«Qypşaq dalasynyŋ jusany» iaǧni «Polyn poloveskogo polia» degen kıtap orys tılınde Mäskeu qalasynda 1994 jylynda jaryq kördı. Avtory – türık qypşaq halyqtarynyŋ tobyna jatatyn qūmyq ūltynyŋ perzentı Mūrat Äjı edı. Kıtap kezındegı Oljas Süleimenovtyŋ «AziIа»-syndai älemge qypşaqtyŋ tarihi rölın körsetıp, köptegen halyqtyŋ ruhyn oiatty.
Nauryzdyŋ 7-ınde jazuşy Mūrat Äjı dünieden ozdy. Keibıreuler būl tarih zertteuşısın türık halyqtarynan şyqqan danyşpan dep sanasa, endı bıreuler tarihty būrmalaǧan äsıre ūltşyl degen kınä taqty. Alaida, Mūrat Äjı tek qana tuǧan qūmyq halqynyŋ emes, bükıl qypşaq, türık halyqtarynyŋ qamyn jep, özınıŋ elındei, bır tūtas eldei körgen. Tıptı, orys, ukrain, europalyq halyqtaryn saq, skif, ǧūn, türık, qypşaqtardan taratyp bauyryndai körgen. Mūrat Äjınıŋ pıkırı boiynşa Reseidıŋ, Europanyŋ mädenietın, säulet önerın, dıni ūstanymdary men ädet-ǧūryptaryn, simvolikasyn, geraldikasyn qalyptastyrǧan, äkelıp engızgen, negızın qalaǧan ǧūn, türık pen qypşaqtar edı. Osylaişa, europasentristık közqarasynan bas tartyp, ǧūndar bastaǧan Halyqtardyŋ ūly qonys audaruyna erekşe köŋıl audaryp zor mänın bergen.
Zertteuşınıŋ «Qypşaqtar», «Europa. Türıkter. Ūly dala», «Türıkter men älem: qūpiia tarih», «Menıŋ jusan jolym» siiaqty kıtaptarynda ejelgı türıkterdıŋ tarihy jan-jaqty qarastyrylyp, Altaidan bastaǧan ūly köştıŋ ızderı, Deştı-Qypşaqtyŋ qūpiia şejıresı jazylǧan. Mūrat Äjı eŋbekterınde «mekenımız Dala, besıgımız Altai» dep jazyp, Altai tauyn, Enisei – Anasu, Baikal – Baiköl, Qatyn özenın, taiga ormanyn bükıl türkı halyqtarynyŋ şyqqan jerı, el bolyp qalyptasqan qasiettı Atamekenı, ata topyraǧy, mädeni men ruhani oşaǧy retınde jyrlaǧan. Ata-babalarymyzdy jer jüzınde bırınşı temır balqyǧan ūstalar dep sipattaǧan. Kök türıkterdıŋ mädenietın, nanym-senımderın joǧary baǧalap, jazuşy ejelgı türıkterdıŋ dıni ūstanymdary buddizmge de, Europa halyqtary qabyldaǧan hristian dınıne de äser etkenın jazdy. Altai, Deştı-Qypşaq mädenietınıŋ Resei men Europaǧa ǧana emes, İran, Ündıstanǧa jasaǧan yqpalyn aitty.
Ärine, tarih zertteuşını «artyq ketıp qaldyŋ», «ötırık soǧyp tarihty būrmalap jatyrsyŋ» dep synǧa alǧandary köp edı. Bıraq, sonymen qatar «sözınde jan bar», «ata-babalarymyzdyŋ asyl mūrasyn köpşılıkke jetkızıp, aqiqattyŋ jarşysy boldy» degen pıkırlerın bıldırıp, ūly qypşaqty erekşe syilap, danyşpan dep sanaityndar da az emes edı. Qalai bolsa da, Mūrat Äjı Deştı-Qypşaqty süigen er edı. Deştı-Qypşaq degende Qazaqstan, Özbekıstan, Qyrǧyzstan, Türıkmenstan, Altai, Saha, Tatarstan, Başqūrstan, Chuvaşiia, Daǧystan, Noǧai dalasy, Äzırbaijan, Qyrym, Gagauz jerı, Qaraqalpaq, Qaraşai-Malqar, Qūmyq dep bölgen joq. Europadaǧy majar, bolgar, tıptı orys, kazak, ukraindardy bauyrlarym dep özıne, türkı halyqtaryna qarai tartty. Europanyŋ qalyptasuyna Attila ülesın qosqan, Altaidan bastaǧan dep, nemısterdı, fransuzdardy, aǧylşyndardy Türkı älemıne jaqyndyǧy bar dep qosyp jürdı. Don, Dnepr, Dnestr, Dunai özenderınıŋ ataularyn «döŋ» sözımen bailastyrdy. Al «Oǧyz» degen etnonimnıŋ maǧynasy «dana, danyşpan, täjıribesı mol» dep jazdy.
Mūrat Äjı jaman-jaqsy boldy ma, aqiqat-ötırık jazdy ma, syr-qūpiiany
aşqan azamat pa, tarihty būrmalap qatelerdı jasaǧan adam ba – endı el, ūrpaqtar, oqyrmandar, keleşektıŋ tarihşylary, synşylary men zertteuşılerı anyqtaidy. Alaida, Mūrat Äjı – türkı älemınıŋ som tūlǧasy, Deştı-Qypşaqtyŋ arda emgen azamaty bolǧany aidai anyq. Bar ömırın ata-babalarymyzdyŋ mirasyn zertteuıne arnaǧan, köp jyl älem jäne dala tarihynyŋ syr marjandaryn ızdep tergen er edı. Kıtaptary – san ūrpaqtarǧa amanat.
Asqar DAIYRBEK
