Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ bas assambleiasy «Halyqaralyq Nauryz künı» dep bekıtıp, IýNESKO adamzattyŋ materialdyq emes mädeni mūra tızımıne engızgen ūlyq merekemız turaly ǧylymi tūjyrymdar men baiypty boljamdar jetkılıktı. Osy kündı oiyn-sauyqpen atap ötetın halyqtardyŋ baspasöz betterınde aitylyp jatatyn jekelegen pıkırlerden tıptı aiaq alyp jürgısız. Alaida osy paiym pardasynan ırıktelgen tolymdy tolǧamdardy qorytyp, tüpkılıktı bailam jasaǧan jüielı ǧylymi eŋbek joq dese de bolady. Sol üşın bügınde eldıŋ tanym-tüsınıgın ekıūdai oi keulei bastaǧany jasyryn emes. Öitkenı şyn mänınde būl qandai mereke jäne jyl basy Nauryz aiynyŋ naqty qai jūldyzynda bastalyp, qanşa kün toilanuǧa tiıs degen sūraqtar künı bügınge deiın basy aşyq mäsele küiınde qalyp otyr.
Keiıngı kezde Nauryz dıni mereke retınde topşylana bastaǧan bolsa, etnograf ǧalymdar mūny ärısı jalpy Şyǧys halyqtarynyŋ, berısı türkı taipalarynyŋ müşel esebı boiynşa jyl basy ekenın aitudan tanǧan emes. Atalmyş halyqtyq merekenıŋ qazaq topyraǧynda jappai atap ötıluıne 1926 jyldan keiın jol berılmeuı onyŋ bıryŋǧai dıni reŋk alyp, äuelgı maǧynasy alaşūbarlana bastaǧandyǧynan bolatyn.
Jalpy, Nauryz tabiǧat-anamen egız örım ılkı tegın ūmytpaǧan halyqtardyŋ ortaq merekesı ekenı dausyz. Öitkenı ony bır zamanda Europa, İran, Ündıstan, Aldyŋǧy jäne Ortalyq Aziia, Kavkaz, Oŋtüstık pen Soltüstık Amerika, tıptı Afrikanyŋ ündıeuropa tılderı tobyndaǧy halyqtar, ärtürlı mädeniet ūstanyp, san aluan küşterge tabynǧan rimdıkter, iahudei dınındegıler men ejelgı orystar özderınıŋ ūlttyq bolmysyndaǧy ruhani erekşelıkterge beiımdep, türlışe toilaǧany mälım. Amerika kontinentın jailaǧan halyqtar men europalyqtar da İusus Hristos tuǧan qaŋtar aiyn jaŋa jyl esebınde keiın atap öte bastasa kerek. Al Orta Aziia, Parsy, Şyǧys halyqtary men türkınıŋ zaŋdy jūraǧaty – qazaqtar üşın būl tabiǧattyŋ qaita tüleu merekesı – jyl basy. Endeşe halyqtyŋ sürsanasy men tūrmys-saltymyzda özındık orny bolǧan, keiın kele män-maǧynasy kömeskılenıp, ūmytyluǧa ainalǧan Nauryzǧa qatysty bır tabiǧi jaitty uaqyt örnegı totyqtyra bastaǧan jadymyzda qaita jaŋǧyrtyp öteiık.
Sonymen qazır köpşılıgımız jyl basy 21–22 nauryz degen ūǧymǧa den qoiyp, daǧdy aldyra bastaǧanymyz jasyryn emes. Alaida bız onyŋ astarly maǧynasyna jıtı män berıp jürmız be? Olai bolsa jyl basy nauryz aiynyŋ naqty qai jūldyzynda bastaluǧa tiıs? Būǧan orai baiyrǧy boljamdar men dala qazaǧynyŋ tabiǧatty jıtı baqylaǧan bılıgınen kımnıŋ ne bılgenı bar? Älde «köp aitsa köndınıŋ» kerımen būdan bylai da eskı sürleu ızımen jüre beremız be?
Nauryz aiynyŋ nätı bılıngennen bastap tırşılıktegı tabiǧi bastaulardy ūlyqtau mädenietı men keiıngı közqarastardyŋ itjyǧys küresınıŋ halyq sansyndaǧy jemıstı-jemıssız joldaryna qosa tym qarabaiyr tüsınıkter jauynnan keiıngı qūrqūlaqtai qaptai bastaidy. Ärı-berıdesın parsy jūrty «novruz», iaǧni «jaŋa kün» atandyrǧanǧa deiın bızdıŋ qazaq kün men tünnıŋ teŋesuıne qatysty Şyǧys küntızbesımen egız töl ūǧymdardy bılmegen siiaqty jaǧymsyz äser qaldyrady.
Bes müşeldı, soǧan sai on ekı jylda auysyp otyratyn bes tüstı (aq, sary, kök, qyzyl, qara), iaǧni alpys bır belestı «bır jas» dep tūjyrym jasaityn baiyrǧy qazaq özınıŋ jyl qaiyru dästürın tym erte däuırlerden bastaidy. Belgılı etnograf ǧalymdar, marqūm Erık Kökeev pen Talasbek Äsemqūlovtar aityp, jazyp qaldyrǧan däleldı derekterde adamnyŋ jasyna qatysty osy alpys bır jyldyq tarmaq dala mädenietınde on alty myŋ ret qaitalanypty. Atalǧan bes müşel arasyndaǧy qara tüs qai jasqa (13, 25, 37, 49, 61) tura kelse, sol beles iesı üşın öte qauıptı degen senımde bolǧan babalarymyzdyŋ alpysqa tolmai ölgen kısını «ekı jastyŋ bırıne kelmei öldı» deitını de sondyqtan. Osy ölşemdı ūly tarihqa, iaǧni on alty myŋ jyldyq merzımge şaqqan ärbır adam bızdıŋ bäsımızdı özge halyqtar ürdısımen qatar qoiyp salmaqtaǧanda, qazaq salt-dästürlerın tym kenje damyǧan nemese özgelerden enşılengen köşırme dep te aituǧa auyzdary barmas edı.
Keiıngı kezde halyq arasynda belgılı bır dästürdı taldap, tüsınuge qatysty şielenıstı tüsınıkter saldarynan jyl basy Nauryzǧa bailanysty qazaqy ūǧymdardyŋ denı kırme ekendıgı jiı aitylyp qalyp jür. Qazaqtaǧy Körısu dästürınıŋ tūjyrymdamasyn özınşe anyqtap «Amal merekesınıŋ tamyry moŋǧol men tuva halyqtarynda jatyr» dep topşylaityn orys ǧalymy Andrei Astafevtıŋ pıkırı bız üşın sonşa maŋyzdy ma? Sonda bızdıŋ babalarymyz Nauryz aiynyŋ bırınşı jūldyzyn Amal (Hamal – parsy tılınde Toqty-Zodiak şoqjūldyzy, 21 nauryz ben 20 säuırdıŋ aralyǧy) atandyryp, köktem kelgende «Amal keldı, Amal kırdı» dep, jaŋa kün kırgende bır-bırımen körısu räsımın jasaityn qazaq osy dästürdı moŋǧol men tyvadan aldy degen osyndai dolbar tūjyrymǧa ilanyp, közsız köbelektei köne beruge bola ma?
Mysaly, parsy tıldı halyqtar Nauryz merekesın toilaǧanda är jerden laulatyp ot jaǧyp, oǧan mai qūiady. Däl osyndai räsımdı bızdıŋ babalarymyz da jasaǧan jäne mūndai yrymdar qazaq tūrmysynan künı bügınge deiın qalmai, ılesıp kele jatyr. Olai bolsa endı osyny da qazaq atam parsylardan alǧan deuımız kerek pe?
Auyldyq jerlerde şaŋyraqqa jas kelın tüskende Ot-Ana qūrmetı üşın otqa qūiryq mai salyp, jer-oşaqqa sälem saldyru räsımı älı de bar ekenın közımız körıp jür. Al endı osy qandai salt, nendei küşke ie räsım? Söz joq, būl baiyrǧy babalarymyzdyŋ ejelgı qoŋsylastary ündı-iran jūrtymen qatar qasiet tūtqan joralǧylar. Zoroastrizm senımınde bolǧan däuırde Ahura Mazdaǧa tabynǧan köne grek jūrty käduılgı otty üş türge böletın. Olar – oşaq, ot jäne kül. Bır ǧajaby olar osy üş asyldy oi men sözdıŋ, ärı ärekettıŋ bırlıgı dep bılgen. Demek, oiy būzyq kısınıŋ sözı de būzylady, al söz būzylǧan jerde äreket te soǧan sai siyr qūiymşaqtana bermek. Osy üştık (ejelgı orystar üş degen sanǧa asa män beretındıkten jyl basy merekesınde dastarhanǧa üş bas sarymsaq qoiady) negızge qūrylǧan qarapaiym pälsapany jatsynbai qabyldap, oşaǧyna ter tökken būrynǧylar qyzdaryna Külbarşyn, Külbaram, Külaiym, Küljamal, Külända, Küldana, Külpaş, Külbala dep at qoiatyn. Sonyŋ bärın irandyq «gül» tübırge ainaldyryp alyp jürgen de özımız, özge eşkım emes.
Bır-bırıne «Şyraǧyŋ sönbesın!» dep tıleitın bızdıŋ jūrttyŋ Nauryz kelgen tünı Qyzyr Baba qūrmetıne är şaŋyraqta qos şyraq jaǧyp qoiatyn räsımı de eskıden kele jatqan nanym-senımderınıŋ jūqanaǧy. Bügıngı islam mädenietı boiynşa būl mūsylmanşylyqqa jat ädet bolǧanymen, dästürlı qazaq qoǧamynda äulie adamdyŋ mazaryna, kielı sanalatyn jerlerge şam jaǧu, dünieden ötken jannyŋ tuystary qaitys bolǧan marqūmdy jatqyzyp, auaşalaǧan üige süiek şyqqan keşten bastap, är künı ymyrt jabylǧanda kısınıŋ ruhy jer betın tastap mäŋgı mekenı – baqiǧa attanǧa deiın qyryq kün şyraq jaǧu räsımı zoroastrizmnen qalǧan, negızınen Iаhudi (İudaizm) men Hristian dınıne tän ǧūryptar keibır qoǧamdastarymyzdyŋ arasynda älı künge deiın saqtalyp keledı. Nauryz merekesı künderı jiǧan-tergen dünie-mülkın qaǧyp-sılkıp otpen alastap alatyn qazaq balasy ǧasyrlar boiy jinaqtap, ärtürlı senımder men mädeni auys-tüiıster tolqynynda sıŋırgen salt-dästürlerı men yrym-tiymdarynyŋ barlyǧyn osy künderı qaita jaŋǧyrtuǧa tyrysady. Öitkenı, salt-dästür jaŋǧyryp, eskı yrym, joralǧylar men belgılı bır maǧy räsımder qaitalanǧan saiyn adam balasy özınıŋ ılkı bastaularyna qaityp, ruhtar qauyşyp, qaita tüleidı degen tüsınık sana tükpırıne jazylǧan, baltalasaŋ da būzuǧa kelmeitın jasyryn mälımetter jiyntyǧy bolyp sanalady.
Dästürlı qazaq qoǧamynda Nauryz toiy toǧyz kün boiy toilanǧandyǧy aitylady (Mäşhür Jüsıp derekterınde segız kün, alaida bügıngıdei bır ai emes. – B. J.). Öitkenı Nauryz aiynyŋ 13 jūldyzynda toqsan künge sozylǧan qytymyr qys mausymy tolyq kürmelıp, kelesı jyldyŋ şyraǧy jaǧylady. Şaruanyŋ jaiyn bıletın qazaq qys aiynyŋ osy soŋǧy künderın «juannyŋ jıŋışkerıp, jıŋışkenıŋ üzıler şaǧy» atandyrǧany da sondyqtan. Olai bolsa tūtas bır jyldyŋ keiın qaluy, 12 jylda bır keletın müşeldıŋ kıruı (köktem merekesınde baiyrǧy orys halqy as mäzırınıŋ qataryna mındettı türde on ekı sabaq jas jua qosady), köktemnıŋ keluı, iaǧni jyl basy 14 nauryzǧa säikes keledı. Dästür boiynşa Nauryznama (kei derekterde Nauryzdama. – B. J.) merekesınıŋ segızınşı künı «toitarqar» räsımın jasap, kün men tün teŋesken sätte, iaǧni 22 nauryzda biık qyrdyŋ basyna şyǧyp taŋ şapaǧyn qarsy alyp, kelesı jylǧa aman-esen ötkenıne quanǧan qazaq toǧyz degen sandy da kezdeisoq taŋdamaǧan. Köne numerologiia ǧylymynda toǧyz – adam degen sözdıŋ işarasy. Osydan kelıp «üiırımen üş toǧyz» ūǧymy, iaǧni bır aidyŋ jäne toǧyz sanyna qatysty barlyq qasietter jiynynyŋ tını tarqatylady. Öitkenı adam balasynyŋ ömır tışılıgı belgılı bır tylsym sandardyŋ zaŋdylyǧyna bailauly ekenın könedegıler jaqsy bılgen.
Ärine, bızdıŋ būl oiymyzben köp adamnyŋ bırden kelıse ketuı ekıtalai. Bıraq baiyrǧy qazaq basqany bılmese de, tabiǧattyŋ tılın jetık meŋgergenın eşkım joqqa şyǧara almasy anyq. Men sol ǧazizderden qalǧan tabiǧi bılıktıŋ bır üzıgımen ǧana bölıskelı otyrmyn. Öitkenı ǧylymi eŋbekterdıŋ denı 12 jyldyq küntızbelık tarmaq «qytai mädenietı arqyly tibet, moŋǧol, ūiǧyr häm qazaqqa sıŋgen» degen pıkırlerge iek artudan aspai otyr. Al osy halyqtarmen ömır boiy qoŋsy bolyp, baitaq dalany bölıse jailaǧan bızdıŋ eskı ru-taipalarymyz tūtynǧan däl osyndai eskı mädeni ūstyndar turaly aituǧa kelgende nege ekenı belgısız, kegejegımız keiın tarta beredı. Amal qanşa, ǧalymdardyŋ basym bölıgı osylai dep belgısın bekıtıp qoiǧan soŋ äzırge osy mälımetterdı maldana tūruǧa mäjbürmız. Äitse de, tübırımen qaita qarap, zamanaui zerdemen zertteuge sūranyp tūrǧan mäselenıŋ bırı de osy.
Al endı bız bügıngı Batys aimaǧynda tūratyn qazaqtardyŋ (Aqtau, Atyrau, Oral, Aqtöbe) ne üşın 14 nauryzdy «Körısu» nemese «Amal» merekesı dep ataitynyna jıtı män berıp jürmız be? Jalǧyz Batys aimaǧyn jailaǧan aǧaiyndar, Resei men Qaraqalpaqstanda tūratyn qandastarymyz ǧana emes, barlyq Daǧystan halyqtary, sonyŋ ışınde Äzırbaijandar da jyl basy dep bır-bırımen tap osy 14 nauryzda körısetının qandai tabiǧi qūbylyspen nemese etnikalyq bailanyspen tüsındıruge bolady?
Tabiǧattyŋ tılın bır kısıdei tüsıngen babalarymyz Jerdıŋ on ekı aida Kündı bır ainalyp şyǧuyn «jyl» dep ataǧan. Jalpy jūrtqa belgılı, jyl basy – tyşqan. Halyq arasynda «Tyşqan qalai jyl basy atandy?» deitın balalarǧa arnalǧan ertegıde osy märtebege ie bolu üşın talasqan haiuanattar arasyndaǧy onyŋ ailakerlıkpen jetken äreketı erekşe aitylady. Al būl ertegınıŋ balalarǧa arnalu sebebın tüsındırmei-aq qoisa da bolatyn şyǧar. Öitkenı köşpendıler özınıŋ ǧasyrlar boiy jinaqtaǧan tabiǧi täjıribesın bauyryndaǧy balasyna tal besıkte jatqanda anasynyŋ aq sütı men äldiı arqyly darytuǧa tyrysqan.
Bügıngı Povolje, Resei, Orta Aziia, Özbekstan, Türkımenstan, Auǧanstan, İran, Qazaqstannyŋ qūmşauyt pen taqyr jerlerın mekendeitın, ūsaq kemırgışter tobyna jatatyn, qorqu degennıŋ ne ekenın bılmeitın öjet ärı öte saq tyşqannyŋ Balpaq degen türı bolady. Özı üş-tört jyldan artyq ömır sürmeidı. Jynystyq zerektıgı ömırınıŋ ekınşı-üşınşı jyly ǧana kemelıne kelıp, tolysa bastaidy. Otyzǧa tarta şöptıŋ türımen qorektenıp ünemı ösımdık tamyrynan ylǧal soratyndyqtan suǧa da asa qūmar emes. Onyŋ asa baǧaly jon terısı säuır aiynyŋ ortasyna qarai tülep, kün közıne şyǧylysyp qyp-qyzyl bolyp, janardyŋ jauyn alyp qūlpyra tüsedı.
Bır qyzyǧy, älgı maqūlyq jyl on ekı ai tırşılıgınıŋ toǧyz aiǧa juyǧyn jer astynda, qalyŋ ūiqynyŋ qūşaǧynda ötkızedı. Qūm şyjǧyrǧan şılde aiynyŋ ışınde äuelgı jazǧy ūiqyǧa ketkennen küzdık, qystyq ūiqysyn äbden qandyryp, qys kürmeler künı, iaǧni 13 nauryzda bır-aq oianady. Soǧan qaraǧanda jyl mezgılınıŋ auysuyna bailanysty tabiǧatta bolyp jatatyn erekşe özgerısterdı bırınşı osy tyşqan tūqymy sezetın bolsa kerek. Qysqy ūiqydan aldymen erkegı, sosyn ūrǧaşysy, soŋynan baryp balpanaqtary tūrady. Söitıp, sol künı tabiǧattyŋ qandai mınez tanytyp tūrǧanyna qaramastan, qystai jatqan ınderınıŋ auzyn, ışın tolaiym tazalap alyp, bır-bırımen kısı siiaqty körısedı. Eger kün raiy jyly bolsa, sol sätten bastap tırşılıgın jalǧastyrady. Al auanyŋ älı de bolsa synbaǧan, qytymyr ekenın baiqasa, Balpaq qalypty ädetımen ınıne kırıp alyp kün jylynǧanşa qaitadan köz şyrymyn aluǧa kırısedı.
Mūndai tabiǧi qūbylystarǧa taŋ qaluǧa da bolmas. Mysaly, kemıruşıler otriadynyŋ tiın tärızdıler tūqymdasyna jatatyn, Qazaqstannyŋ ormandy dalasy, şöldı jerlerı men tauly aimaqtarynda ūşyrasatyn, terısı asa baǧaly, maiy halyq medisinasynda är türlı syrqattarǧa em retınde kädege jaratylatyn Suyr degen sütqorektı bar. Solardyŋ öz arasynda bolatyn adam aitsa nanǧysyz «Suyrdyŋ qyz ūzatu» räsımın aŋşylyqpen ainalysatyn aǧaiyn bıluge tiıs. Qaz qatar tızılıp tūryp ūialastaryn ūzatqan sätte Suyrlar adamşa qimastyq tanytatyndaryn aŋşylar äŋgıme etkende ony bei-jai otyryp tyŋdaudyŋ özı mümkın emes. Al Qazaqstannyŋ Jaiyq, Syrdariia, Ertıs, Ile, Şu, Tentekqara, Qobda özenderınde kezdesetın, tırşılıgınıŋ köbı suda ötetın, asa baǧaly terısınıŋ erekşe jūpar iıs şyǧaratyn qylşyqtarynan parfiumeriiada qoldanylatyn «qūndyz jūpary» alynatyn, su tübındegı Şamşyraq atalatyn erekşe jaryq tastyŋ saqtauşysy älgı kemırgışter otriadynyŋ qataryndaǧy Qūndyz degen tyşqan eken.
...Sol Balpaqtyŋ älgı ǧajaiyp äreketı jyl basy Nauryz kelgende auyl-üdıŋ ainalasyn tazartyp, kır-qoŋdaryn juyp, kiım-keşekterın qaita jaŋartyp kietın dala halqynyŋ tırşılıgıne qatty ūqsaidy. Olardyŋ jyldaǧy osy ädetınen bır tanbaitynyn bıletın jäne tabiǧi qūbylystardy qalt jıbermei ünemı baqylap jüretın būrynǧynyŋ eskerımdı aqsaqaldary Balpaq ınnen şyqqan kündı jyl basy deitın.
Būǧan bailanysty halyq jady da köp närse saqtaǧan. El arasynda «baidyŋ ūly balpanaq» degen söz qalǧan. Būl älgı tyşqan tūqymdastyŋ mai basqan, tolyq, balpiǧan, qobalaq bolmysyna süisınıp aitylǧan teŋeu bolsa kerek. Keşegı aştyq zūlmaty qūryq salǧan jyldary adamdar Balpaqtyŋ etın jep jan saqtaǧan. Kışı jüz qazaqtary arasynda aitylatyn «Törtqara, balpaǧyŋdy jep qara» degen qaǧytpa söz sonyŋ belgısı. Qazır ūmytyla bastaǧanymen būryn qazaq tūrmysynda Balpaqqa qatysty atau, esım tergeu, oiyn türlerı de jiı kezdesetın. Toǧyz ai men bır jastyŋ arasyndaǧy top-tolyq, denı sau perzentın kemırgış tūqymdasynyŋ balasynyŋ atymen «balpanaqtai» dep erkeletetın qazaq onyŋ erekşe qasietın ejelden bılse kerek. Qazaq balalar folklorynda «Bala, bala – Balpaq / Basyŋ nege jalpaq?» degen äzıl aralas jyr joldary da kezdesedı. Jalaiyrdyŋ ataqty biı, kösem, ärı äuliesınıŋ esımı Balpyq boluynda da bır tabiǧi üilesımdılık pen zaŋdylyqtyŋ bolu mümkın.
Sonymen 13 nauryzda soŋǧy nüktesı qoiylatyn köne jyl 14 nauryzdan bastap jaŋa beleske auysyp, ejelden Kündı qasiet tūtqan dala jūrty jappai toi toilauǧa kırısedı eken. Al 22 nauryzda kün men tün teŋesıp, aq pen qara bettesıp, ärı qarai kün ūzaryp, tün qysqaryp, jer bauyry busap, tırşılıktıŋ tamyryna qan jüre bastaityny aitpasa da tüsınıktı jait. Söitıp köktem merekesın toǧyz kün toilap kürmeitın köşpendıler sodan soŋ kelesı jyldyŋ qamyna kırısetın bolǧan. Olai bolsa, jyl basy – äz Nauryz merekesı qūtty bolsyn, müşeldıŋ tabaldyryǧynan aman-esen öteiık.
Qoldan kelse babalar sıŋırgen dalalyq bılımnıŋ qasietı men qadırın qaşyrmai, tylsymǧa toly ūlttyq ürdısterımızdı kırşıksız tūtynǧanǧa ne jetsın.
Berık JÜSIPOV, folklortanuşy
