretı dep sanaidy. Özbek pen täjık elderınıŋ de tarihynda 1916 jyl qaiǧyǧa toly oqiǧa retınde ız qaldyrdy.
Bıraq, qalai bolsa da Torǧai köterılısınıŋ de, bükıl Orta Aziialyq köterılısınıŋ de soŋǧy şaiqasy, qily zamanǧa nüktenı qoiǧan oqiǧa –
Doǧal-Ürpek şaiqasy edı. Aqpannyŋ 22-sı men 24-ınıŋ arasynda Doǧal-Ürpek şaiqasyna 101 jyl toldy. Äbdıǧappar Janbosynūly bastaǧan, Amankeldı qostaǧan köterılıs jarty jylǧa sozyldy. Tatyr kölınıŋ janynda bolǧan şaiqastan bastap, Torǧai qorşauymen, Qūmkeşu şaiqasymen jalǧasqan köterılıs qysqy Doǧal-Ürpek şaiqasymen aiaqtaldy. Köterılıstıŋ joǧary deŋgeide ūiymdastyrylǧan jüienı aitu kerek. Basynda Äbıǧappar,
Ospan, Qasym han bolyp sailandy, keiın köterılısşılerınıŋ basşysy Äbdıǧappar ämır lauazymyna, sarbazdardyŋ qolbasşysy Amankeldı sardar lauazymyna ie boldy. Dalanyŋ köşpendılerdıŋ äskeri demokratiiasyna,
būrynnan kelgen äskeri qol qūramynyŋ strukturasyna süienıp, Keŋes qūryldy, sarbazdardy onbasy, elubasy, jüzbasy, myŋbasylar basqarǧan.
Qol basqaru ǧana emes, el basqaru da jüiesı ūiymdastyrylǧan edı.
Torǧai köterılısın basyp tastau üşın jazalau şaralaryn basqarǧan general-leitenant Lavrentev edı. Aqpannyŋ aiaǧynda köterılısşılerge
qarsy polkovnik Turgenev basqarǧan 13-şı Orynbor polkı şyqty. Qūramynda 6 atty jüzdık, bır atty jäne bır jaiau vzvod, 4 zeŋbırek pen 6 pulemet boldy. Sarbazdardyŋ sany 20 myŋǧa juyq edı. Sarbazda aibalta, qylyş, naizamen qarulanǧan edı. 171-aq mergen qolynda myltyq ūsataǧan.
Jalyndy şaiqas qan josaǧa ainalǧan. Keŋ dala, sary aiaz, omby qar.
Şaiqasta Amankeldı qolbasşy retınde taktikanyŋ şeberlıgın körsettı,
Keikı batyr tapqyrlyǧyn, mergendıgın körsettı, jaraqattandy. Erjürek sarbazdar qyrylsa-daǧy berılmedı, jeŋılmedı, jazalauşy otriad şyǧynǧa ūşyrap, maqsatyna jetpei şegınuge mäjbür boldy.
Jazalauşylar qaza tapqan soldattardy şanaǧa salyp Torǧai qalasyna
qaitty. Jospary boiynşa jazalau operasiiasy jaz şyqqan soŋ jalǧastyratyn edı. Bıraq Aqpan töŋkerısı köterılıstıŋ aiaqtauyna sebep boldy. Ärine, tarih tolqynyndaǧy būralaŋ jol, ūlt taǧdyrynyŋ taiǧanaǧy
älı alda edı. Bıraq, basqa oqiǧalardan bölek tūratyn 1916 jylynyŋ ūlt-azattyq köterılısı osy Doǧal-Ürpek şaiqasymen aiaqtady.
Asqar Daiyrbek
Asqar Daiyrbek
